ئاسۆ حاجی

هەوڵدەدەم باس لە ئایندەی فیدڕالیەت لە عێڕاقدا بکەم، لە ڕێگای شیکاری کردن بۆ گوتاری سیاسی کوردی و شیعی. بە پشت بەستن بە بەرواردکردنی هەردوو گوتار و تێکستە دەستووری و ئەزموونی سیاسی، کە واقیعی ئێستا و ئەو بۆچوون و بڕوایانەیان دروست کردووە و بوونەتە کۆسپ لە بەردەم دروست بوونی عێڕاقێکی فیدڕالی ڕاستەقینە.

لە دوای ڕوخانی ڕژێمی دیکتاتۆری عێڕاق (سەددام)، عێڕاق وەچەرخانی مەزنی لە بنەما دەستووری و بەڕێوەبردنی وڵات بەخۆوەدیت. مەزنترینیان پەسند کردنی سیستەمی فیدڕالی بوو، کە تا ئێستا بە کردار جێبەجێ نەکراوە، چوونکە شیعە کە هێزی باڵادەست و زۆرینەن، هەر لە سەرەتاوە باوەڕیان پێی نەبووە، بەڵکو وەک پێویستییەکی کاتی و لە پێناو تێپەڕاندنی پڕۆژەیەکی گەورەتری سیاسی دەنگیان پێی داوە.

کورد فیدڕالیەت وەک پڕۆژەیەکی وجودی و ئامرازێک بۆ پاراستنی ناسنامە و مافەکانی دەبینێت. گوتاری شیعی مامەڵەیەکی پڕاگماتیکی لەگەڵ ئەو پرسە دەکا، بە گوتارێکی ناوەندگیر (مەرکەزی)توند و لە ڕێگای زاڵبوونی سیاسیدا دەیەوێت بیچەسپێنێ.
لەگەڵ شیکاری کردنەکەدا، هەوڵ دەدەم سیناریۆکانی ئایندەی عێڕاق لە نێوان ئەو دوو گوتارەدا بخەمە ڕوو.

یەکەم: گوتاری کوردی - مانەوە و زیاتر سەربەخۆیی.
1. ڕەگ و ڕیشەی مێژووی:
* داواکاری کورد بۆ فیدڕالیەت پشتی بەو مێژوو و ئەزموونی چەوسانەوە و پشتگوێخستن بەستبوو، لە دروست بوونی دەوڵەتی عێڕاقەوە تا دەگاتە خاپورکردنی کوردستان و ئەنفال و کارەساتی هەلەبجە.
* پشتی بە ڕێکەوتنی ئاداری ساڵی 1970 بەستووە، کە بۆ یەکەمین جار دەوڵەتی عێڕاق بە فەرمی دانی نا بە بەشێک بە مافە نەتەوەیی و نیشتیمانییەکانی کورد.
* کورد مافی فیدڕالیەت وەک مافێکی نەتەوەیی و نیشتیمانی تەماشا دەکەن، نەک مافێکی ئیداری.

2. فیدڕالیەت وەک گرێنتییەکی دەستوری و ڕێگر لە دووبارە بوونەوەی مێژوو.
* گوتاری کوردی فیدڕالیەت وەک دیوارێکی قانونی دەبینێ بۆ دووبارە نەبوونەوەی زولم و چەوسانەوە.
* سەرکردایەتی سیاسی کوردی، ئەو بۆچوونە دەکەنە چوارچێوەی “گوتاری هەبوون” و “نا مەرکەزیەتی خۆپاراستن”.

3. پلەبەندی لە گوتاری کوردیدا، لە هاوبەشیەوە بۆ پشت بەخۆبەستن.
* لەسەرەتاوە فیدڕالیەت وەک چێوەیەکی پێکەوە ژیان و هاوبەشی و هاوسەنگی و بەشدرای پێشکەش کرا و بڕیاری لێدرا.
* لەگەڵ کەڵەکە بوون و هەڵکشانی قەیرانەکان، گوتارەکە بۆ وەدەستهێنانەوەی مافە داگیرکراوەکان و دەسەڵاتی ئابوری گۆڕا.

دووەم: فیدڕالیەت لە گوتاری شیعەدا - پڕاگماتی بوونی کاتی پاشان گەڕانەوە بۆ مەرکەزیەت.

1. قۆناغی ڕاگوزەر (2003 - 2008).
* فیدڕالیەت سەفقەیەکی دەستووری بوو، شیعەکان ڕابەرایەتییان کرد، بۆ تێپەڕاندنی قۆناغەکە و گرێنتی کردنی جلەوکردنی دەسەڵات.
* بەشێک لە لایەنەکانی وەک (ئەنجوومەنی باڵای شۆڕشی ئیسلامی لە عێڕاق) کاریان بۆ دروستکردنی هەرێمی باشور دەکرد، بەڵام سەرکەوتوو نەبوون.

2. دوای دەسەڵات، گەڕانەوە بۆ گوتاری مەرکەزیەت
* لەگەڵ دڵنیا بوونیان لە مانەوەیان لە دەسەڵات، گوتاری شیعە گۆڕا، بە گومان کردن لە نیازەکانی پشت فیدڕالیەت، بە تایبەتیش دوای گەشەکردن و پێشکەوتنی ئابوری و سیاسی هەرێمی کوردستان.
* تەواو وەلانان و پشتگوێخستنی داواکاری و پڕۆژەی دیکەی فیدڕالی، بە تایبەتی لەلایەن هەندێک هێزی سوننە، هەروەها گەڕانەوە بۆ خواستی مەرکەزیەتێکی تووند لە گوتاری سیاسی حیزبەکان و دواتریش گوتاری فەرمی حکومەتیش.

3. فیدڕالیەتی “بە دڵی خۆم”
* هێزە شیعەکان فیدڕالیەتیان لەو کاتانە قبوڵە و جەختی لێدەکەنەوە، کاتێک شارە شیعە نشینەکان داوای بودجە و دەسەڵاتی زیاتر دەکەن (نەجەف و کەربەلا) بەنموونە، بەڵام بە توندی دژی فیدڕالیەت دەوەستنەوە کە هەرێمی کوردستان داوای مافە دەستوورییەکانی خۆی دەکات.

سێیەم: کەلێنی جێبەجێکردنی دەستوور و ناکۆکبوونی گێڕانەوە و باسکردنەکەی.

1. قەیرانی نەبوونی باوەڕ
* کورد بەغدا بە پێگیرنەبوون بە دەستوور تۆمەتبار دەکەن.
* هێزە شیعییەکان هەرێمی کوردستان بە پێشێلکردنی سەروەری و نەبوونی شەفافیەت لە دۆسیەکانی نەوت و سنوور تۆمەتبار دەکەن.

2. ململانێ لە سەر سەرچاوەکان و سەروەری
* دۆسیەکانی وەک یاسای نەوت و گاز، کەرکوک، بودجەی ساڵانە، سەرچاوەی کێشە بەردەوامەکانن.

3. مەرکەزیەیی ئاسایش و یاسا
* گوتاری شیعی لە گۆشەنیگای ئاسایشەوە مامەڵە لەگەڵ فیدڕالیەت دەکات، لە کاتێکدا گوتاری کوردی وای دەبینێ کە جێبەجێکردنی دەستوور و ڕێزگرتن لە سیستەمی فیدڕالی زامنی ئاسایشە.

چوارەم: سیناریۆ پێشبینی کراوەکان

1. سیناریۆی لێکهەڵوەشانەوەی لەسەرەخۆ
* بەردەوام بوون لە پێشێلکردنی دەستوور و کەمکردنەوەی دەسەڵات و لاوازکردنی هەرێمی کوردستان، ناچار دەبێ بە بیرکردنەوە لە سەربەخۆیی (نموونەی ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی 2017).

2. سیناریۆی پێداچوونەوە
* پێویستی داڕشتنەوەی شێوازی پەیوەندی نێوان کوردستان و عێڕاق بێتە پێشەوە، ڕەنگە بەرەو کۆنفیدڕالیەت بچێت.

3. سیناریۆی پێکدادان و پەراوێزخستن
* ئەوەیان ترسناکترینە، بەغدا پەنا بباتەوە بەر سەپاندنی مەرکەزیەت لە ڕێگای فشاری دارایی و ئاسایش، کە گرژبوونی سیاسی و تووڕەیی گشتی (نەتەوەیی) کوردی لێ دروست دەبێت (ئەوەی ئێستا عێڕاق بەرامبەر کوردستانی دەکات).

لەو شیکارییە دەگەینە ئەو دەرئەنجامەی، کە لە عێڕاق فیدڕالیەت شێوازێکی بەڕێوەبردن و ئیدارەکردنێکی سەربەخۆ و بە ئیرادەیەکی ئازاد نیە، بەڵکو پڕۆژەیەکی سیاسی ئاڵۆزە لە نێوان دوو هێزی گەورە و کاریگەر، کورد و شیعە. کورد وەک هۆکارێک بۆ مانەوە و ڕێگریکردن لە دووبارە داگیرکردنەوە و چەوسانەوە دەستیان بە فیدڕالیەتەوە گرتووە، بەڵام شیعە بە خواستی خۆیان پێناسەی دەکەنەوە، لەگەڵ هەر گۆڕانکاریێک و دروست بوونی نا هاوسەنگی لە هێز. ئەگەر ئەوەشیان بۆ نەچووە سەر، ئەوە پشت لە هەموو ئەو چاکسازییە پێویستانە لە بنەما سیاسی و دەستووریەکان دەکا، کە گرێنتی هاوبەشی کردن دەبن لە دەسەڵات و سەرچاوەکانی داهات، بۆیە فیدڕالیەت بەو تێگەیشتنەی شیعە وەک بەهانەیەک بۆ دروست کردنی کێشە ئامادەیی دەبێت.

ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی