لە جیهانێکی سەرڕێژو پەنگخواردو بە ژاوەژاو ڕاکە ڕاکی بەردەوامی هەموان بەدوای نادیاردا، مەسافەی نێوان ( باوەڕو توندڕەوی) هێندە بەر تەسک بۆتەوە زۆرکات نزیک بۆتەوە لە خاڵی سفر، ئەمەش دەرفەت دەڕەخسێنێت لە زۆر کات و شوێندا ئەم دوو چەمکە باوەش بکەن بە یەکتردا و ببنە جێگرەوە و ئێشکگری یەکتر، لە دۆخێکی لەم شێوەیەدا وغیابی ئەم مەسافەیە ئاماژەیە بۆ سەرەتای سەرهەڵدانی قەیران و کارەسات لە هەر کۆمەڵگەیەکدا، لیرەوە حەقیقەت زووزو بە قۆڵبەستراوی ڕاپێچی نێو دروشمی سیاسی ولۆگۆی حزب و ڕێکخراوەکان و فیگوری سەرمینبەرەکان دەکرێ، دواترلەڕێگەی بریکارەکانەوە لە فۆڕمی متڵەقگەرایدا بەسەر هەواداراندا جارێکی تردابەشدەکرێتەوە، لەم سەردەمی سۆسیال میدیاو دیجیتاڵی ( بان حەقیقەت و مێتاحەقیقەتدا) پرسیاری فەلسەفی تەنها بۆ کات بەڕێکردن نیە بەڵکو پێویستیەکی وجودیە لە هەموو بوارەکاندا خۆی دەسەپێنێت وەک بەرپرسیاریەکی ئەخلاقی، چونکە کاتێک هزر دادەگیرسێت بیرکردنەوەی تاریکی توندوتیژی دەڕەوێتەوە، کاتێک بانگی عەقڵگەرای بەرزدەبێتەوە ، شمشێرەکان سەریان شۆڕ دەکەن و بە خێرایی خۆیان دەکەنەوە بە کالاندا، فەلسەفە گەمەیەکی دەرونی یان خەمێکی دەستەبژێرو ئەکادیمی داخراو نیە بە تەنها، تا بە هەستکردن بە شکۆولەخۆ ڕازیبونەوە خۆیانی پێوە هەڵکێشن لە نێو حەڕەمی زانکۆ و سەر شاشەکان، بەڵکو چەپەرێکی ئەخلاقیی و زانینی لۆژیکیە بەڕوی هەر ئایدیۆلۆژیایەکداهەوڵبدات تێگەو چەمکەکان لە ماناکانی دابماڵێ و مرۆڤ بکاتە سێبەری یەک جۆر بیرکردنەوە و ئیدی پرسیار حەرام بکات .
توندڕەوی تەنها هەڵوێستێکی توندی خودپارێزی و ئەبستراکتی ئایدیۆلۆژی نیە ، بەڵکو پەلاماردانی بوونە بەگشتی وداماڵینیەتی بە شێوەیەکی ترسناک، لە سەرجەم بەهاو مانا ڕاستەقینەکانی، گواستنەوەی ئەم جیهانە فراوانە هەمەڕەنگ و هەمە چەشنەیە، بۆ سەر نەخشەیەکی بچوککراوە تەنیا جێگەی “ ڕەش و سپی، منی باوەڕدارو تۆی بێباوەڕ” ی لە نێودا دەبێتەوە، عەقڵێکی داخراوی فۆڕماتکراو لەسەر یەک وەڵامی ئامادەی کۆنکرێتی پتەو، هەرگیز بوار بۆ هیچ جۆرە گومانێک ناهێڵێتەوە، جیاوازیەکان بە سەرچاوەی مەترسی دەبینێت، بۆیە هەموو هەوڵێکی دەخاتەگەڕ بۆ ئەوەی بیان سڕێتەوە و جیهان یەک ڕەنگ بکات، لێرەوە مەترسیە گەورەکە دەست پێدەکات، توندڕەوی تەنها پەنا بۆ زەبرو توندوتیژی نابات لە ڕوی فیزیکیەوە، بەڵکو پشت بە یەقینێکی درۆزنانە دەبەستێت، لە سەپاندنی بڕیاردا بە هێزی نا لۆژیکی، وە بەردەوام بانگەشەدەکات گوایە حەقیقەتی ڕەها لە باخەڵی ئەودایە.
لە بەرامبەر ئەم داخرانە گشتیەدا فەلسەفە وەکو هونەری پرسیارکردن دێتە ئاراوە، وەک هێزێکی نەرم بە ئەسپایی دزە دەکاتە ناو قوڵایی بیرۆکەکان، بەڵام بۆ تێکشکاندن و لەناوبردنی بیرۆکەکان نا بەڵکو بۆ هەڵواشاندنەوە و شیکردنەوەی بونیادەکەیان، بەدوای پارادۆکسەکاندا دەگەڕێ و پرسیارگەلێکی سادە لە ڕوکەش، قوڵ و جەوهەری لەمانادا فڕێدەداتە بەردەممان .
چۆن بیروباوەڕهەڵدەبژێرین ؟
چی وادەکات مرۆڤ ببێتە کۆیلەی بیرکردنەوەکانی ؟
چی بەدەست دێنین لە ڕەتکردنەوەی جیاوازیەکان لەگەڵ ئەوانی تر ؟
بەم پرسیارە سەرەتاییانە، عەقڵ جارێکی تر هەوڵی خۆ ڕزگارکردن دەدات، تا بەرە بەرە ئازادی بەدەست دەهێنێتەوە ، لێرەوە ئیتر بەستەڵەکی ترس وەک پێخۆری سەرەکی توندڕەوی دەست دەکات بە توانەوە . فەلسەفە بەدرێژایی تەمەنی هەمیشە نەیاری سەرسەختی تۆتالیتاری بوە، لە سوکراتەوە کە ئامادەنەبو شوێن هەواو هەوەسی سیستەمی باوی دەوڵەت شارەکەی بکەوێ تا ڤۆڵتێرکاتێک دەڵێت : “ ڕەنگە هاوڕات نەبم یان بۆچونمان جیاوازبێت بەڵام ئامادەم بمرم لە پێناو ئەوەی تۆ بۆچونەکەت بخەیتەڕوو “ هەمیشە و بۆچرکەساتێک فەلسەفە پشتی لە هاوپەیمانیەتی ئازادی و پاراستنی کەرامەتی مرۆڤ نە کردوە .
زۆرگرنگە بەردەوام جەخت لەو ڕاستیە بکەینەوە فەلسەفە هەرگیزهەوڵێک نیە بۆ ڕوخاندن و جەنگ لەگەڵ باوەڕداریدا، بەڵکو هەوڵێکی ڕاستگۆیانەیە بۆ ڕزگارکردنی باوەڕ لەو کلس و ژەنگوژاڵەی دەیکات بە ئامڕازی سەرکوتگەری . پۆڵ ڕیکۆر دەڵێت: “ تێگەیشتنی دروست بۆ ئەویتر مانای توانەوەی خود نیە، بەڵکو باوەڕهێنانە بە فرەیی “ فەیلەسوف بانگەشەناکا حەقیقەت لای ئەوە بەڵکو سنورەکانی زانین و ڕەهەندە جۆراو جۆرەکانی دیاریدەکاو دەرفەت دەخوڵقێنێ هەموان ئازادانە بیر بکەنەوە وهەناسە بدەن، گومانی میتۆدی دەخاتە سەرهەر بیرو باوەڕێکی ڕەهاگەری وهەوڵدەدات لە بنەچەوە بە پرسیارگەلی لۆژیکی بنکۆڵی بکاو هەڵیتەکێنێ، لە بەرامبەردا توندڕەوی حەقیقەت دەخنکێنێ بە پاساوی خۆ پارێزی، مرۆڤ سەردەبڕێ بەبیانوی ڕزگارکردنی لە بێباوەڕی، ئازادی دەکوژێ لەپێناوی سەپاندنی دەسەڵاتی ڕەهاو ئەبەدی ، جیاوازی دەسڕێتەوە بە ئامانجی یەک ڕەنگی، مژدەی بەهەشت دەبەخشێتەوە بۆ ئایندە بەڵام لە ئێستادا جیهان دەکات بە دۆزەخ بۆ دانیشتوانەکەی .
فەلسەفە هەرگیز وەڵامێکی ڕەهای ئامادەکراو ناداتەوە بەڵام وەهمەکان و بتە موقەدەسەکانی بیرکردنەوە تێک دەشکێنێ و لەسەر چەندان فۆڕمی جۆراو جۆر جارێکی تر دایان دەڕێژێتەوە، لە سەردەمێکدا بانگەشەی یەکتر قبوڵکردن و لێبوردەیی وەک دروشمێکی ناوەندی لای هەموان بەرز کراوەتەوە، بەڵام گوتاری ڕق و توڕەیی، ڕەتکردنەوەو بە ( قۆندەرە) چواندنی ئەوانی ترئاماژەیەکی مەترسیدارە، وەک گریمانەی سڕینەوەو کوشتنی ئەوانیتر سەرەتا لە نێو جیهانی بیرکردنەوەدا .
بە پێی ئەزمونی مێژووی هەر چەندە توندڕەوی زیاتر لە تایپی ئاینی و ئایدیۆلۆژیدا لە چوارچێوەی فۆڕمی سیستماتیکدا خۆ دەنوێنێ، بەڵام دەسەڵاتدارانی هەرێم لە سێ دەیەی ڕابردودا، لە باڵاترین و تاکە ( داهێنانیاندا !)، زۆر بەچڕی وەبەرهێنانیان لە پەروەردەکردنی جۆرێکی تایبەتی سوپایەک بەڵتەچی توندڕەودا کردوە، بەبێ هیچ ئایدیاو بیروباوەڕێک، داچۆڕاو لە هەموو پرەنسیبێکی ئەخلاقی، تەنانەت بێ موچەو شایستەکانیان تەنها چەکێک و پارچە نانێک دەداتە دەست کۆیلەیەک، ئیتر ئامادەیە ئەویتر، تەنانەت گەرهاونیشتمانیە هاوشاریەکەشی بێت بە خوێن ساردیەوە بکوژێ .
لە کۆتایدا فەلسەفە پێویستە بە گوێی هەمواندا بچرپێنێ :
“ ئەی مرۆڤ تێبگە پێش ئەوەی بڕیاربدەی، گومان بکە پێش ئەوەی باوەڕبێنی، فێری دایالۆگ بە پێش سڕینەوە یان ڕەتکردنەوەی بەرامبەرەکەت ، بیربکەوە پێش دەربڕینی هەڵوێست ودروشمەکەت، ئاگاداربە ئەویتر لەپێ مەکە با ئەویتریش تۆ لەپێ نەکات “ هەر کاتێک نەوەکانمان لەسەر ئەم پرەنسیپانە پەروەردەو پێگەیاند، بێگومان لەو زانکۆیانە نا، تەنها بڕوانامە و ناونیشان دەبەخشنەوە، بەڵکو پێویستە پێش هەرشتێک مرۆڤ ومەعریفەی میانڕەوی لێبوردەو وقبوڵکردنی جیاوازی ببێتە مانیفێستی زانکۆکان، ( بەداخەوە لە ئێستادا ئەمە خەمی زانکۆکانمان نیە)، ئەمە سەرەتایی ڕەنگڕێژکردن و دامەزراندنی کۆمەڵگەیەکی پتەوی بەرهەڵست، بۆ بیری توندڕەوی و سەرکەوتنی عەقڵگەراییە، بەسەر وەهم و موتڵەقگەرایدا، چونکە کاتێک مرۆڤ بیر دەکاتەوە جیاوازیەکان ناکوژێ، بەڵکو ترس لە جیاوازیەکان دەڕەوێنێتەوە و ئەویترهەرچەندە جیاوازبێت ناداتە بەر دەستڕێژی گولە و وەکو قۆندەرە سەیری ناکا تا لەپێی بکا، بەڵکو وەک مرۆڤ ڕێزی دەگرێ .
ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی