شێرکۆ کرمانج

بەشی دووەم
بەعس و تەعریب


دوای داڕمانی بزوتنەوە چەکدارییەکەی کوردەکان لە شاخەکانی کورستان، حکومەتی مەرکەزی دەستیکرد بە جێبەجێکردنی یەکسەرەی بەرنامەیەکی سیستەماتیک‌و ‌هەمەلایەنەی تەعریب‌و ڕاگواستن‌و چۆڵکردن. بەرنامەکە سێ جۆر ناوچەی کردبووە نیشانەی خۆی: یەکەم، ناوچە سنورییەکانی عێراق‌و تورکیاو سوریا. دووەم، ناوچە نەوتییەکانی پارێزگاکانی کەرکوک‌و هەولێرو نەینەوا. سێیەم ئەو ناوچانەی کە ڕژێم ناوی لێنابوون ناوچە ستراتیجییەکان، وەک قەزاکانی خانەقین‌و مەندەلی‌و شێخان‌و تەلکیف‌و تەلەعفەرو شەنگال‌و زومارو سیمێڵ.

پڕۆسەی تەعریبکردنی کوردستان فرەڕەهەندو هەمەلایەنە بوو، لەوانە ئەمانەی گرتبۆوە: یەکەم، ناونوسکردنی هەندێک گروپی دینیی‌و مەزهەبیی (وەک ئێزیدییەکان، کاکەییەکان، شەبەکەکان، کرستیانەکان‌و سەیدەکان) هەروەها هەندێک عەشیرەت (وەک گەرگەر، ساڵەیی، گێژ و کیکان) بەعەرەب. دووەم، دەرپەڕاندنی کوردە-فەیلییەکان، کە دوو مەبەستی لەدواوەبوو، یەکێکیان تەعریبکردنی ناوچەکانیان لە خانەقین‌و مەندەلی، ئەوی دیکەش بۆ کەمکردنەوەی هێندەی دیکە دەسەڵات‌و توانای کوردە-فەیلییەکان لەسەر ئابوری‌و بازاڕی بەغدا. بۆ ئەم مەبەستە، حکومەت مافی نیشتەجێبوون‌و وەرگرتنی ناسنامەی عێراقی‌ لە زیاتر لە ٢٠٠ هەزار کوردی فەیلی، لەنێوان ساڵانی ١٩٦٨ تا ١٩٨٢، سەندەوە. دەستیشی گرت بەسەر هەموو سەروەت‌و سامانی گوازراوەو نەگوزاراوەشیان‌و وڵاتبەدەریشکران بۆ ئێران. هەر لەم ماوەیەدا هەزارانیشیان گیران‌و ڕەوانەی زیندانەکانی بیابانەکان کران‌، لەوێش بێسەرو شوێنکران (مینا ١٩٩٩: ١٢٩؛ HRW 1993). سێیەم، سەرەڕای گرنگی ئەم دوو خاڵەی ئاماژەیانپێکرا کەچی گۆڕینی دیموگرافیای ناوچە کوردنشینەکان لەڕێگەی دەرکردنی کوردەکان لە گوندو شارو شارۆچکەکان‌و هێنانی عەرەب بۆ شوێنەکانیان چەقی پڕۆسەی تەعریبی پێکدەهێنا. 

پڕۆسەی تەعریبکردنی کوردستان دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی پاشایەتی ئەویش بە نیشتەجێکردنی عەرەبە بەدوەکان لە گەرمیان‌و ناوچەکانی حەویجەو مەخمورو ڕەبیعەو شەنگال‌و زومار (مینا ١٩٩٩: ٢٣٥-٢٣٦؛ محمد واخرون ٢٠٠٤: ١٣؛ محمد ٢٠٠٦: ١٦٦-١٦٧). هەندێک سیاسەتداڕێژ لە سەردەمی پاشایەتی، وەک یاسین هاشمی، ئاسانکاریی زۆریان پێشکەش بە خێڵە عەرەبەکانی دیوی ڕۆژئاوای زێی دیجلە کرد تاوەکو بێن لە دیوی ڕۆژهەڵاتی دیجلە لە ناوچەی حەویجە نیشتەجێبن، ئەویش بە لێدان‌و ڕاکێشانی کەناڵێکی ئاو تاوەکو عەرەبەکان لە دەوروبەری کەناڵەکە بەروبومەکانیان بچێنن (سلێمان‌ ٢٠١٤). سەرەڕای ئەوە، ئەم هەوڵانە زۆر سیستەماتیک نەبوون چونکە خێڵە کوردییە نیمچە ڕەوەندەکانیش ئازادکرابوون کە کەڵک لەم پڕۆژەیە وەرگرن بەس کوردەکان بەپیر بانگەوازی هەندێک لە ڕوناکبیری کوردیشەوە نەچون بۆ نیشتەجێبوون. هەندێک کوردیش ئازادانە ناوچەکەیان چۆلکردو گوندەکانی خۆیان فرۆشتە عەرەبەکان. پێش هاتنی ناسیونالیستە عەرەبەکان لە ١٩٦٣ دا هاتنی عەرەب بۆ کوردستان زیاتر بەشێوەی گەشەیەکی سروشتی بووە لەوەی سیاسەتێکی تەعریبی سیستەماتیکی لەپشت بووبێت، بۆیە لێرە تەنیا باس لەو سیاسەتانەی تەعریب دەکەین کە لەنێوان ١٩٦٣ تا ٢٠٠٣ ئەنجامدراون کە ئامانجی ستراتیجی پاڵنەریان بووە. ڕووبەری ئەو ناوچانەی کە کوردەکان لە عێراق بە کوردستانی دەزانن نزیکەی ٨٦ هەزار کیلۆمەتری چوارگۆشەیە نزیکەی ٣٦ هەزار کیلۆمەتر چوارگۆشەی، واتە ٤٢%، بەشێوەیەک لە شێوەکان بەر سیاسەتەکانی تەعریب کەوتووە (مینا ١٩٩٩: ١٤٩).

تەعریب سیاسەت‌‌و پڕۆسەیەکی ورد-داڕێژراوبوو و لە چەند قۆناغێکیشدا جێبەجێکرا. قۆناغی یەکەم لە ١٩٦٣ تا ١٩٦٨، قۆناغی دووەم لە ١٩٦٨ تا ١٩٧٥، قۆناغی سێیەم لە ١٩٧٥ تا ١٩٨٧، قۆناغی چوارەم لە ١٩٨٧ تا ١٩٩١، یەک بەدوای یەک جێبەجێکران. قۆناغەکانی یەکەم‌و دووەم لەچاو قۆناغەکانی سێیەم‌و چوارەم زۆر سەختگیر نەبوون. لە قۆناغی یەکەم نزیکەی ٧٠ گوند لە دەوروبەری شاری کەرکوک‌و قەزای دوبزو ناوچەی کەندێناوە تەعریبکران. سیاسەتی تەعریب لە قۆناغی دووەمدا زۆر پچڕپچڕو بەنهێنییەوە ئەنجامدەدرا چونکە دانوسان لەنێوان حکومەت‌و سەرکردایەتی بزوتنەوەی کوردایەتی، لە ١٩٧٠-١٩٧٤، لەئارادابوو. لەدوای داڕمانی یاخیبوونەکەی ١٩٧٤-١٩٧٥، قۆناغی سێیەم لە تەعریبکردنی کوردستان بەچڕی دەستیپێکرد. لەم قۆناغەدا نزیکە ٦٦٠ گوند لەناوچە جیاجیاکانی کوردستان تەعریبکران‌و ژمارەیەکی زۆر گەڕەکیش لەناو کەرکوک‌و دەوروبەری دروستکران بۆ حەوانەوەی ئەو عەرەبانەی لەو سەردەمە بە لێشاو دەهێنران بۆ شارەکە (تەماشای پاشکۆ - ١ بکە). 

بەئیزافەی ئەو پڕۆسەو میکانیزمانەی ئاماژەیانپێکرا لە سەرەوە، پارێزگای کەرکوک دووچاری سیاسەتێکی دیکەی وردی حیساببۆکراو ببۆوە کە دەکرێت بە "بڕین‌و پڕکردنەوە" ناوببرێت. لە ١٩٧٦، دوو قەزای کوردنشین، چەمچەماڵ‌و کەلار، بەتەواوی سنوری ئیداریانەوە لە پارێزگای کەرکوک دابڕێنران‌و خرانە سەر پارێزگای سلێمانی. قەزای توزخورماتو، کە زۆرینەی کوردە لەگەڵ کەمینەیەکی گەورەی تورکمان، لە پارێزگای کەرکوک دابڕێنراو بە پارێزگای سەلاحەدینی تازە-دروستکراوەوە لکێنرا. 

بەهەمانشێوە قەزای کوردنشینی کفری لە پارێزگای کەرکوک پچڕێنراو خرایە سەر پارێزگای دیالە (الوقائع العراقیه‌ ١٥/١٢/١٩٧٥). وەک ڕووبەر، دوای ئەم سەوداوسەرە، ١٠٣٠٠ کیلۆمەتری چوارگۆشە، واتە زیاتر لە ٥٠%، لە ٢٠٣٥٥ کیلۆمەتر دوجای ڕووبەری پارێزگاکە دابڕێنراو دابەشکرا بەسەر پارێزگاکانی دیکەی دەوروبەری پارێزگای کەرکوک. لەپاڵئەمانەدا، دەسەڵاتداران ناحیەی سەرگەران (کە ناوەکەیان گۆڕی بۆ قودس) و گوندەکانی سنورەکەیان تەعریبکردو لە پارێزگای 'هەولێر'یان دابڕی‌و خستیانە سەر پارێزگای کەرکوک. لە ١٩٨٧ یشدا، قەزای عەرەبنشینی 'زاب'یان لە پارێزگای نەینەوا پچڕاندو بە پارێزگای 'کەرکوک'یانەوە لکاند (حداد واخرون ٢٠٠٦: ١٣-١٩). ئامانج لەم دەستکاریکردنانە تەعریبکرنی کەرکوک بوو. یەکێک لە نەخشەکانی (pattern) کۆچ لە عێراق بەبەردەوام کۆچکردنی خەڵکی گوندو شارو شارۆچکەکانی سەر بە پارێزگایەک بووە بۆ سەنتەری پارێزگاکە. بەدابڕینی ئەو قەزاو ناحیانەو ئیزافەکردنی هەندێکی دیکە حکومەتی عێراقی دەیویست بە ئیزافەی هێنانی عەرەب بۆ کەرکوک‌و دەرکردنی کورد، کۆچی کوردان بۆ شارەکە کەمبکاتەوەو کۆچی عەرەبان زیادبکات، بەواتایەکی دیکە، کەمکردنەوەی چڕیی کورد لە پارێزگاکەو زیادکردنی چڕیی عەرەب. نیەتەکانی حکومەت بۆ بەیەکجاری تەعریبکردنی کەرکوک لەگەڵ بەیاسا قەدەغەکردنی کورد لە کۆچکردن بۆ کەرکوک بەفەرمیکرا، ئەمەش لە قسەکانی عەلی حەسەن مەجید، ئەمین سری مەکتەبی شیمالی حیزبی بەعس، بۆ چەند هاوڕێیەکی بەعسی دەردەکەوێت (بڕوانە HRW 1995: Appendix A).

لەکاتێکدا کە کورد بەهەزاران لە کەرکوک دەردەکران، لەهەمانکاتدا عەرەب بەهەزاران هاورددەکران. لەکاتێکدا کە هاتوچۆو کۆچکردن‌و کارکردنی کوردان لە کەرکوک دەیان تەگەرەو کۆسپی لەپێش دروستدەکرا، لەهەمانکاتدا، حکومەت نەک هەر ئاسانکاری بەڵکو پارە بەبێ بەرابەرو پارە وەک قەردو زەوی‌‌و خانوبەرەی دەدا بەو عەرەبانەی لە شارەکانی باشورو ڕۆژئاوای عێراقەوە دەهاتن بۆ کەرکوک. هەوڵ‌و ئاسانکارییەکانی حکومەت هێندە تەماحگیربوو بۆ عەرەبەکان، بۆیە ساڵانە بەهەزاران کەس دەهاتن بۆ کەرکوک‌و دەوروبەری‌و ناوچە تەعریبکراوەکان لەسەرتاسەری کوردستان. بۆ جێکردنەوەو حەوانەوەیان، حکومەتی عێراقی سەدان موجەمەعی سەکەنی (مجمعات سکنیه‌، کۆمەڵگەی نیشتەجێبوون) لە پارێزگای کەرکوک‌و ناوچەکانی دیکەی کوردستان دروستکرد کە هەر یەکێکیان سەدان خانوی لەخۆدەگرت. حکومەت سڵی لە هیچ شتێک نەدەکردوە بۆ سڕینەوەی ئاسەواری کوردبوون لە کوردستان‌ لەوانە گۆڕینی ناوە کوردییەکانی، تورکییەکانی، شارو شارۆچکەو قوتابخانەکان بۆ عەرەبی. بۆنمونە، پارێزگای کەرکوک کرا بە پارێزگای تەئمیم؛ قوتابخانەی ئامادەیی کوردستان لە کەرکوک کرا بە قوتابخانەی ئامادەیی عەبدولمەلیک بن مەروان؛ قوتابخانەی سەرەتایی پیرەمێرد گۆڕدرا بۆ قوتابخانەی سەرەتایی ئەلبەکر، گوندی ترکاشان کرا بە قەعقاع، قەرەهەنجیر ناونرا ئەلرەبیع.

ماویەتی
تێبینی:
- بۆ سەرچاوەکان‌ بڕوانە کتێبی شوناسی عێراق: ململانێ نەتەوەیی‌ و مەزهەبییەکان.
- تکایە لە سەرنج‌و تێبینی‌و ڕەخنە بێ بەشمان مەکەن.

- وێنەکە، خۆمم لە ٢٠٠٥ کە بۆ یەکەمینجار گەڕامەوە بۆ گوندەکەمان دوای تەعریبکردنی بۆ جاری دووەم لە ١٩٨٧. وێنەکە لەسەر کەلاوەی ئەو قوتابخانە گیراوە کە شەش ساڵی خوێندنی سەرەتاییم لێی خوێند... حکومەتە بەناو نیشتیمانییەکەی عێراق ڕوخاندی... یەک دنیا یادگاریم لەناو لە دەوروبەری ئەو قوتابخانەیە هەیە.


شێرکۆ کرمانج

ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی