لەسەرەتای دروست بوونی دەوڵەتی عێراقەوە ڕژێمە یەک لە دوایەکەکان بە شێوەیەکی سیستەماتیک کاریان لەسەر نەتەوەی کورد کردووە کە یان دەبێت وەک هاوڵاتی عێراقی دور لە ئینتیمانی کورد بوون دابنیشن یان دەبێت توشی چەوساندنەوە و جینۆساید و ڕاگواستن ببن.
مانگی نیسان تەنها یادی ئەنفالە بەدناوەکەی کوردستان نییە بەڵکو یادی جینۆسایدێکیترە دەرخەری ئەو ڕاستیەیە کە سەدامی دیکتاتۆر و ڕژێمی بەعس بەردەوام ەهەوڵی قڕکردنی کوردا بوون.
چل ساڵ لەمەو بەر و لە ۵ی نیسانی ۱۹۸۰ ڕژێمی بەعسی ڕوخاو لە چوارچێوەی بەرنامەی ڕاگواستنی کورد لە شوێنی نیشتە جێبونی خۆیان هەستا بە پراکتیکە کردنی ئەو بەرنامەیە بەرامبەر کوردانی فەیلی بۆ دەروەی خاکی عێراق و کردنە ناو خاکی ئێران بە بیانوی ئەوەی ئەوانە ئێرانین کە لە بنەڕەتدا کوردانی فەیلی بەشێکی سەرەکی بوون لە عێراق و خۆیان بە خاوەنی بنەڕەتی عێراق دەزانی.
کوردی فەیلی بەشێکن لەنەتەوەی کورد. شوێنی نیشتەجێ بوونیان دەکەوێتە نێوان سنووری دەستکردی عێراق و ئیران ، سنووری فەیلیەکان لەعێراقدا لە باکورەوە دەست پێ دەکات و شارەکانی ( جەلەولا، خانەقین و مەندەلی ) و دەروات بەرەو باشوور هەتاکو شارەکانی عەلی غەربی و بەدرە و جەسان و کوت و نوعمانیە و عەزیزیە.. زۆربەی ئەم شار و گوندە فەیلی نشینانە دەکەونە پارێزگای واسگ (کوت) و هەندێکیان لە پارێزگای میسان(عەممارە) و هەروەها ڕۆژهەڵاتی پارێزگای دیالە.. سەرەڕای بوونی ژمارەیەکی زۆری کوردی فەیلی لەناو شاری بەغدا لەدێر زەمانەوە نیشتەجێن ، لەگەڕەکەکانی کفاح و شێخ.. بەکاری بازرگانیەوە خەریک بوون. فەیلەیکان باوەڕیان وایە کە بەغدا لەسەردەستی ئەوان دروست کراوە و شارێکی کوردییە.
بەڵام سنوری نێشتەجێ بوونی فەیلیەکان لەدیوی ئێران ئوستانەکانی ( لوڕستان .کرماشان. ئیلام. خوزستان) و شارەکانی خوسرەوی ، قەسرشیرین، کرماشان، ئیسلام ئابادی غەرب، عیلام. مهران و ئەندمیشک.... لەئیران بەفەیلیەکان دەڵێن لوڕ و پارێزگایەک هەیە بەناوی ئوستانی لوڕستان.
فەیلیەکان لەسەر دینی ئیسلام و مەزهەبی شیعە/جعفری اپنی عشری.
هەرچەند لەسەردەمی دەسەڵاتی ئەحمەد حسن بەکری سەرکۆماری عێراقەوە لەسالی ١٩٧٠ وە کۆچی زۆرەملی کوردە فەیلیەکان دەستی پێ کردوە لە ساڵانی ۱۹۷۱ و ۱۹۷۲ ( ٤۰۰۰۰ ) هەزار کوردی فەیلی دوای لێسەندنەوی ناسنامەی عێراقی ئاودیوی ئێران کران، بەڵام لە سەردەمی سەدامی دیکتاتۆرەوە ، پلانەکانی لەناوبردن و پاکتاوی ڕەگەزی کوردە فەیلەیەکان گەیشتە لوتکە، بۆیە لەسەرەتای مانگی نیسانی ساڵی ١٩٨٠ وە شاڵاوی گرتن و زیندانی کردنی گەنجانی کوردی فەیلی پەرەی سەند، شان بەشانی ئەوەش کۆچی زۆرەملێی هەزاران خێزانی کوردی فەیلی کرا بۆ وڵاتی ئێران کە تا کۆتایی ساڵی۱۹۸۰ ژمارەیان زیاتر بوو لە ( ۲۱٥۰۰۰ ) دوسەدو پانزە هەزار بەبیانوی ئەوەی کە ئەمانە لە ڕیشەدا بیگانەن و عێراقی نین و هاوڵاتی ئێرانین،.
دوای هەڵگیرسانی جەنگی درێژ خایەنی عێراق - ئێران دەرکردنی کوردانی فەیلی زیاتر تەشەنەی کرد لای سەدام و بەعس ئەوان بە ئێرانی شیعە ئەژمار دەکران بویە نابێت لە عێراقدا بمێنن ئەوانە دەبنە کێشە لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی.
لەم تاوانە دژە مرۆڤانەیەدا سەرجەمی ڕاگواستنی کوردانی فەیلی زیاتر بوو لە( ٦٠٠ ) شەش سەد هەزار کوردی فەیلی بەزۆر کۆچیان پێ کرا بۆ ئێران بەشێوەیەک تەنیا سەڵت و قوڵت سواری ئۆتۆمۆبێلی سەربازی دەکران و ئاودیوی سنوریان دەکردن، هەرچی ماڵو موڵكیان دەبو لە لایەن پیاوانی دەسەڵات داری ڕژێمی بەعسەوە دەستی بەسەردا دەگیرا هەروەها زیاتر لە ( ٢٠ ) بیست هەزار لاو و گەنجی فەیلی بێسەروشوێن کران و هەتا ئیستاش چارەنوسیان نادیارە و نازانرێ بە چ شێوەیەک لەناوبراون، دیارنەمان و شوین بزربونی سەدان سەربازی کوردی فەیلی لەکاتی شەڕی عراق ئێراندا..ئەمانە چەندین تاوانی تر کە دەنگۆی ئەوە هەبووە ئەم کوردانە لە تاقیگەکانی دروست کردنی چەکی کیمیاوی و چەکی بایۆلۆجیدا ئەزمونیان لەسەر ئەنجام دراوە و کوژراون، دواتر لە گۆڕە بەکۆمەڵەکاندا کروان بەژێر خاکەوە، لەکاتی هەڵدانەوەی گۆڕەبەکۆمەڵەکاندا دەرکەوت کە کوری فەیلیش هەبون لەناویاندا، هەرچەندە بەکارهێنانی فەیلیەکان لەئەزمونەکانی چەکی بایلۆجی وکیمیاوی هێشتا بەڵگەی یەکلاکەرەوە لەبەردەست نیە.
ڕژێمی بەعس هەر بەوەوە نەوەستا بەڵکو ڕەگەز نامە و ناسنامەی ئێراقی لە کوردانی فەیلی داماڵی. ئەمە سیاسەتی ڕژێم بوو دەرهەق بەکوردی فەیلی هەر لەسەرەتای هاتنەسەرکاری بەعسیەکان لەبەرنامەیاندا بوو کە کوردی فەیلی لە ناوعراقدا پاکتاو بکەن و بیسڕنەوە چونکە کورد و شیعە بوون، ئەم دو فاکتەرەش بەهەڕەشەی ئەمنی قەومی بەعس دەهاتنە ئەژمارکردن.
هەرچەندە ئەوان بەبیانوی ئێرانی دەردەکران بەڵام کاتێک ڕویان لە ئێران کرد وەکو ئاوارە سەیر دەکران و توی چەندین کێشە و گرفتی مرۆیی بوونەوە بویە هەندێکیان لە بێزاری ژیان ڕویان لەوڵاتی ئوسترالیا کرد و لەڕێگا چەندین کارەساتی تراژیدی بەسەریاندا هات و بەهۆی نوقم بوونی بەلەمەکانی گواستنەوەوە لەدەریادا.
بە پێی بەندەکانی مافی مرۆڤی نەتەوەیەکگرتووەکان ئەم تاوانانەی کە دەرهەق بە کوردی فەیلی کراون بەپی پیوەریە یاسایی و نیودەوڵەتیەکانی مافی مرۆڤ دەچنە خانەی تاوانی دژ بەمرۆڤایەتی و پاشان تاوانی کۆمەڵ کوژی(جینۆساید) .
ئیستا دوای دەساڵ لەروخانی ڕژێمی بەعس و گەرانەوەی زۆربەی کوردە فەیلیەکان بۆ زێدی خۆیان، سەرەڕای ناساندن و دان پێدانانی تاوانی کوشتن و گرتن و کۆچی زۆرەملی فەیلیەکان وەک تاوانی کۆمەڵکوژی لەلایەن داداگای باڵای تاوانەکانە وە لەڕۆژی ٢٩/١١/٢٠١٠ بڕیاری لەسەردرا ئەوەی دەرهەق بەکوردی فەیلی کراوە لەئێراق (کۆچی زۆرەملێ، گرتن وکوشتن، سەرلەگوم کردن، زەوتکردنی ماڵ مولک ... هتد، ئەمانە دەچنە خانەی تاوانی کۆمەڵکوژیەوە(جینۆساید) (ئەم دادگا لەلایەن حکومەتی عراقەوە دامەزراوە لە سالی ٢٠٠٥ دا بۆ ئەوەی دادگای ئەو کەسانە بکات کە دەستیان هەبوە لەئەنجامدانی گەورەتاوانی کۆمەڵکوژی لەعراقدا)
لەعراقدا) و لەم بڕیارەدا باس لە گەراندنەوەی هەمو مافە زەوت کراوەکانی هاوڵاتیانی کوردی فەیلی دەکات. ئەنجومەنی وەزیران و سەرۆکایەتی کۆماری عراق بە گەرمی پێشوازیو پشتگیری ئەم بڕیارەیان کردوەوە بەڵێنی جێ بەجێ کردنیان دا.
هەروەها پەرلەمانی عێراقیش لەکۆبونەوەی ٣/٤/٢٠١٣ باس لەوە کراوە کە پێوستە بەزوترین کات قەربووی ماددی و مەعنەوی فەیلەکان بکرێتەوە هەتاکوو شوێنەواری ئەو زوڵم زۆرە بسڕێتەوە کە لەلایەن ڕژێمی لەناو چوو بەسەریان دا هاتووە، سەرەڕای بڕیاری دانانی وێنەی یەکێک لە تاوانە تراژیدیەکانی کوردی فەیلی لەسەر دراوی نوێ عێراق.
پێویستە لەسەر دەسەڵاتدارانی عێراق قەرەبوی ماددی و مەعنەوەی کوردانی فەیلی بکەنەوە و بەیاسا کوردانی فەیلی دڵنیا بکەنەوە کە هاوڵاتی عێراقین و شەریکی ڕاستەقینەن لە عێراقدا و کەس ناتوانێت ئەو مافەیان لێ زەوت بکات
ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی