ئیرادەی مرۆڤ هیچ بەشداریەکی نیە لە دیاریکردنی شوێنی لە دایکبونی، تەنانەت دەرفەتی هیچ بڕیارو بژاردەیەکی لە بەردەمدا نیە لە دیاریکردنی ناو، زمان ، ئاین، ڕەگەز، یان گەل و نەتەوەکەی . مرۆڤ لە چرکەساتی یەکەمەوە لە چوارچێوەی سیستەمێکی کۆمەڵایەتی پتەوی ڕۆچو بە نێو مێژوو، وە کلتورێکی سەپاوی سواغ دراو بە پیرۆزی، ڕەنگڕێژی شوناسەکەی دەستپێدەکات ،هەر زوو بەهێمنی ئەو باوەڕەی لە لا دەچەسپێنرێت ئاینەکەی باشترین بژاردەیە، وڵاتەکەی مەزنترین وڵاتە ، مێژوەکەی پاکترین مێژوە، کەش و هەواو جوگرافیاکەی بەهەشتی سەر زەمینە ، هاونیشتمانیەکانی جوانترین و پاکترین مرۆڤی سەر زەوین، ئەم پرۆسەیە ئەگەرچی لە ڕوکەشدا سادەو سروشتی خۆی دەنوێنێ بەڵام لە پشتیەوە سیستەمێکی مەحکەمی تەڵقینگەرایی ئامادەیە، هێواش هێواش قۆناغەکانی گەشەکردنی مرۆڤ بنیات دەنێت، پێش ئەوەی دەرفەتی خودهۆشیاری بۆ بڕەخسێت.
پرسیارە جەوهەریەکە ئەوەیە، بەڕاست ئێمە دەرفەتی ئەوەمان لەبەردەستە ئەو بژاردە هەڵبژێرین کە خۆمان مەبەستمانە ؟ یان تا ئەندازەیەکی زۆرتەنها وێنای ئەوە دەکەینەوە لەسەرەتاوە لە ناخماندا دەچێندرێت، ئەم پرسیارە وجودیە ڕاماندەکێشێ بۆ ڕاڤەکردنی قەیرانی شوناس، بەڵام لە ڕەهەندی سۆزداری و نیشتمان سازی درۆزنانەوە نا، بەڵکو لە ڕەهەندی ڕەخنەی فکری و فەلسەفیەوە ،چونکە دواجار بیرکردنەوەی فەلسەفیە مرۆڤ وەک بونەوەرێکی عاقڵی ئازادو بیرکەرەوە دەناسێنێ لەبەرامبەردەسەڵاتی باو سەپاوی نەریتیدا .
پۆل ڕیکۆر پێیوایە شوناس بە ئامادەیی نابەخشرێ بەڵکو پڕۆژەی وەرگرتن و گێڕانەوەی بەردەوامە، بەپێی ڕۆژگارو تێپەڕبونی کات بنیات دەنرێ . بەڵام لە کۆمەڵگاکانی ئێمەدا ئەم پڕۆژەیە کورت دەکرێتەوە بۆ( شوناسی ئامادەکراو) لە چرکەساتی یەکەمەوە بەسەرکۆرپەلەدا دەسەپێنرێ، وەک فۆڕمێکی ئامادەی پێشوەخت بێ ئەوەی توانای ڕەتکردنەوە یان دەرفەتی چاو پێدا خشاندنەوەی هەبێت ،لێرەوە شوناس لەسەر بنەمای دوبارەکردنەوە بنیات دەنرێ نەک لەسەر بنەمای بیرکردنەوە، لەسەر بنەمای بۆماوەیی و میراتگەری نەک تێگەیشتن و باوەڕهێنان.
مرۆڤ لە پرۆسەی گەشەکردن وپێگەیشتنیدا بەردەوام ئەوە دوبارەدەکاتەوە ئاینەکەی بەڕەهایی ڕەواو حەقە، نیشتمانەکەی باشترین و جوانترینە، بنەچەو ڕەچەڵەک و خێڵ وتیرەکەی ئازاترین و مەزنترینە، بەبێ ئەوەی جارێک هەوڵبدا ئەم بۆچونانە بخاتە ژێر پرسیارو ڕەخنەی عەقڵی و بیرکردنەوەی لۆژیکی، ئەمەیە نیچە بە (ئەخلاقی مێگەل) ناووی دەبات، کە هیچ بوارێک بۆ جیاوازیەکان لە ناویدا ناڕەخسێت، بە پێچەوانەوە لە ناویدا تایبەتمەندیەکان بزردەبن لەبەرامبەرگوێڕایەڵی بە کۆمەڵ و تەسلیم بوون بە دەسەڵاتی باو نەریتگەرا.
ئێمەش وەکو بەشێک لە کۆمەڵگەی ڕۆژهەڵاتی بەگشتی توشی قەیرانی پارادۆکسی مۆدێرنێتە بووین، هەموو سەروەری و دەستکەوتەکانمان بۆ مێژوو دەگێڕینەوە، بەڵام دەمانەوێ لە سەردەمی پۆست مۆدێرنەدا بژین، وا تەڵقیندراوین لە هەموو ڕوەکانەوە ئێمە هەمیشە خاوەنی باشترینەکانین، بەڵام لە ڕاستیدا لە خراپترین ڕەوشدا ژیان دەکەین، هەژاری، بێکاری، گەندەڵی دزی وتاڵانی، ستەم و نادادی، جەنگ و ململانێی بەردەوام ، قەیرانی سیاسی وئابوری و کۆمەڵایەتی و ئەخلاقی ، سیمای دیاری کۆمەڵگاکەمانە.
بەشێکی زۆری کێشەکانی شوناسی مرۆڤی سەردەم دەگەڕێتەوە بۆ پیرۆزکردنی مێژوو ڕابردو، ئێمە مێژوو ناخوێنین وەک ئەزمونێکی مرۆیی پوخت کە دەکرێ سودو پەندی لیوەربگرین، بەڵکو وەکو حیکایەتێکی پڕ لە ڕوداو پاڵەوانی پیرۆز، هیچ بوارێک یان پانتاییەک نیە بۆ گێڕانەوەی شکست یان ئەو ستەم و ناهەقیەی دەکرێ لە قۆناغێکی دیاریکراودا باپیرانمان ئەنجامیان دابێت، بۆیە ئێمە نوسخەیەکی پاک و بێگەرد بەبێ هیچ کەموکوڕی و ناشیرینیەکمان لە مێژوو ڕابردومان وەرگرتوە، وەک بابەتێکی حەماسی، زیاتر بۆ مەبەستی پابەندی ئاینی و نیشتمانی بەکاری دەهێنین نەک لە پێناو بیرکردنەەەی ئازاد، ئێریک فرۆم دەڵێت: “ ئێمە ترسمان لە ئازادی هەیە ، چونکە دەترسین سیستەمە کۆمەڵایەتی و دەرونیە جێگیرەکەمان بشێوێنێ” پاڵەوان و فریشتەکانی قوڵایی مێژومان بگۆڕێ بە شەیتان و جانەوەری دڕندە .
بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە مانای ڕەتکردنەوەی پابەندی نیە بۆ ئاین یان نیشتمان یان ڕەتکردنەوەی زمان و مێژوو، بەڵکو مانای ڕزگارکردنی بیرکردنەوەیە لە تەڵقینگەرایی و بەخۆداچونەوەی هۆشیارانە، باوەڕوعەقیدە ئاینیەکەت بەتێگەیشتن و بیرکردنەوەی هۆشیارانەوە قبوڵبکە، نیشتمانەکەت خۆشبوێ دوای مسۆگەرکردنی ماف و ژیانێکی ئارام و ئاسودە، مێژوو بەچاوێکی کراوەی ڕەخنە ئامێزەوە بخوێنەوە، نەک وەکو حیکایەت وئەفسانەی پیرۆز.
محه‌مه‌د عەبد جابری دەڵێت:”هەر مێژوویەک بەردەوام پێداچونەوەی پێدا نەکرێت دەبێت بەئەفسانە، ئەفسانەش پێشئەوەی لەناو عەقڵدا نیشتەجێبێت لەناوی دەبات، ئەو شوناسانەی داخراون‌و ڕەخنە قبوڵناکەن مرۆڤی پەڕگیر بەرهەمدەهێنن، دەرچون لە ئاین یان ڕەتکردنەوەی مێژوو زمانی دایک یان سڕینەوەی هەستی نیشتمانپەروەری هەرگیز لەکەس داواکراو نییە، بەڵکو تەنها لەهەموان داواکراوە پابەندیەکان بەهۆشیاریەوە قبوڵ بکەین".
غەزالی دەڵێت:“نیشتمان نابێت بەجوانترین بەس لەبەرئەوەی نیشتیمانمانە، بەڵکو لەبەرئەوەی کەرامەتمان تیایدا پارێزراوەو هەمیشە دەروازەکانمان بەڕوی پێشکەوتن‌و دادپەروەری بۆ دەخاتەسەر پشت“. یان وەک ئیدوارد سەعید دەڵێت، “من خاک بەپیرۆز نازانم، بەڵکو کەرامەتی ئەو مرۆڤە بەپیرۆز دەزانم لەسەر ئەم خاکەیە“.
لەکۆتایدا ڕاستە کەسمان ئازادنین لە هەڵبژاردنی ناو یان شوێنی لەدایکبون و هەتا ئاینەکەشمان، بەڵام هەمیشە ئازادیمان هەیە بۆ بیرکردنەوە و جارێکی تر خۆ داڕشتنەوە وەک تاکێکی ئازاد نەک وەک کۆپیەکی دوبارە، ئەمڕۆ لە کاتێکدا گەنجان بە نامرادی جارێکی ترسواری شەپۆلێکی تری دەریای کۆچ بوون، ئەگەرئەم کۆڕەوە کە نزیکەی سێ دەیەیە بەردەوامە، بەدیوێکدا هەڵاتن بێت لە دۆزەخی دەسەڵاتی چینێکی فەرمانڕەوای شکست خواردوی هەرێم کە نەوت بەسەرمایەی نیشتمانی دەزانێ نەک گەنج ، ئەوە بەدیوەکەی تردا ڕاکردنە بە دوای شوناسێکی تازەدا کە بەجۆرێک لە جۆرەکان هەناسەیەکی ئازاد هەڵمژێ و ڕۆڵێک لە دیاریکردنی ئایندەو بنیاتنانی چارەنوسیدا بگێڕێ.
محه‌مه‌د ماغوت دەڵێت:” سەفەربکە بۆ ئەوەی گەلانی ترببینی و مانای ژیان و مرۆڤایەتی تێبگەی، تێدەگەی ئێمە باشترین گەلانی سەر زەوی نین ،…. تێدەگەی نۆبە بڕی لە کاتی سەرەگرتندا شورەییە، خۆهەڵکێشان بە خزمایەتی بەرپرسان شەرمە، ژینگە پیسکردن تاوانە .. تێدەگەی ئێمە بارین بەسەر مرۆڤایەتی و شارستانیەتەوە…. ڕاستەغەریبی هاوڕێیان وکەس وکارو نیشتمان دەکەی بەڵام حەزناکەی بگەڕێیەوە، بەسەردان نەبێت یان لەناو تابوتداو بە ناچاری، گلەیی لە وانە مەکەن نیشتمانیان جێهێشتوە، ئەگەرئەمە نیشتمان بوایە هەرگیز جێیان نەدەهێشت “ .
ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی