ئیمانوێل کانت “١٧٢٤-١٨٠٤“ بەهۆی کارە پێشکەوتووەکانی لەبواری میتافیزیک و ئەخلاقدا، کەسایەتییەکی گۆڕانکار بوو لە فەلسەفەی مۆدێرنی ڕۆژئاوادا. یەکێک بوو لە کاریگەرترین فەیلەسوفەکانی سەدەی هەژدەهەم و کارەکانی لە بواری میتافیزیک و ئەخلاق کاریگەرییەکی هەمیشەیی هەبووە تا ئەمڕۆش.کایەی کاریگەرییەکانی سنووری فەلسەفە دەبڕێت، یەکێکە لە رابەرە سەرەکییەکانی سەردەمی رۆشنگەری ئەوروپا، لە ئاستی تیۆری زانیین، ئێتیک و جوانییناسی و هتد.. کاریگەرییەکی فراوانی لەسەر رەوتە فەلسەفییەکان دروستکردووە،کانت، رێکەوتی 22ی نیسانی 1724، لە وڵاتی ئەڵمانیا، لە چوارچێوەی خێزانێکی ئاینییدا هاتووەتە دونیاوە، تێڕووانینی بنەماڵەکەی بۆ ژیان لە دیدگەی ئایندا، کاری کردووەتە سەر بیر و باوەڕ و شێوازی داڕشتنەوەی فەلسەفەکانی کانت، بەتایبەتی، لە بابەتی ئێتیکدا. بەرهەمە فەلسەفییەکانی کانت بە شیکاری توند و ئارگیومێنتە ئاڵۆزەکانیان و ڕێبازێکی سیستماتیکی بۆ چارەسەرکردنی پرسیارە فەلسەفییە بنەڕەتییەکان ناسراون. بەناوبانگترین بەرهەمەکانی بریتین لە:- ڕەخنە لە ئه‌قڵی پەتی‘، ڕەخنە لە ئه‌قڵی پراکتیکی‘ و ‘ڕەخنە لە توانای حوکمدان‘، کە بوونە هۆی داڕشتنی چەندین مشتومڕی فەلسەفی لە سەردەمی مۆدێرن. کاریگەری کانت لە سەر گەشەسەندنی فەلسەفەی ڕۆژئاوایی بێئەندازەیە و تیۆرییەکانی هەتا ئەمڕۆش لەبەردەم لێکۆڵینەوە فەلسەفییەکاندان، بیرۆکەکانی کانت کاریگەرییەکی بەرچاو و قووڵی لەسەر بیرکردنەوەی ئێمە لەمەڕ ئاکار “مۆڕاڵ” و زانین “مەعریفە” و سرووشتی مرۆڤ هەبووە. فەلسەفەی کانت بە ئاڵۆزییەکەی ناسراوە، پوختەیەک لە سەرەکیترین بیرۆکەکانی کانت:
1. ئەرک و ئاکار؛ کانت بڕوای وابوو کە هەموو ئاکار بریتییە لەوەی کە دەیکەین. پێی وابوو کە ئێمە هەردەم دەبێت کارە ڕاستەکە بکەین نەک لەبەر ئەوەی دەرەنجامێکی باشی دەبێت، بەڵکو لەبەر ئەوەی ڕاستە. ناوی لەم بیرۆکەیە نابوو “ئەرک لەپێناو ئەرک”.
2. پۆلبەندی سەرەکی یا پێویست “Categorical Imperative” فەلسەفەی ڕەوشتی کانت و چەمکی ئیمپەراتیڤی کاتیگۆری؛ لە ناوەڕۆکی فەلسەفەی ڕەوشتی ئیمانوێل کانتدا چەمکی ئیمپەراتیڤی کاتگۆرییە کە بنەمایەکی گشتگیرە و ڕێنمایی بڕیاردانی ئەخلاقی دەکات. بە بڕوای کانت دەبێت کردارە ئەخلاقییەکان لە دەرەوەی ئەرک ئەنجام بدرێن نەک لەبەر بەرژەوەندی کەسی. ئیمپەراتیڤی پۆلێنبەندی لەسەر ئەو باوەڕە دامەزراوە کە تاکەکان دەبێ بەو شێوەیە مامەڵە لەگەڵ ئەوانی دیکەدا بکەن کە دەیانەوێت مامەڵەیان لەگەڵدا بکرێت، بەبێ هیچ مەرجێک. ئەم پرەنسیپە ڕەهایە و بۆ هەموو بوونەوەرە عەقاڵنیەکان دەگونجێت، بەبێ گوێدانە پاشخان و کولتوورەکەیان. کانت باسی لەوە دەکرد کە تاکەکان دەبێ بە شێوەیەک مامەڵە بکەن کە بتوانرێت کردەوەکانیان بکرێتە یاسای گشتگیر. بەم شێوەیە ئەگەر کارێکی دیاریکراو بەشێوەیەکی گشتگیر جێبەجێ نەکرێت، ئەوا لەڕووی ڕەوشتییەوە ڕێگەپێدراو نییە. کەواتە ئیمپەراتیڤی کاتگۆری بنەمایەکی ئه‌قڵانی و بابەتیانە بۆ بڕیاردانی ڕەووشتی دابین دەکات و وەک ڕێنمایییەک بۆ تاکەکان کاردەکات، بۆ ئەوەی بە شێوەیەک مامەڵە بکەن کە ئەرکی رەوشتی خۆیان بپارێزێت.
ئەمە وەکو یاسایەکی گشتگیری ئاکارییە کە دەخوازێت هەموو کەسێک پێوەی پابەند بێت.هەروەها وتوویەتی” بۆ ئەوەی بزانین کە کارێک ئاکارییانە دروستە یان نا، پێویستە لە خۆمان بپرسین و دڵنیا بین کە ئەگەر هەر کەس ئەم کارە بکات، هیچ زیانێکی نابێت”. لەمەوە کانت گەیشت بە پێویستی پۆلێنکردن، کە زۆرجار بەوە ناسراوە کە “تەنها بەگوێرەی ئەو کارە بکە کە دەتوانیت لە هەمان کاتدا ببێتە یاسایەکی گشتی”. ئەمە هەموو فەرمانە ئەخلاقییەکانی کرد بە جیهانی، بۆیە ئەگەر شتێک بۆ من هەڵە بوو، ئەوا دەبێت بۆ هەموو بونەوەرە ئەقڵییەکان هەڵە بێت لە هەموو کاتێکدا. ئەم پێویستییە پۆلێنکراوە بوو بە بنچینەی هەموو یاسا ئەخلاقییەکانی کانت.
1. ویستی چاکە؛ کانت بڕوای وابوو تاکە شتێک کە بەڕاستی بەبێ هیچ سەلماندنێک باشە بریتییە لە ویستی چاکە. واتا هەبوونی نیاز بۆ ئەنجامدانی کاری چاکە، ئەگەر کردارەکانیش دەرەنجامێکیباشیان نەبێت بەڵام نیازی لە ئەنجامدانی کارەکەدا باش بووبێت، لە ڕووی ئاکارەوە کانت بە کەسێکی باشی دادەنا.
2. سەربەخۆیی؛ کانت بڕوای وابوو کە مرۆڤ توانای بیرکردنەوەیەکی ژیرانە و بڕیاردانی ئاکارییانەی هەیە، گەر ئەمەشە لە بوونەوەرەکانی تر جیای دەکاتەوە، و بەم توانایەی دەگوت سەربەخۆیی. بەپێی هزری کانت، پێویستە هەڵبژاردنە ئاکارییەکانمان لەسەر بنچینەی هۆکارەکانی خۆمان بێت، نەک کوێرانە شوێن کۆمەڵێک یاسا بکەوین کە خەڵکی تر دایناون.
3. کانت و بەهای ئەخلاقی مرۆڤ؛ کانت جەختی لەوە کردەوە کە پێویستە بە ڕێزەوە مامەڵە لەگەڵ ئەوانی تردا بکەین و هەرگیز بۆ بەرژەوەندی خۆمان بەکاریان نەهێنین. ئەم بیرۆکەیە لەم بنەمایەدا کورتکراوەتەوە، “وەک ئامانج مامەڵە لەگەڵ خەڵکدا بکە نەک وەک ئامراز”. بە واتایەکی تر نابێت هەرگیز دەستکاری مرۆڤ بکرێت یان بەکاربهێنرێت بۆ گەیشتن بە ئامانجە تایبەتەکانمان.
4. ئه‌قڵانییەت و مەعریفە؛ کانت بەشدارییەکی بەرچاوی لە فەلسەفەی زانیندا کردووە. ئەو ئاماژەی بەوەدا کە زانیارییەکانمان لەسەر بنەمای ئه‌قڵانییەتی ئێمە و چۆنیەتی پێکهاتەکردنی ئەزموونەکانمانە. ئەو پێی وابوو کە ئێمە لە مێشکماندا پۆلێن و چەمکی زگماکیمان هەیە کە یارمەتیدەرمانە لە تێگەیشتن لە جیهان. ئەو ئاماژەی بەوە دا کە زانینی ئێمە لەسەر جیهان تەنیا لەسەر بنەمای ئەزموونەکانمان نییە، بەڵکو لە چوارچێوەی ئه‌قڵمانەوە لە قاڵب دەدرێت. ئەم چوارچێوەیە لە پۆلێنە پێشوەختەکان پێکدێت، وەک کات و شوێن، کە پێکهاتە و مانا بۆ ئەزموونەکانمان دابین دەکەن. ئەو پێیوابوو کە زانین تەنیا ڕەنگدانەوەی پاسیڤی جیهانی دەرەکی نییە، بەڵکو ئه‌قڵیش بە شێوەیەکی چالاکانە بەشدارە لە پرۆسەی تێگەیشتن لێی. ئەم تیۆرییەی مەعریفە ناوی لێنرا ئایدیالیزمی زاڵ، کە پێیوایە زانین پەیوەندی بە شتەکانەوە نییە لە خۆیاندا، بەڵکو پەیوەندی بەو شێوازە هەیە کە بۆمان دەردەکەون.جەختکردنەوەی کانت لە سەر سرووشتی سوبژێکتیڤی زانین بەو مانایە بوو، کە ئەو بیرۆکەیەشی ڕەتکردەوە کە دڵنیایی تەنیا لە ڕێگەی ئه‌قڵەوە دەتوانرێت بەدەستبهێنرێت. بەڵکو جەختی لەوە کردەوە کە زانین هەمیشە لەسەر بنەمای هەردوو ئه‌قڵ و ئەزموونە و هۆشداریدا لەوەی بەبێ پرسیار هەریەکەیان قبوڵ نەکرێت.
سەرەڕای کاریگەری بەربڵاوی فەلسەفەی کانت بەدرێژایی ساڵان ڕووبەڕووی چەندین ڕەخنە بووەتەوە. بۆ نموونە هەندێک لە ڕەخنەگران دەڵێن کە جەختکردنەوەکانی لەسەر بیرکردنەوەی ئه‌قڵانی بەشێوەیەکی لە ڕادەبەدەر، ئەزموونی مرۆڤایەتی پشتگوێ دەخات.
سەرەڕای ئەم ڕەخنانە، فەلسەفەی کانت بەردەوامە لە داڕشتنی مشتومڕە هاوچەرخەکان لە بوارەکانی وەک میتافیزیک، زانستناسی و ئەخلاقدا. جەختکردنەوە لەسەر سەربەخۆیی “ئۆتۆنۆمی” تاک و گرنگی ئه‌قڵ بەردەوامە لە کاریگەری لەسەر فەلسەفەی هاوچەرخ و کارەکانی وەک بەشێکی گرنگ لە کانۆنی فەلسەفیدا دەمێنێتەوە. هەروەها هەندێک لە بیرمەندان ئاماژە بەوە دەدەن کە کانت بە شێوەیەکی کاریگەر جۆرێک لە تیۆری فەرمانی خودایی لەئەخلاقدا درووستکردووە، کە لە کۆمەڵگەی مەسیحی لوپەرنی خۆیدا بەناوبانگ بوو، تەنها ئەوە نەبێت کە خودای بە ژیری “ئەقڵ” جێ گرتەوە “و تەنانەت لەو کاتەشدا کەمێک خودای لە لایەکەوە گرت”. فەلسەفەی کانت سەلماندوویەتی کاریگەریەکی زۆری هەبووە. لێکبەستنی ئەزموونگەرایی و ئەقڵانیزمی ئەو لەو کاتەدا سەلماندی کە پێشکەوتنێکە و تیۆری ئەخلاقیەکەی تا ئەمڕۆش بەردەوام جێی بایەخە. کاریگەری کانت لە داڕشتنیەوەی قووڵ و وردی فەلسەفەی مۆدێرندایە ئەو پردی ئه‌قڵانیزم و ئەزموونگەرایی دروستکرد، لە ڕێگەی ئیمپەراتیڤی کاتگۆرییەوە “پۆلبەندی سەرەکی یا پێویست”، ئەخلاقی پێناسەکردەوە و بناغەی فەلسەفەی ڕەخنەیی دانا. بیرۆکەکانی بەردەوامن لە داڕشتنی مشتومڕەکانی میتافیزیک، ئیپیستمۆلۆژی، فەلسەفەی ئەخلاقی و تیۆری سیاسی، ئەمەش وایکردووە ببێتە بەردی بناغەی بیری ڕۆشنگەری و هێزێکی بەردەوام لە فەلسەفەی هاوچەرخدا.
ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی