پێوەری دەوڵەتە لاوازەكان، یەكێكە لەو پێوەرانەی كە بۆ هەڵسەنگاندنی مەترسی داڕمان یان شکستی دەوڵەتەکان وەسف کراوە . تیشک دەخاتە سەر ئەو فشارە کۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسیانەی کە دەتوانن ببنە هۆی ناسەقامگیری. ئەم پێوەرە پشت بە چەند فاکتەرێك دەبەستێت بۆ هەڵسەنگاندنی توانای دەوڵەتێک بۆ دابینکردنی خزمەتگوزاریە ئەمنی و سەرەتایەکان، و پاراستنی سەقامگیری سیاسی و ئابووری.
دەوڵەت کاتێک بە لاواز پۆلێن دەکرێت كە نەتوانێت لە چوارچێوەی پێکهاتە سیاسییە هەبووەکاندا، توانای مامەڵەکردنی نەبێت لەگەڵ سەرهەڵدانی خواستەکانی هاووڵاتیانی خۆیدا. كە بەهۆیەوە لاوازی لە ئەنجامی ناهاوسەنگیەکی گەورە لە نێوان چینی سیاسی و کۆمەڵگادا دێتە ئاراوە.
بەپێی داتاکانی پێوەری دەوڵەتە لاوازەكان ساڵی 2024، عێراق 88.6 خاڵی بەدەستهێناوە و لە پلەی 31ی جیهاندایە و لە پۆلێنی " ئاگادار کردنەوە "دا ماوەتەوە، ئەمەش ئاماژەیە بۆئاستی لاوازی بەرز. ئەم پۆلێنکردنە ڕەنگدانەوەی کەڵەکەبووی دەیان ساڵەی ململانێ و ئابڵوقە و شەڕ و تیرۆر و ناسەقامگیری سیاسییە، کە دامەزراوەکانی دەوڵەتى لاواز کردووە.
عێراق مۆدێلێکی ئاڵۆزی ئەو وڵاتانەیە کە خاوەنی سەرچاوەی سروشتی بەرفراوانن و لە هەمان کاتدا ڕووبەڕووی ئاستەنگی پێکهاتەیی دەبنەوە، کە هەڕەشە لە سەقامگیری ئابووری و کۆمەڵایەتیان دەکەن. ئابوری وڵاتەکە نزیکەی تەواو وابەستەی هەناردەکردنی نەوتە، ئەمەش وایکردووە بەرەوڕووی ناجێگیری لە نرخی نەوتی خاوی جیهانی ببێتەوە كە دارایی گشتی دەخاتە ژێر فشارێکی بەردەوام .
هەرچەندە سامانی نەوت عێراقی بۆ جۆری ئەو وڵاتانەی كە لەسەرەوەی داهاتی مامناوەندن بەرزکردۆتەوە، بەڵام دامەزراوەکان و پێکهاتە کۆمەڵایەتی و ئابووریەکانی هێشتا خەسڵەتەکانی وڵاتانی لاواز و کەم داهات دەردەخەن. لە ڕووی كەرتی پەروەردەوە عێراق لە پێگەیەکی پێشەنگی ناوچەكەوە، بۆ ڕیزبەندی وڵاتە دواكەوتوەكان دابەزیوە.
هەروەها ڕێژەی بەشداریکردنی هێزی کار کەمە، بەتایبەتی لەنێو ژناندا کە یەکێکە لە کەمترین ڕێژەکان لەسەر ئاستی جیهان. بەهەمان جۆر وڵاتەکە بەدەست لاوازی سەرمایەی مرۆیی و مادی و تێکچوونی ژینگەی بازرگانی و ڕێژەی بەرزی هەژارییەوە دەناڵێنێت، کە ناڕێژەیە لەگەڵ قەبارەی سامانە سروشتیەکانیدا.
ژیانی ڕۆژانەی هاووڵاتیانی عێراق ڕەنگدانەوەی ئەم دابەزینە پێکهاتەیەیە. خراپی دابینکردنی خزمەتگوزاریە سەرەتایەکانی وەک ئاو وکارەبا و گواستنەوە و...هتد بوونەتە هۆی تێکچوونی کوالیتی ژیان، هەروەها لاوازی ئەم کەرتانە بەربەستێک لە بەردەم گەشەسەندنی ئابووری پێکدەهێنێت. لەگەڵ ئەوەدا پاراستنی چینە لاوازەکان و پێشخستنی مافەکانی مرۆڤ وەک تەحەدای بنەڕەتی ماونەتەوە.
جگە لەوەش بەهۆی بەردەوامی ناکۆکی نێوان حکومەتی فیدراڵی و هەرێم و پارێزگاکانی بەرهەمهێنەری نەوت، وڵات تووشی ناهاوسەنگی لە دابەشکردنی سەرچاوەکانی داهاتدا بووە. وای كردوە دامەزراندنی سیستەمێکی دادپەروەرانەی دابەشکردنی داهات وابەستەی کێشە سیاسییەكان بێت. ئەمەش بەهۆی ئەوەیە كاتێك سەرچاوە سروشتییەکان دەبنە گۆڕەپانێک بۆ ململانێ نەک لیڤەرێک بۆ گەشەپێدان.
بەگوێرەی ڕاپۆرتەکانی بانکی نێودەوڵەتی، عێراق بەهۆی لاوازی حوکمڕانی و لاوازی دامەزراوەکان و بەردەوامی دەستوەردانی دەرەکی "کە بڕیاردانی سەروەری تێکدەدات"، وەک دەوڵەتێکی لاواز پۆلێنكراوە .
جگە لەوەش، گەندەڵی بەربڵاو لەناو دامەزراوەکانی دەوڵەتدا متمانەی گشتی لەناوبردووە، و کاریگەریی ئیدارەی حکومەتەکەی بەربەست کردووە. سەرەڕای دووبارەبوونەوەی هەڵمەتەکانی دژە گەندەڵی، ئەنجامەکانی سنووردار بوون، كەبوەتە هۆی سەرهەڵدانی ناڕەزایەتیە جەماوەریەکان کە داوای چاکسازی ڕیشەیی و کۆتایهێنان بە هەژموونی نوخبە سیاسییەکان دەکەن. هەروەها گۆڕانکارییە بەردەوامەکان لە حکومەتەکان و ململانێ بۆ پۆستەکان، ناسەقامگیری سیاسیی گەورەتر کردووە و توانای دەوڵەتی لاواز کردووە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئاستەنگە ئابووری و کۆمەڵایەتیەکان.
بەڵام لەناو ئەم دیمەنە ئاڵۆزەدا، نیشانەکانی گۆڕانکاری وردە وردە دەبینرێن. عێراق شایەتحاڵی هەوڵەکانە بۆ داڕشتنەوەی دامەزراوەکانی و بەهێزکردنی سەروەری و مۆدێرنکردنی دەزگا ئابووری وکارگێڕییەکانی. هەوڵدان بە پێویستی هەمەچەشنکردنی ئابووری لەگەشەکردندایە. هەروەها پڕۆژەکانی ئاوەدانکردنەوە لە ناوچە زیانلێکەوتووەکانی ململانێدا، هەنگاوێکە بەرەو گەڕاندنەوەی سەقامگیری و گەشەپێدان.
عێراق ئەمڕۆ لە لێواری دۆخێکی ناسکدا وەستاوە. لە نێوان خلیسکان بەرەو لاوازی زیاتر یان گۆڕانکاری بۆ دەوڵەتێک کە پێکهاتەیەکی دامەزراوەیی خۆڕاگری هەبێت. سەرکەوتنی لە دەرچوون لە نەخشەی ناپایداری جیهانی پەیوەستە بە ئیرادەیەکی سیاسی جددی بۆ جێبەجێکردنی چاکسازییە پێکهاتەیەکان، وەهەمەچەشنکردنی ئابووری و بەرەنگاربوونەوەی کاریگەرانەی گەندەڵی و بنیاتنانەوەی متمانە لە نێوان حكومەت و هاوڵاتیان. ئەم ڕەوتانە هەرچەندە سەختن، بەڵام نوێنەرایەتی تاکە ڕێگا دەكەن بۆ دەستەبەرکردنی سەقامگیری عێراق و گەشەی بەردەوام لە داهاتوودا.
پسپۆڕی دارایی گشتیی
ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی