لەدوای دۆزینەوەی نەوت لە عێراق لە سەرەتای سەدەی بیستەمەوە ، ئەم سەرچاوەیە بووە بڕبڕەی پشتی ئابووریی نیشتمانی و بزوێنەری دارایی گشتی. نەوت نوێنەرایەتی سەرچاوەی سەرەکیە، ئەگەر تاکە سەرچاوەی داهاتی حکومەت نەبێت لە عێراقدا. داتا فەرمییەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە زیاتر لە 90%ی بودجەی گشتی پشت بە هەناردەکردنی نەوت دەبەستێت بۆ دابینکردنی خەرجییەکانی کارپێکردن، لەوانە مووچە، یارمەتییەکان و خەرجییەکانی بەكاربردن. لەبەرامبەردا خەرجییەکانی وەبەرهێنان کە بۆ ژێرخان و گەشەپێدانی ئابووری تەرخانکراون ڕێژەیەکی کەمن ، كەئەمەش لاوازی ئابووری بەردەوام دەکات و وڵات دەکاتە دیلێکی داهاتی وزە.
دەکرێ بڵێین "چارەنووس"، بۆتە ئەوەی كە چارەنووسی دەوڵەت و کۆمەڵگا بە ڕێڕەوی بازاڕە جیهانییەکان و نرخی بەرمیلێکەوە ببەستێتەوە. ئەمڕۆ، دوای دەیان ساڵ لە پشتبەستنی نزیکەی تەواوی بە داهاتی نەوت، سەرۆک وەزیرانی عێراق ڕایدەگەیەنێت کە یەدەگی سەلمێنراوی نەوتی عێراق نزیکەی ١٥٠ ملیار بەرمیلە. دەرهێنان و بەرهەمهێنان و بەشداریکردن لە بازاڕی جیهانیدا دەتوانێت لانیکەم ١٢٠ ساڵ بەردەوام بێت. هەروەها جەخت لەوە دەکاتەوە کە عێراق ڕۆڵی گرنگی خۆی لە "ئۆپێک" دەپارێزێت کە لە سەرەتادا لە ساڵی 1960 لە بەغدا دامەزراوە.
بەڵام ئەم لێدوانانە سەرەڕای گرنگی ستراتیژیی خۆیان، کۆمەڵێک پرسیاری بنەڕەتی دەوروژێنن کە دەرگا بەڕووی شیکارییەکی قووڵ بۆ داهاتووی عێراق دەکەنەوە لەبەر ڕۆشنایی پشتبەستنی زۆر بە نەوت، هەروەها پێویستی بۆ ڕەچاوکردنی ڕێگا بەدیلەکان کە سەقامگیری ئابووری و سیاسی بۆ نەوەکانی داهاتوو مسۆگەر بکەن:
1-ئایا تەواوی ئابووری و وڵاتێک دەتوانێت تا ناوەڕاستی سەدەی داهاتوو تەنها پشت بە نەوت ببەستێت؟
2- دوای کەمبوونەوەی یەدەگی نەوتی عێراق، دیمەنی ئابووری و کۆمەڵایەتی عێراق چۆن دەبێت؟
3- ئایا حکومەتە یەک لە دوای یەکەکانی عێراق دیدگای واقیعییان بۆ سەردەمی "دوای نەوت" پەرەپێداوە؟
4- ئایا ئەم دڵنیاکردنەوە سیاسییە ڕەنگدانەوەی دیدێکی باش بیرکراوە یان تەنها قسەی میدیاییە؟
کاتێک سەرۆک وەزیران ڕایدەگەیەنێت کە عێراق دەتوانێت بۆ ماوەی 120 ساڵ نەوت هەناردە بکات، پەیامی ڕواڵەتی دڵنیاکردنەوەی لایەنە پەیوەندیدارە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەکانە کە عێراق وەک یاریزانێکی سەرەکی لە بازاڕی وزەی جیهانیدا دەمێنێتەوە. بەڵام ڕەنگە پەیامە شاراوەكەی هەوڵێک بێت بۆ دواخستنی ئەو مشتومڕە سەختە سەبارەت بە "دوای نەوت".
بەگریمانەیەک کە نەوت بەهای بازاڕی خۆی لەدەست دەدات یان لە سەدەیەک یان بۆ زیاتر لە کەمبوونەوە نزیک دەبێتەوە، جا لە ئەنجامی کەمبوونەوەی سەرچاوەکانی بێت یان خێراتربوونی گۆڕانی جیهانی بەرەو وزەی پاک، پرسیارە بنەڕەتییەکە ئەوەیە: عێراق لەو ئایندەیەدا چۆن دەبێت؟. بۆ ئەم مەبەستە دەتوانرێت سێ سیناریۆی سەرەکی بۆ پەرەپێدانی دۆخەکە بکێشرێت. ئەم سیناریۆیانە تەنیا پێشبینی تیۆری نین، بەڵکو بانگەوازێکی ئاشکرا بۆ بیرکردنەوە و بڕیاردان پێکدەهێنن:
یەكەم/ سیناریۆی گەشبینانە: عێراق زیادەی نەوتی خۆی، وەبەرهێنان دەکات لە بنیاتنانی کەرتە بەدیلەکانی وەک کشتوکاڵ، پیشەسازی، تەکنەلۆجیا، و وزەی نوێبووەوە ، بەمەش هاوسەنگی ئابوری دروست دەکات و بنکەیەکی بەرهەمهێنانی تۆکمە بۆ نەوەکانی داهاتوو دابین دەکات.
دووەم/ سیناریۆی واقیعی: بەردەوام پشتبەستن بە نەوت، لەگەڵ هەوڵی هەمەچەشنکردنی سنووردار، عێراق بەرەوڕووی قەیرانی دووبارەبووەوە دەهێڵێتەوە، بەڵام توانای خۆگونجاندنی بەشێوەیەکی کاتی دەبێت.
سێیەم/ سیناریۆی کارەساتبار: عێراق بەردەوامە لە پەیڕەوکردنی هەمان ڕێباز تا نەوت تەواو دەبێت، یان بەهای ستراتیژی خۆی لەدەست دەدات، ئەمەش دەبێتە هۆی داڕمانی دارایی و کۆمەڵایەتی، هاوشێوەی ئەوەی هەندێ وڵاتی خاوەن ئابووری تاک سەرچاوە ڕووبەڕووی دەبنەوە.
جێگای سەرنجە کە گوتاری فەرمی لە عێراقدا لە زمانی ژمارە و یەدەگی نەوتدا نوقم بووە. ئەو لێدوانانە زۆرن کە شانازی بە توانای عێراق دەکەن بۆ بەردەوامبوون لە هەناردەکردنی نەوت بۆ دەیان ساڵی داهاتوو ، بەڵام بە دەگمەن گفتوگۆی جددی دەکرێت سەبارەت بە "سەردەمی دوای نەوت". ئەم بۆشاییە لە دیدگادا نیگەرانی ڕاستەقینە دروست دەکات کە عێراق هێواش هێواش بەرەو داهاتوویەکی نادیار دەڕوات ئەگەر لە ساڵانی داهاتوودا لە بنیاتنانی بەدیلێکی ئابووری تۆکمەدا وەبەرهێنان نەکرێت.
ڕەنگە لێکۆڵینەوە لە ئەزموونەکانی هەندێک وڵاتی بەرهەمهێنەری نەوت وانەی چارەنووسساز پێشکەش بکات. بۆ نموونە "نەرویج"خۆی لە بەبازاڕکردنی نەوتەکەیدا سنووردار نەکرد؛ هەروەها سندوقێکی سامانی سەروەری دامەزراند، کە ئێستا یەکێکە لە گەورەترین سندوقەکانی جیهان، داهاتی نەوتی وەبەرهێنانی پێكرد لە پڕۆژەی جۆراوجۆردا کە خۆشگوزەرانی بەردەوام بۆ نەوەکانی داهاتوو مسۆگەر دەکات.
لە لایەکی دیکەوە وڵاتی" ئیمارات" ، نەوتی کردووە بە بزوێنەر بۆ گەشەی هەمەلایەنە، وەبەرهێنان لە بواری گەشتیاری، فڕۆکەوانی، بازرگانی و ئابووری دیجیتاڵیدا دەکات، بووەتە ناوەندێکی ئابووری جیهانی. لە سعودیە، دیدگای 2030 خاڵی وەرچەرخانێکی ستراتیژی بوو، کە تیایدا گرنگی دەدات بە هەمەچەشنکردنی ئابووری و هاندانی وەبەرهێنانی ناوخۆیی و دەرەکی و پەرەپێدانی کەرتەکانی وەك ، پیشەسازی و تەکنەلۆژیا.
ئەم مۆدێلانە ئەوە ئاشکرا دەکەن کە نەوت دەتوانێت ببێتە نیعمەتێک ئەگەر وەک لیڤەرێک بۆ گواستنەوە بۆ ئابوورییەکی هەمەچەشن بەکاربهێنرێت، نەک تەنها سەرچاوەیەک بۆ دابینکردنی دارایی بۆ خەرجییەکان. عێراق ئەمڕۆ لە گۆڕەپانێکی مێژوویی وەستاوە، یان بەردەوام بێت لە بەرهەمهێنانەوەی هەمان مۆدێل ، لەگەڵ هەموو قەیرانە دارایی و پێکهاتەییەکانی، یان دەست بە داڕشتنی دیدێکی ستراتیژی بوێرانە بکات کە نەوت لە سەرچاوەیەکەوە بۆ بەکارهێنانی کورتخایەن دەگۆڕێت بۆ ئامرازێک بۆ دابینکردنی دارایی وگۆڕانکاری ئابووری و گەشەپێدانی بەردەوام.
پسپۆڕی دارایی گشتيی
ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی