شارپرێس:
بەشی سێیەم:
لە دوو بەشی ڕابردوودا لە زاری لێكۆڵەری  CIAجۆن نیكسۆن، شێوازی ناسینەوەی سەدام‌و هەندێك وردەكاریی ترمان لەزاری ئەوەوە خستەڕوو، لەدوو بەشی كۆتاییشدا ئاسەواری ڕووخانی سەدام و دۆخی پاش ئەو و دواجار لەسێدارەدانی سەدام بۆ ئێوە لەزاری جۆن نیكسۆنی لێكۆڵەر و شرۆڤەكاری دەزگای CIA بۆ خوێنەرانی (شار پرێس) دەخەینەڕوو.

لەبەردەوامیدا بەسەرهاتەكانیدا "جۆن نیكسۆن" لە دۆخی ئاڵۆزی پاش عێراقەوە دەڵێت: بەس دەتوانم ئاسەوارە نیگەتیڤەكانی ڕووخانی سەدام حسێن بۆ ئەمریكا ببینم، یەكەم ئەمە، كە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ چاكسازی لەو كێشانەی تەواوی ناوچەكەی گرتووەتەوە و بۆ ڕۆڵ بینینی دەوری ناوبژیوانی لەتێكهەڵچوونە ناوچەییەكان بە ئەمریكاوە زیاتر پەیوەستتر بوو، ئەم دۆخە لە هیچ جێگایەك زیاتر لەعێراق گەشەی نەبووە. 

هەركاتێك ویلایەتە یەكگرتووەكان هەوڵیدەدا عێراقییەكان بۆ چارەسەركردنی كێشەكان و بونیاتنانی وڵاتەكەیان هانبدات، چینی سیاسی عێراق بە داوی تاقمگەرایی كەوت و پشتیوانی ئەمریكای داخوازی كرد.

دووەم، ئەمە ئێمە تریلێونها دۆلارمان خەرج كرد و ژیانی هەزاران ژن و پیاوی سەربازیمان بە هەدەر دا، بەس بۆ ئەوەی بەدۆخێك بگەین عێراق بەشێوازێكی بێ ڕادەیی نسبەت بەكاتی سەدام ئاڵوز و پەشێوتر بوو.

سێیەم، ئەمە بناژووخوازی ئیسلامی بەڕۆحییەی تۆڵەسەندنەوەوە هەنگاوی ناو، هەموو ڕۆژێك خراپتر لەدوێنی هەڕەشەیەكی زیاتر بە هەژمار  وا بەرچاو دەكەون، تاقمی داعش و لقەكانی قاعیدە سەلماندیان، كە بۆ شەڕكردنی توندڕەوانەتر و  نەرمی نەنواندن لە بنەڕەت و چاوگی سەرەكیی تاقمی قاعیدەوەن.

لەبارەی هاوكێشەی ئێران پاش ڕووخانی سەدامیشەوە دەڵێت، ئاوا دێتە بەرچاو ئێران گەورەترین براوەیی ئەم گێچەڵانەی ئێمە لەعێراق بوو بێت، شیعەكانی ئێران بینەری ئەوە بوون، كە ستەمكاری سونی عێراق لە لایەن هاوپەیمانانی عێراقی شیعەوە بەداردا هەڵواسرا و لە ئێستاشدا حكومەتێكی شیعە لە سنوورەكانی ڕۆژئاوایانەوە جێگیرە. 

( ئێران هەروەها لە ڕووخانی تاڵیبان (...) دوژمنەكەی تری دراوسێی (...) لەسنوورەكانی ڕۆژئاوای كەڵكی بردووە، تا ئەمڕۆ لانیكەم، ئێران چیتر لە عێراقێكی میلیتاریزە بووەدا ناڕەحەتییەكی نییە، كە بە دوای ئاكامێكی باش بۆ  بنبەستێك بوو ، كە بە شەڕی هەشت ساڵەی دوو وڵات كۆتایی بێنێت، عێراق بووە بە یەكێك لە گەورەترین لایەتە بازرگانیەكانی ئێران.

 لەڕاستیدا، ڕێكخستنی حكومەتی شیعە لە بەغدا، جیاواز  لەدروست یان هەڵە بوونی ئەو، هەندێك ناڕەحەتی لەبارەی ڕێكخستنی ((هیلالێكی شیعی)) كە ڕۆژێك بیەوێت تەواوی ناوچەكە بخاتە ژێر سوڵتەی خۆیەوە و پاشاكانی سوننی بترسێنێت، زیادكردووە.
      
لەبارەی كوردەكانیشەوە جۆن نیكسۆن لەكتێبەكەیدا ئاماژە بەوە دەكات، كوردەكان بەهۆی دژایەتیكردنی سەدامەوە بەهایەكی خوێناوییان لەم پێناوەدا بژارد، پێدەچێت لە ئەنجامدا لە كۆت و بەندی بەغدا ڕزگاریان بوو بێت. ئەوان بە ڕواڵەت لە لایەن جەلال تاڵەبانیی سەرۆكی حیزبی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان،  مەسعود بارزانی سەرۆكی حیزبی پارتی دیموكراتی كوردستانەوە، سەرۆكایەتی دەكرێن، بەزۆری خراپترین دوژمنی خۆیان بوون. 

ئەوان زیاتر لە نێوەندی خۆیاندا شەڕیان بووە تا لەگەڵ سەدامدا. بەڵام پاش هێرشەكانی یانزەی سیپتەمبەر تێگەشتن، كە ڕوئیای دێرینەیان بۆ دروستكردنی كوردستانێكی سەربەخۆ پێدەچێت لە ئەنجامدا بەدەست بێت و بە ئامانج بگات. 

لەبەردەوامیشدا لەبارەی شیعەكانەوە هەمدیسانەوە ئەم لێكۆڵەرەی CIA دەڵێت: حیزبە سیاسییەكانی شیعەی بەزۆری هاوپەیمان لەگەڵ ئێران، گەورەترین براوە بوون. لەوكاتەدا ئەوان هاوڕی لەگەڵ كوردە سەربەخۆ خوازەكان، گەورەترین دژەكانیی پێكهاتەی تاقمگەرایی و تایفیەكان لە عێراقدا بوون. دیموكراسیەتی ڕۆژئاوا پێكهاتنی سیاسیی چارەسەركەری كێشەكان دەزانێت، لەبەر ئەوە ناكۆكی نێوان لایەنە ناكۆكەكان چارەسەر دەكات. بەڵام لە عێراقدا ئاوا شتێك نییە، لە سەدەی بیست و یەكدا سیاسەت لە عێراقدا براوەیەكی ڕەهاوموتڵەقی بووە.
      
لەبارەی داننانی ئەمریكاش بەهەندێك ڕاستی تاڵدا جۆن نیكسۆن دەڵێت: پلەباڵاكانی بۆش حەزدەكەن ئاماژە بەوە بكەن، كە ڕووخانی سەدام بووە بەدیهاتنی بەهاری عەرەبی. 

پێدەچێت ئەمە ڕاست بوو بێت، بەڵام زۆر دژوارە بە ئاوا شتێك شانازی بكەیت، بەهاری عەرەبیی بە خێرایی گۆڕا بە زستانی عەرەبی و شەڕەناوخۆیی و ئاشووبە سیاسییەكان. بێ ئاكامی بەهاری عەرەبی لە هەندێك نمونەیدا، خۆڕاگری سەرۆكایەتی دەسەڵاتداری ((دەوڵەتی سەنترالیزەو جێگیر))ی عەرەبیی نیشاندا و لە هەندێكی تردا كاتێك بۆشایی دەسەڵات جێگرەوەی سەرۆكی دەسەڵاتدار بوو، ئاشوب و فیتنەو ئاژاوە بەرپا بوو.
 
ڕوخانی سەدام خاڵێكی وەرچەرخان لە ڕوانگەی دابەزین و هاتنەخوارەوەی كێرڤی وەچەی ڕێبەرانی بەهێزی عەرەبیی دەیەی 1960بوو. لەگەڵ ئەمەشدا دەركردنی ئەو بۆشاییەكی بەجێهێڵا كە بە ئەگەرێكەوە لەگەڵ كەسێكی دەسەڵاتداری تر كە دەستو پەنجەی خۆێناوی تری هەیە، پڕ دەبێتەوە.
     
ئەو هەروەها بە جەختكردنەوەوە دەڵێت: لەنێوبردنی سەدام سەلماندی كە كارەساتێك بۆ عێراق بووە. دەوڵەتی ئەم وڵاتە لە ئێستادا شكستی خواردووە. چەند هۆكارگەلێكیش هۆیی ئەم شكانەی بووە. بیركردنەوەی هەڵخەڵەتێنەرانەی دەوڵەتی بۆش بۆ چوونە نێو شەڕ، هێزێكی هێرشبەر كە هاوكات بۆ ڕووخانی سەدام و بەرقەراركردنی ئاشتی پاش ئەو زۆر بچووك و كەمبوو و نەبوونی بەرنامەیەكی دیاریكراو بۆ قۆناغی سیاسیی دوای ڕووخانی سەدام، ئەم كارەساتە سیاسییە شایستەی ئەوە نەبوو كە مۆر و هەڵەی ((بەرهەمی ئەمریكا)) لەسەر ئەو دابنرێت. ویلایەتە یەكگرتووەكان بە ئەندازەی پێویست لە یارمەتی دۆستانی عێراقی بەهرەمەند بوو؛ ئەوانیش بریتیبوون لەو دوورخراوانەی كە ساڵانێكی زۆر لە دۆخی لۆبی كردن لەگەڵ واشینگتۆن بۆ لەنێوبردنی سەدام بوون.
 
  ئەگەرچی گووتنی ئەم قسەیە سەختە(...) تەنانەت بۆ زۆر لەو كەسانەشی كە دەیبیستن سەخت تر(....)، ئێمە نابێت واز لە عێراق بێنین. من لە نزیكەوە بینەری هەوڵی زۆر بۆ یارمەتیدانی عێراق بووم و بەتەواوی تێدەگەم كە كارێك عێراقیەكان بۆ خۆیان ناتوانن بیكەن، ئێمەش ناتوانین ئەنجامی بدەین. بەڵام ویلایەتە یەكگرتووەكان دەبێت پەیوەندیەكانی لەگەڵ سوننیەكان چاك بكاتەوە و هەرچییەك كە لە دەستی  دێت بۆ گوشاركردنە سەر حكومەتی بەغدا ئەنجام بدات تا بە بەراورد لەگەڵ دەسەڵاتدارانیتر سینگ فراوانییەكی زیاتری هەبێت و ئەوان بەهژمار بێنێت. ئەمە كارێكی دژوارە بەڵام ئەگەر بڕیارە عێراق و دراوسێكانی لە داهاتوویەكی نزیك یان درێژ مەودادا گروپی داعش شكست بدەن، كارێكی پێویستە.
     
     لەبارەی ئاسەواری هەڵە تێگەیشتن لە هەندێك دەسەڵاتداری وەك سەدامەوە دەڵێت، ویلایەتە یەكگرتوەكان لە جێی شەیتان پیشاندانی سەرۆكەكانی دەرەوە(....) هەر وەكوو سەدام(...) دەبێت بەدوای ئاراستە كردنی ئەوان بەرەو پێگەیشتن و عەمەلگەرایی بێت.  دیموكراسیەكان حەزیان بە كەسانیی دەسەڵاتخواز نییە، بەڵام هەندێكجار ڕێبەرانی دەسەڵاتخواز یارمەتیی ویلایەتە یەكگرتووەكان دەدەن تا لەگەڵ ئەكتەرانی شەڕانی و تووندڕەودا بوەستنەوە؛ ئەكتەرانێك وەكوو تاقمی داعش، قاعیدەو و رژێمەكانی پشتیوانی تیرۆریزم. كاتێك كە ویلایەتە یەكگرتووەكان ڕێگای شەیتان پیشاندانی دژە دەرەكییەكانی بەهەر هۆیەك بێت واڵا دەكات، بژاردەكانی ئێمە داكشان بەخۆیەوە دەبینێت. بۆشی باوك لە ساڵی 1990 سەدام حسێنی بە هیتلەر شوبهاند. پێدەچێت هاوشێوەییەك لەم دوانەدا ببینرێت بەڵام ڕاستییەكەی ئەمە بوو كە بۆش لە دواییدا كارەكەی بۆ خۆی و جێگرەوەكانیی سەخت كرد تا بتوانن سیاسەتێكی نوێخوازانە لەبارەی عێراقەوە ڕەدوكەتە بكەن. 

لە ئەنجامدا، چ كەسێك ئامادە دەبێت لەگەڵ هیتلەری نوێدا گفتگۆ بكات؟  بەزۆری  ڕێبەرانی سیاسی ئێمە لەگەڵ تێگەیشتنی ئەم مەسەلە كێشەیان هەبوو. كەسانێك دەناسم كە دەپرسن: (( چۆن دەتوانین لەگەڵ كەسانێك پەیوەندیمان هەبێت كە خۆیان دەكوژن؟ بەڵام سوریا سەیر بكەن، هەوڵەكان بۆ لەنێوبردنی بەشار ئەسەد سەدان هەزار نەفەری كوژراوی بەدوای خۆیدا هێنا، نیوەیەك لە دانیشتوانی سوریای لە ماڵەكانی خۆی ئاوارە كردو قەیرانێكی بە دەرنجامە خراپی ترسناكەوە بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەوروپا بەدیهێنا. بێ وێنە دەبوو ئەگەر تۆماس جفرسۆنێكی سووری لەبەردەستدا دەبوو تا پاش ڕوخانی بەشار ئەسەد بێتە سەركارەوە، بەڵام هێشتاكە هیچكەس پەیدا نەبووە كە ئاوا جبەیەك لەبەر بكات. ئەمە هەمان ئەو پەیامە بوو كە ئێمە دەبوو بە دەوڵەتەكانی كلینتۆن و بۆشمان دەدا(...)

  پاش بەجێهێشتنی ناوەنی هەواڵگرییCIA ئەو دەڵێت، لەماوەی ئەو ساڵانەی كەCIAم جێهێشت، بەزۆری بیرم لە سەدام دەكردەوە، دوورە كە ڕۆژێك تێپەڕێت و بیرم لەو نەكردبێتەوە؛ بەجۆرێك لە پێست و گۆشتی مندا تێكەڵ بوو بوو و هەر لەوێشدا ماوەتەوە. پێدەچێت بەهۆی هەست بە گوناەكردن لە كۆكراوەی ئەو هەڵانە بێت كە لە عێراقدا ڕوویداوە و منیش لەگەڵ ئەودا پەیوەندیم هەبوو. كاتێك كە بۆ ویلایەتە یەكگرتووەكان گەڕامەوە، لە من پرسیاریان كرد كە، چەندە بەباشیی سەدام دەناسین؟ گووتم، زۆرباش ئەوم ناسیوە. بەڵام ساڵانی دواتر بەم ئەنجامە گەشتم كە من و هاوكارانم بەهیچ شیوازێك ئەومان نەناسیوە. ناسینی ئێمە لە ئەو لە سەر بنەمای ڕووداوەكانیی ساڵی1991-1990 وەستابوو. ئەوكاتەی كە سەدان هەزار نەفەر لە خەڵكەكەی لە ڕەوتی پشێوی و ئاژاوەی پاش جەنگی كەنداوی فارس قەتڵوعام كرد.
 
    مانگانێكی زۆر هەموو ڕۆژێك سەدامم دەبینی، لەگەڵ شێوازە سەختگرەكانی موناقشەم دەكرد. مێژو و دەسەڵاتدارێتی ئەومان خستە بەرباس، كاریزما و كەماسیەكانی زانیاریەكانیمان تەجروبە كرد، ڕۆژێك ڕێزمان لێ دەناو ڕۆژێكی تر لەو بێزار و بێتاقەت دەبووین، و لە ئەنجامدا تەنها ڕوخسارێك لەو بەجێما. بۆ پاشماوەی تەمەنم دەبێت ئەو بۆشاییە خاڵیانە پڕ بكەمەوە.