شارپرێس:

ئێران و ئیسڕائیل بەدرێژایی ٣٠ ساڵا لە پەیوەندییەكی تۆكمە و گەرمگووڕدا بوون و هەردوو وڵات بە ئامانجی رووبەڕووبوونەوەی هەژموونی یەكێتی سۆڤیەتی جاران لە ناوچەكەدا، پەیوەندییەكی ستراتیژیی فراوانیان لەگەڵا ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكادا هەبوو. ئێران گرنگترین وڵاتی هاوردەكەری چەكوچۆڵی ئیسڕائیلیی بوو، كە لە بەرانبەر ئەمەدا نەوتی هەناردەی ئیسڕائیل دەكرد. لەلایەكی دیكەوە، ئیسڕائیل وێڕای هاوكارییە ئابووریی و سەربازییەكانی بۆ ئێران، لە هەمان كاتتدا نوێنەرایەتیی سیاسیشی لەنێوان ساڵانی 1948 – 1978 لە تاران هەبوو.

بە سەركەوتنی شۆڕشی ئیسلامی ئێران لە ساڵی 1979، پەیوەندی دۆستانەی نێوان ئێران و ئیسڕائیل بۆ دووژمنایەتییەكی سەخت و دژوار گۆڕا و رژێمی كۆماری ئیسلامی ئێران هەوڵیدا كەڵك لە دیاردەی گوتاری رق و دووژمنایەتیی بەرانبەر بە ئیسڕائیل و ئەمریكا وەربگرێت و وەك كارتێكی براوە بەكاریبهێنێت بۆ ئەوەی بتوانێت هاوسۆزیی و پشتیوانی بۆ خۆی و دژایەتیكردنی رۆژئاوا بەدەستبێنێت. تاران هەوڵیدا لەڕێگەی تێگەیشتن لە گرنگێتی پرسی فەڵەستینەوە لەنێو عەرەب و موسڵمانەكاندا، زیاتر بایەخی تایبەتی بدات بە كێشەی فەڵەستین و لەڕێگەی راگەیاندنی رۆژی قوودسیشەوە وەك رۆژی پشووی فەرمی لە وڵاتدا، هەوڵیدا خۆی بۆ داكۆكی و بەریگریكردن لە مافی فەڵەستینییەكان تەرخان بكات و ئەو پرسە بكاتە ئامراز و داردەستێك بۆ بەدیهێنانی ئامانجەكانی خۆی. بەڵام لەلایەكی دیكەوە، ئێران وێڕای پیادەكردنی دووژمنایەتییەكی تووند لەگەڵا ئیسڕئیلدا، بەڵام هیچ نەخشەڕێگە و بژاردەیەكی بۆ چارەسەركردنی تەنگژەی فەڵەستین نەخستەڕوو، بەڵكو رۆڵی ئەو تەنیا لە چوارچێوەی درووشمە شەڕانگێزییەكانی دژ بە ئیسڕائیل و دابینكردنی هاوكاری ماددیی و چەك بۆ گروپەكانی حەماس و جیهادیی ئیسلامیی كورت دەبووەوە و تاران هەوڵیدا لەڕێگەی درێژەدان بەو سیاسەتەوە، ئیسڕائیل زیاتر بخاتە ژێر گوشارەوە و هەر لەم چوارچێوەیەشدا دژایەتی ئیسڕائیل بكات. سەرەڕای بەردەوام زیادبوونی رەفتارە دووژمنكارییەكانی نێوان تاران و تەلئەبیب، بەڵام كاتێك هەردوو وڵات دەهاتنە سەر بابەتی بەرژەوەندییە هاوبەشەكانیان، ئەوا پەیوەندییە شاراوە و نهێنیئامێزەكانی نێوان خۆیان بە پارێزراوی دەهێشتەوە. بۆ نموونە لە دەیەی ساڵی 1980 و لە كاتی گەرمەی شەڕی نێوان عێڕاق و ئێراندا، تاران لە سەر و سەودایەكی نهێنیدا و بە هاوبەشی ئیدارەی رۆناڵد رێگانی سەرۆكی ئەو كاتی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، چەكوچۆڵ و كەلوپەلی سەربازیی لە ئیسڕائیلەوە هاوردە كرد، كە دواتر ئەم رووداوە مشتوومڕئامێزە لە ساڵی 1986دا بە كێشەی (ئێران كۆنتڕا) ناوزەد كرا.

لەدوای ئەوەی كە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ژمارەیەك قەیرانی جۆراوجۆر و پەرەسەندنی بارگرگژیی و ئاڵۆزییەكانی نێوان تاران و تەلئەبیبی بەخۆیەوە بینی، ئەوا ئیسڕائیل بەمەبەستی رێگەگرتن لە هەڕەشە و مەترسییەكانی ئێران  لە ناوچەكەدا، چەند هێڵێكی سووری بۆ تاران دیاریكرد، كە بریتی بوون لە: پەلبەستنی ئێران بۆ ئەوەی نەتوانێت چەكی ئەتۆمی بەدەستبهێنێت، رێگەگرتن لە حیزبووڵڵای لوبنانی بۆ ئەوەی دەستی بە سیستەمی مووشەكی رانەگات و رێگەگرتن لە هەژموون و فراوانخوازیی ئێران لە ناوچەكەدا، بەتایبەتی لەناو خاكی سوریادا. بێگوومان ئیسڕائیل بەردەوام هۆشداری داوەتە ئێران بەوەی كە نابێت ئەو هێڵە سوورە كێشراوانە ببەزێنێت. دوای ئەوەی كە ئێران دەستتێوەردانی لە جەنگی سوریادا كرد و هەوڵیدا لەڕێگەی ئامادەیی سەربازییەوە لەو وڵاتەدا، بەرەیەكی نوێ دژی ئیسڕائیل بكاتەوە و رێگا بۆ هێنانەدی ئامانجەكانی دیكەی خۆش بكات، ئەوا تەلئەبیب هەنگاوی بۆ دیاریكردنی ئەو هێڵە سوورانە نا. هەر لەو چوارچێوەیەشدا، ئێران سیستەمگەلێكی مووشەكی و فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی بۆ سوریا گواستەوە و كاروچالاكییەكانی حیزبووڵڵاشی وەك گروپێكی میلیشیایی گرێدراو بەخۆی لە بەرزاییەكانی جۆلان زیاد كرد و دەستیكرد بە دامەزراندنی بنكەی مووشەكی و لێدانی سەنگەر و توونێل بەدرێژایی سنوور لەگەڵا ئیسڕائیل.

لە سەرەتادا، كاردانەوەی ئیسڕائیل بەرانبەر بەو هەڕەشانە بریتی بوو لە هێرشی ئاسمانی بۆ سەر بنكە و بارەگاكانی حیزبووڵڵا و لێدانی ئامانجەكانی ئێران لە سوریا، كە لە ئەنجامدا بووە هۆی كوشتنی ئەفسەرانی سەربازیی ئێران، لەنێو ئەمانەشدا جەنەڕاڵەكانی سوپای پاسداران و فەرماندە دیارەكانی میلیشیای حزبووڵڵا، بۆ نموونە ئیسڕائیل نزیكەی زیاتر لە 100 جار كاروانە سەربازیی و چەكوچۆڵەكانی حیزبووڵڵای كردووەتە ئامانج. بەڵام لە ساڵی 2018 دا، ئێران هەوڵیدا شێوازی مامەڵەكردنی خۆی لەگەڵا ئیسڕائیل بگۆڕێت، ئەوە بوو سەرەتا فڕۆكەیەكی بێفڕۆكەوانی لە نزیك پاڵمێرا لە سوریا خستەخوارەوە و هێزە ئێرانییەكان لە سوریا 20 مووشەكیان ئاڕاستەی بنكە سەربازییەكانی ئیسڕائیل كرد لە بەرزاییەكانی جۆلان، كە لەلایەن سیستەمی بەرگریی ئاسمانی ئیسڕائیلییەوە پووچەڵا كرانەوە. وێڕای بارگرژیی و رەفتارە سەربازییەكان، هاوكات جەنگی ئەلیكتڕۆنیش لەنێوان هەردوولادا تووندتر بووەوە، لەكاتێكدا هیچ لایەنێك ئۆباڵی ئەو هێرشانەی نەگرتە ئەستۆی خۆی، دوواجار ژمارەیەك دامەزراوەی ئابووریی و سەربازیی ئێران كەوتنە بەر سووتاندن و پەلاماردانی نادیاری ئاسمانییەوە، بۆ نموونە دەكرێت هێرشی وێرانكەرانەی سەر دامەزراوەی بنكەی ئەتۆمی ناتانز لە ئێران وەك گرنگترین پەلاماردانی ئاسمانیی لێیبڕوانرێت، كە رووبەڕووی توانا ئەتۆمییەكانی ئێران بووەوە.

لەلایەكی دیكەوە، سەرەڕای ئەوەی دووژمنایتییەكی ئاشكرا، یەكێكە لە گرنگترین رووخسار و تایبەتمەندییەكانی پەیوەندی نێوان ئێران و ئیسڕائیل، بەڵام لە هەمان كاتتیشدا، ئەو دووژمنایەتیی و ناكۆكیە هەمیشە لە مەودایەكی دیاریكراودا تێنەپەڕیوە، لە هەر شوێنێك بەرژەوەندی و ئامانجە هاوبەشەكان هاتبنە گۆڕێ، ئەوا هەردوو وڵات دەستیان بۆ سازش و هاوكاریی و هەماهەنگی یەكدی بردووە. لەمجۆرە حاڵەتانەدا، ئێران بەپێچەوانەی بنەما و بەهاكانی شۆڕشی ئیسلامییەوە پێی باش بووە، كە سیاسەتی دەرەوەی خۆی لەبری ئایدیالیزم لەسەر بنەمای پڕاگماتیزم بنیاتبنێت، جگە لەمەش هەردوو وڵات بەهۆی هۆشیاریی و باشئاگاییان بەرانبەر بە لێكەوتە و دەرەنجامە ماڵوێرانكەرییەكانی جەنگەوە، بەردەوام هەوڵیانداوە خۆیان لە رووبەڕوونەوە و پێكدادانی راستەوخۆی سەربازیی بەدوور بگرن. كەواتە بەمشێوەیە ئێران بەردەوام دەبێت لەسەر درێژەدان بە سیاسەتی هەماهەنگی و پەیوەندی لەگەڵا گروپە چەكدارەكان و ئیسڕائیلیش جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، كە پێویستە ئێران ئەو هێڵە سوورانەی بۆی كێشراوە نەبەزێنێت بۆ ئەوەی هاوسەنگی ئێستای هێز تێكنەچێت و دۆخەكە بە قازانجی ئێران نەشكێتەوە.   

نووسینی: هوودا رەئووف
وەرگێڕانی: كارێز قادر