جەعفەر عەلی
(١)
   لە هیچ شوێنێک و هیچ کاتێکدا، وەلا (Loyalty) و ئینتیما (Belonging) بۆ بیرۆکە، یان جوگرافیا و نیشتمانێک، لە بۆشاییەوە دروست نابێت. ئینتیما، مرۆڤ بە بیرۆکەیەک، ڕووبەرێکی جوگرافی، بوونێکی نەتەوەیی، یان دینییەوە پەیوەست دەکات، وای لێدەکات، داکۆکی لێبکات، خۆشی بوێت، هەست بکات شوێنێک، سەرزەمینێکی فیکری و کولتوری هەیە، لە ڕووی بوون، مێژوویی و سایکۆلۆژییەوە بۆی دەگەڕێتەوە، دیارە ئەوە لە کاتێکدا، ئەگەر ئەو سەرزەمینە هێزی ئەوەی هەبێت، مرۆڤ بکاتە بەشێک لە بوونی خۆی و ئامادەیی ئەوەی تێدا دروستبکات بەشێک لە ژیان و بەها گرنگەکانی ژیانی خۆی پێببەخشێت.
   ئینتیما، مرۆڤ دەباتەوە نێو ماڵی نۆستالژیا، پەیوەندی بە زێد و سەرزەمینی ژیان و ژینگەی پەروەردەیی زیندوو دەهێڵێتەوە، مرۆڤ لە ناوەوەدا پەیوەست دەکات و لە ڕووی کۆمەڵایەتی و سایکۆلۆژییەوە حاڵەت و دۆخێکی بۆ فەراهەم دەکات، لە ناو جیهانێکی دیکەدا و بە ئاگاییەوە هەست بە بوونی خۆی بکات، جیهانێک لە دەرەوەی خۆیەوە دێت، بەڵام  لە ناوەوەیدا دەگۆڕێت بۆ بەشێک لە پێکهاتی کۆمەڵایەتی و سایکۆلۆژی ئەو، جیهانێک دواجار وەک مرۆڤێک شێوەیەک لە پەیوەستبوونی تێدا بەرهەم دێنێت، کە فۆرمی جوڵە و قسەکردن و قوربانیدانەکانی دیاریدەکات. بێگومان ئەوە کاتێک ڕوودەدات، کە ئینتیما و وەلا، وەک دووانەیەک دەبن بەو سەرزەمینەی بە توندی مرۆڤ بە شوێن، یان فۆڕمێکی دیاریکراو لە ئایدیا و چوارچێوەی کۆمەڵایەتییەوە گرێدەدەنەوە.
   هەرچەندە لە ڕووی بەکارهێنان و تێگەیشتنەوە زۆریش لە یەکدی نزیک بن، بەڵام ئەم دوو چەمکە (ئینتیما و وەلا)، تەواو چوونیەک نین. ئینتیما، سیفەتێکە مرۆڤ بە حوکمی لە دایکبوون لە جوگرافیای یەکەمیدا بۆی دروست دەبێت، لە سەرەتای بوونەوە، ڕەنگە تا کۆتایی، یان بۆ چەندین ساڵ لەگەڵیدا بژیت، یان دەشێ لە قۆناغێکدا و بە هۆکاری جیاواز، دووچاری دابەشبوون و کەرتبوون بێت. هەرچی وەلائە، سیفەتێکە لە ڕەوتی گوزەرکردن بە ناو هەڵوێست و ڕووداو، ژیان و یادەوەریماندا دروست دەبێت، خۆشەویستی، بگرە جۆرێک لە عەشقمان بەرامبەر شوێن (جوگرافیا) بۆ دروست دەکات، وامان لێدەکات شتە گرنگ و بەهادارەکانی خۆمانی پێببەخشین و هەوڵ بۆ پاراستنی بدەین، دەشێ ئەو شوێنە بریتی بێت لەو جوگرافیایەی پێیدەگوترێت، نیشتمان.
   ئینتیما، زیادتر سیفەتێکی سەپێنراوە، جۆرێک لە جێگیری هەیە، واتە پێچەوانەی وەلا، کە قابیلی گۆڕان و جوڵەیە. دەشێت کەسێک بە گرنگییەوە ئینتیمای بۆ نیشتمان وەک شوێن، یان زێدی یەکەمی هەبێت، بەڵام ڕەنگە بە هەمان گرنگییەوە، وەلای بۆ ئەو شوێن و جوگرافیایە نەبێت، یان خواست و ئارەزووی خزمەتکردن بەو ڕووبەرە جوگرافییەی تێدا گەورە نەبێت.
   ئینتیما، هەندێجار وەک بوون و ناسنامەی بایۆلۆژیانەی مرۆڤ وایە، چونکە بوون لەوێدا، بابەتێکی جەبرییە و مرۆڤ لەبەردەم بژاردەی دووەمدا نییە. ئینتیماش لە ڕووی گەڕانەوە بۆ زێدێک و نیشتمانێک هەڵگری جۆرێک لەو جەبریەتەیە. وەک چۆن بوونی بایۆلۆژیانە ناسنامەیەکی قانونی و جوگرافی بەسەر مرۆڤدا دەسەپێنێت، ئینتیماش هەڵگری جۆرێک لەم هێزی سەپاندنەیە، بەڵام نە بوونی بایۆلۆژی و نە ئینتیما، مانای داگیرکردن و کۆنتڕۆڵکردنی ئەبەدی مرۆڤ نییە، مانای سەپاندنی ئەبەدی جۆرێکی تایبەت لە خۆشەویستی و وەفاداری دەرهەق بە زێدی بوون و جوگرافیای نیشتمان نییە، هەر وەک چۆن سەپاندنی کڵێشەیەکی ئەبەدی لە بیرکردنەوە و دونیابینی تایبەت نییە بەسەر مرۆڤدا، بەڵکو مانای دروستکردنی پەیوەندی و پتەوکردنی ڕایەڵی پەیوەستبوونە بەو مانا فەرهەنگی و کۆمەڵایەتییانەی مێژوو، کە تۆ وەک مرۆڤێک دەکات بە بەشێک لە خۆی، مانای دروستکردن و بیناکردنی نەتەوە، نیشتمان، کولتور و زمان و وەفادارییە بە نیشتمان لە ناوەوەی مرۆڤدا، واتە لە بوونی ئینتیمادا مرۆڤ بەبێ ئەوەی ئازادییە تاکەکەسییەکانی خۆی بدۆڕێنێت، دەبێتە بەشێک لە بوونێکی گەورەتر، دەبێتە ژمارەیەک لە ناو یەکەیەکی کۆمەڵایەتی گەورەتردا، دەبێتە هاونیشتمان، هاوزمان و هاوئاین، وەک تاکێک، ئارامی و سەقامگیری دەروونی و کۆمەڵایەتی خۆی لە ناو پانتایی و ڕووبەرە گەورەکەی ئارامی و سەقامگیری نیشتماندا دەبینێتەوە، ئەوە لە کاتێکدا ئەگەر نیشتمان هێزی کرانەوە بەسەر هەمووان و جێکردنەوەی کۆی کەرت و خانە کۆمەڵایەتییە جیاوازەکانی کۆمەڵگەی هەبێت. هەموو ئەمانە، مانای ئەوە نییە، ئینتیما وەک کۆنتڕۆڵی ئایدیۆلۆژی ببینین، ئایدیۆلۆژیا بە دوای دروستکردنی مرۆڤی تاکڕەهەند و یەک نیگاوەیە،  ئینتیما تەواوی مرۆڤەکان بە جیاوازی بوون و ئایدیا سیاسی و کۆمەڵایەتییەکانیانەوە لەخۆی دەگرێت، واتە ئینتیما کۆمەک بە هێشتنەوەی کۆمەڵگەی فرەڕەنگ دەکات، نەک هەوڵدان بێت بۆ دروستکردنی کۆمەڵگەی یەکڕەنگ.
   ئینتیما لەو چەمکە سێنتڕاڵانەیە لە زانستەکانی سۆسیۆلۆژیا و سایکۆلۆژیای کۆمەڵایەتیدا، بایەخی زۆری پێدەدرێت. بەگوێرەی ئەو زانستانە، ئینتیما ڕەهەند و شێوەی جیاوازی هەیە، وەک، ئینتیما بۆ خێزان، نەتەوە، نیشتمان، دین، چینێکی کۆمەڵایەتی، تایەفە، خێڵ، شار، ئینتیمای سیاسیش بە یەکێک لەم ئینتیمایانە ئەژمار دەکرێت.
   بە تەنیشت ئینتیماوە، چەمکی وەلا هەیە، کە زۆرجار لە ڕووی بەکارهێنان و ماناوە تەواو بەیەکداچوون و جیاوازییەکی بچووک نەبێت لە نێوانیاندا نابینرێت. فەیلەسوفی ئەمریکی، جۆزێف ڕۆیس، سەبارەت بە چەمکی (وەلا)، گوتوویەتی: "وەلا، بریتییە لە دڵسۆزی کەسێک بۆ بابەتێک، بۆ شتێک، دڵسۆزییەکی خۆبەخشانە و بێمەرج لە ڕووی کردەییەوە". واتە وەلا، بەهایەکە مرۆڤ بۆ خودی خۆی بونیاد دەنێت، پەیوەندی بە دەستکەوت و قازانجێکی کەسییەوە نییە.
   لەگەڵ ئەوەی ئینتیما، یان وەلا بۆ نیشتمان و نەتەوە، بە یەکێک لە بەهێزترین جۆرەکانی پابەندێتی و پەیوەستبوون ئەژمار دەکرێت، چونکە لە ڕەگ و ڕیشەی مێژوو، جوگرافیا و کولتورەوە سەرچاوە دەگرێت، بەڵام ئەم پەیوەستبوون و وابەستەگییە بە نیشتمان و نەتەوە، نە لە بۆشاییەوە دروست دەبێت، نە دەتوانرێت بە هێز بسەپێنرێت، بەڵکو دەبێت دروست بکرێت، بونیاد بنرێت. کۆی دامەزراوەکانی وڵات لەبەردەم دروستکردن و بەرهەمهێنانی ئینتیما، گەورەکردنی ڕووبەرەکانی وەلادا بەرپرسیارن. هەر کەمتەرخەمی و کەلێنێک لە مامەڵەی دەسەڵاتی سیاسی، دەزگا فرەجۆرەکانی میدیا و دامەزراوەکانی نیشتمان لەگەڵ هاوڵاتیان و ئەو مەرجە پەروەردەیی و کولتورییانەی پێویستن بۆ دروستکردن و بەهێزکردنی وەلا و ئینتیما، هەر بێدادی و بێڕێزییەک بە مرۆڤ و بەهای مرۆیی، بۆشایی و کەلێنی گەورە لە وەلا بۆ نیشتمان و نەتەوە دروستدەکات. بۆیە مرۆڤەکان چەندیش نیشتمانپەروەر بن، چەندێکیش نەتەوە و کولتوری نەتەوەیی خۆیان لەلا خۆشەویست بێت، کاتێک حیزب و سیستەمی سیاسی، هاوڵاتیان لەسەر بنەمای سیاسی، کۆمەڵایەتی، ئاینی و خێڵەکی پۆلێن دەکات، یەکیان ژمارە یەک و بەشێکی دیکەیان ژمارە دوو و سێ، ئیدی لەو کاتەدا وەلا بۆ نیشتمان و نەتەوە دەکەوێتە بەردەم مەترسیی و هەڕەشەی کاڵبوونەوە، بگرە لە کاڵبوونەوەش ترسناکتر.  

(٢)   
   مرۆڤ هۆشیارە بەوەی لە دەوروبەریدا دەگوزەرێت، بەشێکی گرنگی کۆمەڵگەی مرۆیی لە ئەمڕۆدا، ئاگایی ئەوەیان هەیە لە ناوەوە و دەرەوەی کۆمەڵگەکانیاندا چی دەگوزەرێت، ئەو پرسیارانەی دوێنێ لە دەرەوەی سنوری تێگەیشتن و بیرکردنەوەیدا بوون، ئەمڕۆ بڕێکی زۆر لە وەڵامەکانی لە ناو لەپی دەستەکانیدان. پرسیار سەبارەت بە ژیانی خۆی و بەراوردکردنی بە نمونەکانی دی، پرسیار سەبارەت بە ئازادی و داننان بە بوونی کۆمەڵایەتی و ڕێزگرتن لە مرۆڤبوونی، پرسیار سەبارەت بە چەمکەکانی نیشتمانپەروەری، قوربانیدان، هەڵوێست و بابەتی نەتەوەیی. ئەمڕۆ هەموو ئەمانە پرسیاری گرنگن، ئەگەر دوێنێ هێزی گەڕان و وەڵامێکی پێویستی بۆ ئەم پرسیارانە نەبووبێت، ئەمڕۆ بە تێگەیشتنی تایبەتی خۆی، وەڵامێکی دەستکەوتووە، ئەم وەڵامە چەند لە ناو زانستەکانی مێژوو، سۆسیۆلۆژیا و سایکۆلۆژیای کۆمەڵایەتیدا پەسەندە، ئەوە بۆ ئەو گرفتێک دروستناکات، چونکە ئەو لەسەر بنەمای ئەو تێگەیشتن و وەڵامانەی خۆی مامەڵە لەگەڵ خودی چەمکی پیرۆزی و بابەتە سیمبولییەکانی نیشتمان و نەتەوە دەکات، لێرەوە ژماردن و گێڕانەوەی داستانەکانی شەڕ و خوێن، حیکایەتەکانی ئەفسانەسازی بە پاڵەوانکردنی باوکەکان، هێزی هێنانە ژێرباری ڕووبەرە کۆمەڵایەتییە گەورەکەی بۆ ناو دونیای ئەم فۆڕمە لە وەلا و ئینتیما نابێت، کە ئەگەرەکانی دڵسۆزی و ڕاستگۆیی تێیدا تا ئەندازەی گیرفانی بەرژەوەندییە شەخسی، خێزانی و بنەماڵەییەکان، بچووک بووەتەوە.
   بابەتە یاساییە سەپێنراوەکان، چیدی هێزی جێگرتنەوەی ئینتیما و وەلای نابێت، چیدی کەسێک ناکات بە مرۆڤێکی پەیوەست بە نیشتمان و نەتەوە، هێزی ئەوەی نابێت دڵسۆزی بۆ مێژوو، جوگرافیا، کولتور و زمان دروست بکات، بەڵکو تەنیا وەک بابەتێکی یاسایی ڕووت لە شێوەی کارتێکی ناسنامەدا دەمێننەوە بەبێ ئەوەی هەڵگری کارتەکە ڕۆشنبیری پەیوەستبوون و وەلای تێدا ئامادەکرابێت. وەلا و ئینتیما، بابەتێکی دوولایەنەیە، بە تەنیا پەیوەندی بە تاکەکانی کۆمەڵگەوە نییە، بەڵکو پەیوەندی بەو شێوە لە سیستەم و دەسەڵاتە سیاسییەشەوە هەیە، کە تا چەند هێزی گرێدانەوەی تاکەکان بەخۆیەوە دەڕەخسێنێت. ڕەخساندنی سەرزەمینی دادپەروەری و مرۆییانە، هێزی وەلا و ئینتیما گەورە و بەهێز دەکات، واتە دەکرێ بگوترێت، جۆرێک لە ڕێککەوتن، یان گرێبەستی کۆمەڵایەتی لە نێوان مرۆڤەکان وەک تاک و گروپی کۆمەڵایەتی لەگەڵ دەسەڵاتی سیاسیدا هەیە، هەر کەمتەرخەمی و کەموکوڕییەک لەلایەن سیستەمەوە دەرهەق بە ژیان، ماف و ئازادی هاوڵاتیان، ڕاستەوخۆ کاریگەری نەرێنی بەسەر حاڵەت و دۆخی وەلا و ئینتیما بۆ نیشتمان و خاک دروست دەکات، دیوێکی دیکەیش ئەوەیە، هەر گەمەکردن و بێڕێزییەک بە پیرۆزییەکانی نیشتمان و نەتەوە، کاریگەری خراپی بەسەر شێوەی وەلا و ئینتیماوە دەبێت، کاریگەرییەک ڕەنگە هەندێجار تا ڕادەی داڕمان و هەڵوەشانی ئەم دوو چەمکە هەنگاو بنێت.
    گومانی تێدا نییە، لە هەر وڵاتێکدا یاسا و دەسەڵاتی دادوەری ئازاد و سەربەخۆ بێت، سنورەکانی گەندەڵی و دەستبردن بۆ ماف و سامانی گشتی تا ئەندازەی نەمان بچووک دەبنەوە، ئەگەر کارێکی وەهاش لە لوتکەی دەسەڵات، یان پەراوێزترین مرۆڤی وڵاتەکەدا ڕووبدات، وەکیەک لەبەردەم هێزی لێپرسینەوەی یاساییدا ڕادەگیرێن، بەڵام لە وڵاتێکدا کاستی سیاسی بگۆڕێت بۆ چەتە و بازرگانی چاوچنۆک، لە ژێر زەوییەوە تا ئاسمان خەریکی داگیرکردن و پەلاماردانی سامانی نیشتمانی بێت، لە ململانێی نادروستی سیاسیدا دەست بۆ هەرچی حەڕامە درێژ بکات، ئەوەی نەیاران و دوژمنان بە درێژایی سەدان ساڵ و چەندین سەدە بە هەموو هێزی خۆیانەوە نەیانتوانیبێت لە بەرامبەرتدا بیکەن، ئەوان بە زیادەوە ئەنجامی بدەن، لێرەدا و لە ڕووی زانستی مرۆییەوە، قسەکردن و گەڕان بۆ دروستکردنی وەلا و ئینتیمایەکی دروست و گەورەی نیشتمانی و نەتەوەیی، جگە لە خۆفریودان هیچی دیکە نابێت.
   دروستکردنی وەلا بۆ نیشتمان و نەتەوە، جگە لە هەنگاو بە ئاراستەی گۆڕینی نیشتمان لە موڵکی سیاسییەکانەوە، بۆ موڵکی هەمووان، جگە لە ئازادکردنی نیشتمان لە دەستی بنەماڵە و خێزانی سیاسی و دانەوەی بە هەمووان، بە ڕێگەیەکی دیکەدا تێناپەڕێت. ئاخر نیشتمانێک ناتوانێت هی هەمووان بێت، کاتێک سامان و خۆشییەکانی بۆ بنەماڵە و خێزانە سیاسییەکان بێت و دەردەسەری و قوربانییەکانیشی بۆ هەژار و توێژە کۆمەڵایەتییە پەراوێزخراوەکان، خوێندنی زانکۆ بەناوبانگەکانی ئەوروپا و ئەمریکا بۆ منداڵ و نەوەی سیاسییە بازرگانەکان بێت، بایکۆت و دابڕان لە خوێندنیش بۆ ئەوانیدی، ئەوان لە ڕاقیترین نەخۆشخانەکانی دونیای پێشکەوتوو چارەسەر وەرگرن، ئەوانیدیکەیش بە حەب و دەرمانی ئێکسپایەر بسپێردرێن، بیرەکانی نەوت، گومرگ، سوپا، بازاڕ، زانکۆ، دەزگاکانی ئەمنی، پەروەردەیی و دادوەری بۆ حیزب و کاستی سیاسی، مەترسی ژیان و بارگرانییەکانی دیکەیش بۆ ئەوانیدی. هەر کەسێک لە ناو سیستەم و فۆڕمی بیرکردنەوە و هەژموونی سیاسی نەخۆشی لەم شێوەیەدا، لە نێو ڕووبەری کۆمەڵایەتی کۆمەڵگەدا بە دوای وەلا و ئینتیمای  گەورە  بۆ نیشتمان و نەتەوەدا بگەڕێ، چاوی لەسەر بەخشینی بەها و وزەی گرنگی تاکەکان بێت بۆ قوربانیدان، یان نەخۆشە، یان هێشتا نایەوێت ڕاستی ئەم گوتارە پڕ لە مەترسییە، چ لە ئاستی سیاسی، چ لە ئاستی میللیدا، ببینێت، کە گۆرانی بۆ باڵای عروبە، حەشدی شەعبی و خاتوونی دارایی عیراق، تەیف سامی دەڵێت. ئەم مەترسییە کرۆکییە لە داڕمانی ئینتیماوە نەبێت لە کوێوە سەرچاوە دەگرێت، بەرپرسیارێتی ئەم داڕمان و لادانە ئەخلاقی و مێژووییەش بە پلەی ئیمتیاز دەکەوێتە ئەستۆی سیاسەتی پڕ هەڵە، نادروست و نانیشتمانی کۆی هێز و حیزبە سیاسییەکانی باشور، بە دەسەڵات و دەرەوەی دەسەڵاتەوە.