شارپرێس: تایبەت
ئامادەكردنی: حلمی رەسوڵ رەزا
لەگەڵ هاتنی یەكی حوزیرانی ئەمساڵ، ژمارەی قسە "درۆكان" یاخود بەلارێبەرەكان، كە لەسەر زمانی سەرۆكی ئەمەریكا دۆناڵد ترەمپ ەوە راگەیەنراوە گەیشتۆتە 3259 قسەی درۆ‌، ئەمەش بە پێی وردبینیكەرانی وەقائیعی سەربە رۆژنامەی "واشنتن پۆست"، رۆژنامەكە بەدواداچونی بۆ هەموو قسە و گوتنانە كردوە كە لە زاری سەرۆكەوە گواستراوەتەوە.

ئەمەش مانای وایە بەشێوەیەكی ناوەندی 6.5 قسەی درۆ لەرۆژێكدا كراوە، لە پلەی ناوەندیش بەرزبووەتەوە بەوەی 4.9 لەقسەكان ناراست بوونە لە یەكەم رۆژی دەست بەكاربوونییەوە تا گەیشتووەتە 8 درۆ لە رۆژێكدا لە مانگی ئایاردا، روونیشە كە ترەمپ دەیەوێ ژمارەیەكی پێوانەیی تۆمار بكات.

پشتگیرییانی ترەمپ بیانووی ئەوە بۆ درۆكانی دەهێننەوە، كە ئەمە شتێكی ئاساییەو " سەرجەم سیاسیەكان درۆ دەكەن"، لە حەقیقەتیشدا بیانوەكەیان راستە و هەموو مرۆڤێك درۆ دەكات، بەڵام جۆر و رێژەی درۆكان جیاوازی دروست دەكات، بەوەی زۆر درۆكردن متمانە كەم دەكاتەوە یاخود نایهێڵێ.

هەموو درۆكانیش بە یەكسانی لە دایك نابن، هەندێكیان خزمەتی بەرژەوەندی خود دەكات، سەرۆك درۆدەكات بۆ بەرێكردنی رێگا بڕینی، یاخود خۆلادان لە شەرمەزاری، یاخود زیان گەیاندن بەنەیارەكان، و یان رەنگە هەر بۆ خۆشی بێت.

هەندێك جار درۆكانی سەرۆكایەتی خزمەتێكی بڵندتر دەكات لەهەندێك دۆخی تایبەتیدا، تا ئەو رادەیەی هەندێك مێژوونووس ستایشی هەندێك درۆیان كردووە، كە سەرۆك پەنای بۆ بردوە بۆ هەلخەڵەتاندنی خەڵكی، لە پێناو چاكەیەكی زۆرتر لە كاتێكی تردا. بۆ نمونە "جۆن كەنەدی" جەماوەری هەڵخەڵەتاند دەربارەی رۆڵی رۆكێتە ئەمەریكییەكان لە توركیا، لەو رێككەوتنەی، كە كێشەی رۆكێتە كوبیەكانی كۆتایی پێهێنا لە ساڵی 1962، بەڵام ئەمە بە دڵنیاییەوە زۆر باشتر بوو بۆ بەرژەوەندی خۆیان وەك لە مەترسی هەڵگیرسانی جەنگی ئەتۆمی.

نمونەی ترمان هەیە، بەڵام زۆر روون نییە، لە ساڵی 1941 پێش ئەوەی ئەمەریكا بچێتە جەنگی جیهانی دووەمەوە، لە هەوڵێكیدا بۆ رازی كردنی خەڵكی ئەمەریكای " دوورەپەرێز لە جەنگ" ، وا بڵاو كرایەوە، ئەڵمانیا لە ژێر سەركردایەتی هیتلەردا مەترسی بۆ سەر ئەمەریكا دروست دەكات، سەرۆك "فرانكلین د. رۆزفلت" گوتی " ژێر ئاویەكی ئەڵمانیا هێرشی كردۆتە سەر (وێراكەری كەشتی) ئەمەریكی، لە كاتێكدا ئەمەریكا دەست پێشخەری كردبوو".

زۆربەی جار فێڵی مەكیاڤیللی بەشێكە لە ستراتیجیەتی مساوەمە بۆ گەیشتن بە رێككەوتنێك، دیارە ترەمپ دەیەوێ ئەم هونەرە بەكاربهێنێ، ئەمەش رەنگە ئەو درۆیانە بیت كە دەیانكات دەربارەی ئەكەكانی "كوریای باكور" و " داسەپاندنی گومركی ئەوروپی" و " دەست تێوەردانی سەرۆكی روسیا لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2016".

بەڵام نەبوونی ئەمانەت، سەبارەت بە قەبارەی ئامادەبوان لە رۆژی دانانی بەسەرۆكی ئەمەریكا، یان پێدانی پارە بۆ بێدەنگ كردنی ژنان، یان ئەو هۆكارانەی وای كرد بەرێوەبەری پێشووی " ئێف بی ئای" جێمس كۆبی لەسەر كار لاببات، هەموو ئەمانە درۆ گەلێكن پەیوەندییان بە هونەر بەرێوەبردنی ئیدارەی وڵاتەوە نیە، بەڵكو بەكارهینانی ئەوانەی ترو خەڵكە بە گشتی بۆ بەرژەوەندی تایبەتی خۆی.

ئەگەر بێت و سەرۆك بەرژەوەندیەكی تایبەتیشی نەبێت، پیویستە لەسەری لە بژاردەكانی درۆكردندا وریا بیت، پێش ئەوەی پەنا بۆ درۆكردن ببات وەك رێگایەك لە رێگاكانی دەسەڵاتدارێتی، دەبێ حساب بۆ گرنگی ئامانجەكە بكات، و هۆكارە بەدیلەكان بدۆزێتەوە بۆ بەجێگەیاندنی.

دیارە هەركاتێك سەركردەیەك پەنای بۆ هەڵخەڵەتاندنی خەڵكی بردبێت، متمانەی  بە شێوەیەكی بەرچاو لەدەستداوە، دامەزراوەكانیشی لاواز كردوە و مێژوویەكی خراپی بۆ خۆی دروست كردوە. مەبەست لە درۆكانی "رۆزفلت" لە ساڵی 1941، وەئاگاهێنانەوەی جەماوەر بوو، كەچی پێش ئەویش "لیندۆن جۆنسۆن" لە ساڵی 1964 بۆ بڕیارێكی تایبەت بە دورگەی "تۆنكین" پاڵپشتی كۆنگرێسی بە دەست هینا، ئەمەش بوە مایەی ئالۆزیەكی راستەوخۆ بۆ جەنگی ڤێتنام.

مەترسیە گەورەكە لەوەدایە، سەركردەكان بڕوا بەخۆیان بهێنن بەوەی درۆكانیان لە پێناو بەرژەوەندی گشتیدایە، لە كاتیكدا مەبەست لە درۆكانیان " لە راستیدا" بۆ بەدەستهێنانی دەسكەوتی سیاسی و كەسێتیە، "جۆنسۆن" نەیدەویست بە ترسنۆك دەربكەوێ، یاخود پێی بگوترێ جەنگی ڤێتنامی دۆڕاندوە، بۆیە بەردەوام درۆی دەكرد دەربارەی پێشكەوتن و سەركەوتنەكانی جەنگ، لەهەمان كاتدا دەیویست جەنگێكی سنوردار بەردەوام بێت.

یەكێك لە سودەكانی مەعنەوی جەنگی سنوردار بریتیە لەوەی توشی زیان نەبیت بەهۆی وردە وردە توشبوون بە جەنگەوە، بەلام نمونەی ئەم جەنگانە لەسەر هەڵخەڵەتاندن دەوەستێت، بەجۆرێك پاراستنی راستگۆیی لە مساوەمە كردن لەگەڵ دوژمن، ئەوە لەسەر سەرۆك فەرز دەكات كار بكات بۆ گەش بینی لەلای جەماوەر بە شێوەیەكی بەردەوام، ئەمەش یەكسانە بە فێڵكردن لە خەڵكی.

ئەم دۆخە بەسەر سەرۆك "جۆنسۆن" دا هات، بەهاتنی ساڵی 1968، خەڵكی دەیانگوت تاكە هۆكار بۆ ئەوەی بزانی "جۆنسۆن" درۆ دەكات، تەنها جوڵانەوەی لێوەكانێتی، بۆیە بڕیاری دا جارێكی تر بەشداری هەلبژاردنەكان نەكات. هەروەها "ریتشارد نیكسۆن" كە پاش جۆنسۆن هات، درۆی كرد دەربارەی جەنگی ڤێتنام، لەوانە فراوان بوونی دەسەڵاتی لە "كەمبۆدیا"، پاشان درۆكردنی دەربارەی ئەو رۆڵەی هەیبوە لە بەزاندنی ئۆفیسی حزبی دیموكراتدا كە بە فەرمانی ئیدارەكەی ئەنجامدرابو، بەڵام كاتێ ئەمانە ئاشكرابوون، لە ساڵی 1974دا دەستی لەكاركێشایەوە بۆ ئەوەی تووشی تۆمەت و وەلانان نەبێتەوە.

لە راستیدا، ئەو زیانەی كە "جۆنسۆن" و " نیكسۆن" كردیان، تەنها كاریگەری لەسەر میسداقیەتی سەرۆكایەتیەكەیان نەبوو بە تەنها، بەڵكو كاریگەری لەسەر متمانەی خەڵكیش هەبوو. هەروەك لەسەرەتای شەستەكاندا، بە پێی راپرسیەكان سێ بەشی ئەمەریكیەكان متمانەی تەواویان بە حكومەتەكەیان هەبوە، بەڵام لە كۆتایی دەیەی دواییدا بەشێوەیەك كەمی كرد دابەزی بۆ چارەكێكی ئەو رێژەیە، لەگەڵ ئەوەی هۆكارەكانی ئەم پاشەكشەیە ئالۆزە، بەڵام درۆی سەرۆكایەتیەكان رۆڵێكی بەرچاوی تیایدا هەبوو.

هەندێ لە چاودێران – لە كەرتی تایبەت تۆماریان كردوە- ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن، ترەمپ خۆی درۆزنە و سروشتی وایە، بەڵام هەندێكی تریان پێیان وایە دووبارە كردنەوەو سروشتی درۆكانی تەنها پەیوەست نیە بە خودی خۆیەوە، بەڵكو ستراتیجیەتێكی سیاسی بە ئەنقسەتە، بۆ زیان گەیاندنە بەو دامەزراوانەی پەیوەستن بە راستیەكانەوە.

لە هەردوو دۆخەكەدا، ترەمپ هۆكارە بۆ لە دەستدانی میسداقیەتی دامەزراوەكانی لە نمونەی رۆژنامەوانی، دەزگاكانی هەواڵگری، و وەزارەتی دادی ئەمەریكی، ئەمەش وا دەكات هەموو شتەكان بە رێژەیی تەماشا بكرێت و لە بەرژەوەندی ئەوانەدا بێت كە لێوەی نزیكن. بەڵام ئایە ئەمەریكا لە پاش روشتنی ترەمپ بەرەو راستبوونەوە دەڕوات؟ دەتوانین ئەوە وەبیر بێنینەوە، هەریەك لە "جۆنسۆن" و "نیكسۆن" لە پێش هەریەك لە "جیرالد فورد" و " جیمی كارتەر"، زۆرترن متمانەیان هەبوو بە شێوەیەكی بەرچاو، متمانەی گشتیش بە حكومەت لەسەردەمی "رونالد ریگان" لە هەشتاكانی سەدەی رابردوو بەرز بوەوە، بەڵام هەروەك ئەم ژمارە زۆرە درۆیانە ئاماژەن، بەوەی ئەمەریكا هیچ سەرۆكێكی بەخۆیەوە نەبینیەوە ئەوەندەی ترەمپ درۆ بكات.