شارپرێس: تایبەت
ئامادەكردن: حلمی رەسول رەزا
وتارەكەی سەرۆكی تونس دەربارەی دەوڵەتی مەدەنی و رۆڵی ئایین لەتونس و دەرەوەیدا گفتوگۆیەكی زۆری بەدوای خۆیدا هێنا، دیارە تونس دەبێتە یەكەم دەوڵەتی عەرەبی ئاین لەدەوڵەت جیا دەكاتەوەو دەیكاتە چوارچێوەی خۆیەوەو ئەمەش پێچەوانەی ئەو پێوانانەیە، كە دانیشتوانی وڵاتە عەرەبیەكانی لەگەڵ راهاتوون، ئایا ئەمە قابیلی جێبەجێكردنە؟

"ئێمە پەیوەندیمان نییە بە چیرۆكی ئاین و ئایەتە قورئانییەكان.. بەڵكو هەڵس و كەوت لەگەڵ دەستور دەكەین لەناو دەوڵەتێكی مەدەنیدا، ئەوەی دەڵێ مەرجەعیەتی دەوڵەتی تونسی مەرجەعیەتێكی ئاینیە، ئەوە هەڵەیەكی گەورەیە". 

ئەمە قسەی سەرۆكی تونسە "الباجی قاید السبسی" دەربارەی هەمواركردنەوە یاساییەكان و گفتۆگۆیەكی زۆری بەدوای خۆیدا هێنا نەك بەتەنها لە تونس بەڵكو لە جیهانی عەرەبیدا بە شێوەیەكی گشتی. لەلایەكی ترەوە زۆر كەس وای دەبینن بیری ئیسلامی سیاسی بۆ فەرمانرەوایی كۆمەلگاكان سەركەوتنی بەدەست نەهێناوەو ئێستا كاتی ئەوەیە ئەزمونی دەوڵەتی مەدەنی بكەین و ئاین لە دەوڵەت جیابكەینەوە.

سەرنەكەوتنی فكر یاخود جێبەجێكردن
نوسەرو توێژەری مەغریبی ئەحمەد عەسید، وای دەبینێ فكرەی دەوڵەتی دینی یاخود ئەو دەوڵەتەی بۆ یاساداڕشتنەكانی پشت بە ئیسلام دەبەستێ، فكرەیەكی سەرنەكەوتوە و سەریش ناگرێ. لە چاوپێكەوتنێكیدا لەگەڵ كەناڵی "DW" ی عەرەبی ئاماژەی بۆ روداوەكانی مصر كرد و بە گەورەترین بەڵگەی دانا بۆ سەرنەكەوتنی فكرەكە و جێبەجێكردنی، برواشی وایە "اخوان مسلمین" لە مصر فكرەی هاوكارییان لەگەڵ ئەوانی تردا قبول نەبوو، " پاش سەركەوتنیان لە هەلبژاردنەكان هەموو تەیارە فكری و ئاینەكانی تریان پشتگوێ خست، ئەمەش وای كرد لە كۆتاییدا خەڵكی لێیان بێنە سەرشەقام و عەسكەریش ئەم هەلەی قۆستەوە و لە دەسەڵات لایدان و گەیشتینە ئەم دیمەنەی ئێستادا لە مصردا".

بەڵام دكتۆر "محمد المختار الشنقیتی"، مامۆستای مۆراڵی سیاسی و مێژوی ئاینەكان لە زانكۆی حمد بن خلیفە لە قەتەر، وای دەبینێ سەرنەكەوتنی فكرەكە بەهۆی تەیارە ئیسلامیەكانەوە نیە بەڵكو تەیارە عەلمانیەكانن، بەوەی جەخت لەسەر ئەوە دەكەن و وای دەبینن هیچ وەرچەرخانێكی دیموكراتی نابێ حزوری ئیسلامی تێدا بێت لە كاروبارە گشتیەكاندا، لەبەرئەوە نیمچە ڤیتۆیەكیان هەیە دژی ئەو رێچكە دیموكراتیە و هەندێك لەوان رقیان لە ئیسلامە زیاتر لەوەی ئازادییان خۆش بوێت.

هەر لەو روەوە، ئەحمەد بان توێژەری مصری و شارەزا لە كاروباری جوڵانەوە ئیسلامیەكان لە چاوپێكەوتنی لەگەڵ كەناڵی " DW" ی عەرەبی ئاماژە بۆ ئەوە دەكات سەرنەكەوتنی ئەزمونی ئیسلامی سیاسی لە جیهانی عەرەبیدا شتێكی واقیعیە و پێدەچیت تەیاری ئیسلامی لە تونس تا رادەیەك لەو چوارچێوە دەرچوبێت و بەهۆی ئەو پەنجە نەرم كردنە لەگەڵ واقیعی دەوڵەتی مەدەنی و گۆڕانكاریەكان، " لەگەل ئەوەشدا نابێ قسە لەسەر كۆتایی هاتنی ئەو فكرەیە بكەین".

ئەحمەد بان وای دەبینێ، كاتێ ئیخوان لە مصر گەیشتنە سەردەسەڵات، ئەو سەركردانەیان بەشداری پێ نەكرد كە لەسەر ئەوان حساب نەبوون لە پێكهاتنی حكومەتدا، لەگەڵ ئەوەی توانای هونەری و ئیدارییان بە گوێرەی قەبارەی گەورەی مصر نەبو. بەڵكو لە هەڵبژاردنەكانیاندا زیاتر پشتیان بە متمانە دەبەست، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەم كۆمەڵانە لە دەرەوە جوان دەكرێن بە بۆیاغی قبولكردنی دیموكراتی و فرەجۆری، بەڵام ئەم بۆیاغە لە راستیدا بۆ سالێك خۆی نەگرت لەسەر دەسەڵات، لە مصر بۆ نمونە.

ئیسلام لە دەستوری وڵاتانی عەرەبیدا.. خۆنزیككردنەوەی سیستەمەكانە لە خەڵكی؟

ئەوەی تێبینی دەكرێت لە زۆربەی دەستوری وڵاتە عەرەبیەكاندا، چەندین بڕگەی تێدایە باس لەوە دەكات ئیسلام سەرچاوەی یاسادانانە، ئەمەش بە مانای پێویستی رەزامەندی سەرجەم یاساكانی دەوڵەتە لەگەڵ ئاینی ئیسلامدا.

لەم روەوە توێژەری مصری ئەحمەد بان وای دەبینێ ئەم بڕگانەی ئاینی ئیسلام لەلایەن سیستەمەكانەوە دادەنرێت و كار بۆ دین دەدۆزرێتەوە كە لە راستیدا زۆربەی سیستەمەكان داپلۆسێنەرن. ئەوەش ناشارێتەوە مۆنۆپۆڵكردنی ئاین تەنها سیستەمە ستەمكارەكان ناگرێتەوە بەلكو تەیارە ئیسلامیە سیاسیەكانیش ئاین دەقۆزنەوە و بەردەوام ئەوە دووپات دەكەنەوە دژی ستەمكارین" لەگەڵ ئەوەی ئەم قۆستنەوەیە بۆخۆی جۆرێكە لە ستەم".

ئەحمەد عەسیدی نووسەرو توێژەری مەغریبی، وای دەبینێت، ئەم بابەتە " هەڵەیەكی زەقە، چونكە نابێ لە چوارچێوەی دەوڵەتێكی نوێدا كتێبێكی دینی سەرچاوەی یاسا دانان بێت، بەلكو دەبێت یاساكان مەدەنی بن و لە چوارچێوەی رێككەوتنە سیاسیەكاندا بن. پاشان دەبێ یاساكان دانراو بن و شایانی هەمواركردنەوە بن بە گوێرەی بەرژەوەندی و پەرەسەندنەكان. بەڵام كاتێ دەقێكی ئاینی جێگیر دەخرێتە ناو یاساوە ئەوا ناكۆك دەبێت لەگەڵ واقعیەتی گۆڕانكاریەكاندا. ئەنجامەكەشی كارەسات بار دەبێت، بە پێی ئەو رێسایەی بابەتی جێگیر كاریگەری بكاتە سەر بابەتی گۆڕاو. هەمان توێژەر جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە گوزراشتی ئەوەی ئیسلام سەرچاوەی تەشریعە، گوزارشتێكە سیستەمە داپلۆسێنەرەكان دایانناوە بۆ هاوسەنگی سیاسی و رازی كردنی گەلان و پاراستنی سەقامگیری.

دكتۆر شەنقیتی پێی وایە زیادەڕۆیی لەو ترسە كراوە كە لەم بابەتەدا هەیە، چونكە لە راقیترین سیستەمە دیموكراتیەكانی دونیادا ئاین پەل دەهاوێت بۆ ناو دەوڵەت، بۆ نمونە لە نەرویج و سوید دەقی وا هەیە باس لە كەنیسەی لوسەری دەكات، بەهەمان شێوە لە ژمارەیەك دەوڵەتی ئەمەریكای باشور هەندێ دەقیان هەیە ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە كاسۆلیكی ئاینی رەسمی دەوڵەتە. كەواتە ئەمجۆرە بۆچونانە دەربارەی ئیسلام ڕەوا نیە و رێگریشە لەبەردەم رێگای دیموكراتیدا، بەوەی " دیموكراتی مانای فەرمانرەوایی گەلە، ئەم گەلەش نابێ دابڕێنرێ لە سیستەمە ئەخلاقیەكانی، جا چ دینی بێت یان نادینی، ئەگەر بێت و گەلان دیندار و پارێزپەند بن ئەوا سروشتیە یاساكانی ئەو دەوڵەتە بە ئاین بۆیاغ بكرێن".

دەوڵەتی مەدەنی... شوێنی هەموان دەكاتەوە
هەڵگرانی فكرەی دەوڵەتی مەدەنی، كە لە یاساكانیدا پشت نابەستێت بە ئیسلام وەك سەرچاوەیەك بۆ تەشریع، پێیان وایە زامنی سەقامگیریە و سەرجەم خاوەن بیروراجیاوازەكانی تێدا جێ دەبێتەوە بە پیچەوانەی ئەو دەوڵەتەی لەسەر بنەمای ئیسلامی سیاسی بنیاد دەنرێت.

ئەم بۆچونە لەلایەن توێژەر ئەحمەد عەسیدەوە دەردەبڕدرێ لە چاوپێكەوتنێكی تەلەفزیۆنیدا و دەڵێ" تاكە چوارچێوەی سیاسی كە دەتوانری فرەجۆری ئاینی و فكری تێدا جێی ببێتەوە، ئەوە چوارچێوەی دیموكراتی عەلمانیە و لە دەرەوەیدا ناتوانرێ ململانێكان بەرپێبگرێ بە شێوەیەكی ئاشتیانە، چونكە سیستەمی ئاینی رق و كینە بەناوی ئاینەوە بڵاودەكاتەوە، بە پێچەوانەی چوارچێوەی عەلمانی كە تیایدا هاوڵاتیان یەكسانن".

بەلام ئەحمەد بان، پیی وایە كێشەی راستەقینە لە بونیادی تەیاراتی ئیسلامی سیاسیدایە لە جیهانی عەرەبی و دوو گوتاریان هەیە، " گوتارێكیان دەركردەیە بۆ كۆمەڵگاكانی رۆژئاوایی و نوخبەی لیبراڵی و عەلمانی و تیایدا باس لە فكرەی یەكتر قبوڵكردن و پێكەوە ژیان دەكات و فرەجۆری دەكات، گوتارێكی تریان ناوخۆییە و تیایدا فرەجۆری قبول ناكات"

ئایا شەقامی عەرەبی دەوڵەتی مەدەنی قبوڵ دەكات؟
بۆچونی ئەحمەد عەسید وایە، كە ئەم بابەتە لەسەر هەبونی ویستی سیاسی و هەبونی پەروەردە و ئامادەبونی كۆمەلگا دەوەستێت، ئەوەی لە تونسدا روو دەدات ئەنجامی پەروەردەو بنیادنانێتی لە ساڵانێكی دورودرێژدا لەدوای سەربەخۆبوون، بە شێوەیەك ئیرادە هەبوە لەلایەن نوخبەو چینی فەرمانرەواوە بۆ ئامادەبونی كۆمەلگا و دەرهێنانی لە تاریكی و نەزانیەوە بەرەو زانین و مەدەنیەت.

بەلام دكتۆر شەنقیتی پێی وایە هەر لە بنەماوە دەوڵەتی دینی لە ئیسلامدا نەبوە، چونكە " دەسەڵاتێكی هەیكەلی ئاینی لە جۆری دەوڵەت بونی نیە ململانێ بكات لە پێناو دەستگرتن بەسەر خەڵكدا" ئەوەی موسلمانان پێویستیان پێیە " رزگاركردنی مزگەوتە لە دەوڵەت نەوەك رزگاركردنی دەوڵەت لە مزگەوت" چونكە دەوڵەت ملكەچی مزگەوت و ئیسلام نییە.