شارپرێس: تایبەت
وەرگێران: لوقمان حاجی قادر
"چەقۆیەكت لە كەسێك داوە ، ئینجا داوای دانوستانیشی لێ دەكەی ، پێویستە یەكەمجار چەقۆكە لەجەستەی كەسەكە دەربێنیت" ، ئەمە قسەی "حەسین ڕۆحانی" سەرۆكی ئێرانە.
چەقۆكە ئێستا چەقیوەتە گۆشتە زیندووەكەی ئابووری ئێرانەوە ، ئەمەش دوای ئەوەی لەئۆگۆستۆسی ڕابردوو كاریگەری سزاكان دەستیان پێكرد ، ئینجا دووەم قۆناغی سزاكان لە 5 ی نۆڤەمبەری ئەم مانگە كەوتنە كار ، پێش چەند كاژێرێكیش لە دەستپێكردنی سزاكان ، سەرۆكی ئەمریكا دوو بژاردەی خستە بەردەم ئێران ؛ یان ئەوەتا میتۆی كاركردنی بگۆڕێت ، یاخود ڕووبەڕووی خراپبوونی باری ئابووری ووڵاتەكەی بێتەوە.
ئەمریكا گرەو لەسەر توندكردنی سزاكان و ئیفلیجكردنی ئابووری ئێران دەكات بۆ ناچاركردنی بەرپرسەكانی لە دانوستان لەسەر میزی گفتوگۆ و قبوڵكردنی ڕێككەوتنێكی تازە كە دڵخوازی تڕەمپ بێت و كەموكوڕییەكانی ڕێككەوتننامه ئەتۆمییەكەی پێشووی ساڵی 2015 پڕبكاتەوە ، "محمد جەواد زەریفی" وەزیری دەرەوەی ئێران جەختیكردەوە كە سزا ئەمریكییەكان لێكەوتی دەبێت بۆ سەر ئابووری ئێران ، بەڵام سیاسەتەكانی ئێران ناگۆڕن.
ئەمە حاڵی ڕووبەڕووبونەوەی ئەمریكا و ئێرانە: چاوەكان زەقبوونەوە لە چاوەڕوانی سەپاندنی سزای ئەمریكی تازەی بەرفراوان بەسەر هەردوو كەرتی نەوتی و بانكی ئێراندا ، ئەوروپییەكانیش بەداخەوەن ، ئێرانیش لە جوڵەدایە ، گوێبیستی ووریاكردنەوەی ئەمریكاش بوین لە سەر زاری "تڕەمپ"ەوە ، كەچی خامەنەئی پێی وایە تڕەمپ ئابڕوی واشنتۆنی بردووە و سیاسەتەكانیشی بونەتە هۆی داكشانی سام و هەیبەتی جیهانی ئەمریكا لە بوارە‌كانی ئابووری و سەربازیدا.
دەمەتقێیەكی هەڵكشاو دێنێتەگۆڕێ سەبارەت بە مەرجەكانی كارایی سزاكان و ڕادەی گۆڕینی ڕەفتاری دەوڵەتان ، بە تایبەتیش كە وادەی پیادەكردنی چەپكێكی تازەی سزا ئەمریكییەكان نزیك دەبێتەوە بەسەر تاراندا لە نۆڤەمبەری ساڵی 2018 دا ، شانبەشانی ئەمەش هەڵكشانێك هەیە لە قۆزتنەوەی سزاكان لە لایەن دەوڵەتانەوە لە جوغزی كارلێكە نێودەوڵەتییەكاندا ، لەمەشەوە دید و بۆچوونی شارەزا و توێژەران لەمەڕ چۆنییەتی كاریگەری ئەو سزا ئابوورییانە بەسەر دەوڵەتانەوە جۆراجۆر و جیاوازن.
سزاكان وەك ئامرازی گۆڕینی ڕەفتاری دەوڵەتان
سزاكان بونەتە ئامرازیكی سەرەكی لە كاردانەوەی دەوڵەتە ڕۆژئاواییەكان بۆ زۆرێك لە ئاڵینگارییە جیوسیاسییەكانی وەك بەرنامە ئەتۆمییەكەی كۆریای باكور و ئێران ، دەستتێوەردانی ڕوسیا لە ئۆكرانیا ، یان ووڵامدانەوەی پێشێلكاری یاسا نیودەوڵەتییەكان هەر وەك ئەو سزایانەی ئەمریكا یەسەر ڕوسیادا سەپاندنی لە دەرئەنجامی تۆمەتباركردنی هەواڵگری ڕوسیا لە لایەن بەریتانیاوە بە ژەهراویكردنی "سیرجی سكریباڵ" ی بەكرێگیراوه دوولایەنە ڕوسییەكە و كوڕەكەی لە مانگی مارسی ڕابردوو لە ڕێگەی بەكارهێنانی گازی دەمار "نوڤیتشوك"كە لە ڕوسیا بەرهەم دێت.
بە جۆراوجۆری چەشنەكانی سزا نێودەوڵەتییەكان ، چ گشتگیر و چ زیرەك – كە كڕینی چەك یان سڕكردنی پارەوپولی دارایی یان سزای ئابووری یان قەدەغەكردنی فڕۆكەوانی ، ناكۆكییەكان سەبارەت بە سوودبەخشی سزاكان وەك ئامرازێكی سەركەوتوو بۆ پاڵنانی حكومەتی ووڵاتێكی دیاریكراو بۆ گۆڕینی ڕەفتارەكانی دێرینترن لە لە نواندنی هونەرسازی لە سزادانی دەوڵەتاندا ، جا لە ساڵی 432 ی پێش زانیین "بریكلس" دەوڵەتمەداری یۆنانی هەوڵی پیادەكردنی ئەو فشارەیدا لە ڕێگەی سەپاندنی سزای ئابوورییەوە.
لە هەوڵێكی پەیمانگای "بترسۆن بۆ ئابووری نێودەوڵەتی" لە ووڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بۆ پێوانەكردنی ڕادەی كارایی سزاكان ، هەر لە سەرەتای جەنگی یەكەمی جیهانییەوە تا سەرەتاكانی ئەم سەدەیە(21) ، پشكنین بۆ 200 دۆخی جۆراوجۆر كرا ، لە ئاكامدا توێژەران گەیشتنە ئەو دەرئەنجامەی كە "سێیەكی سزاكان بۆ گۆڕینی ڕەفتارەكان كارا بوون" ، بەڵام ئەو ڕێژەیە جێگەی دەمەتقێیە ، بۆیە هەندێك لە توێژەران پێیان وایە تەنها ڕێژەیەكی زۆر نزمی سزاكان كە (5%) سەركەوتووبوون.
لەو دۆخانەی فشاری سەربازی پیادە دەكرێت ، بە زۆری وایە كە پشكداری سزاكان ڕوون و ئاشكرانین لە گۆڕینی ڕەفتاردا ، ئەمە سەرباری ئەوەی دەكرێت سزاكان ئامانجی جۆراوجۆریان هەبن ، جارێك بۆ گۆڕینی ڕەفتارە ، جارێكی دیكەش بۆ بەرتەسككردنەوەی بواری جوڵەی ووڵاتە ، هەندێك جاریش جۆرێكە لە سزا دژ بە شكاندنی یاسای گشتی.
هەندێك لە شرۆڤەكاران پێیان وایە سزاكان ئامرازێكی ناكاران لە سیاسەتی دەرەوەدا ، چونكە لە زۆر كاتدا ئامانجەكانی خۆیان نەپێكاوە - بەڵكو زۆر جاران ئامانجی پێچەوانەی لێكەوتوونەوە - چونكە سزاكان هەستی نەتەوەیی بەهێز دەكەن و هاووڵاتییان پاڵدەنێن بۆ هاریكاری لەگەڵ سیستەمی سیاسی دەوڵەتە بە ئامانجگیراوەكە ، ئەمە سەربارە ئەوەی كارەساتی گەورەی مرۆیشی لێدەكەوێتەوە.
كەچی هەندێكی دیكە دەمەتەقیی ئەوە دەكەن كە "سزا زیرەكەكان" زیاتر ئامانجی خۆیان دەپێكن وەك لە سزا گشتگیرانەی سەپێنراون بەسەر ئێراندا ، سەرباری ئەوەی سزا ئابوورییەكان ڕەنگە سەركەووتووبن لە دروستكردنی كاریگەری پێویست لەسەر ئابووری ووڵات ، بەڵام نابنە هۆی گۆڕینی ڕەفتاری دەوڵەت و تەنها هەڵوێستێكی ناڕەزاییە بەرامبەر بە ڕەفتار یان چالاكی دەوڵەتێكی دیاریكراو.
بە گوێری بۆچوونی"كریستۆڤ دازه" ی شارەزای كاروباری سیاسی لە زانكۆی فڕانكفۆرت "دەوڵەت نییە دان بەوەدا بنێت و بڵێت كە به هۆی سزاكانەوە ناچابووین ئەو كارە بكەین ، بۆیە بە زۆری ئەمە بە جۆریكی دیكە شڕۆڤە دەكرێت و ئەستەمیشە لە كاریگەری ووردی ئەو سزایانە دڵنیابینەوە كە شوێنی خۆیان دەگرن" ، تەنها دەتوانین لەوە دڵنیابینەوە كە سزاكان كاریگەریان زیاترە بەسەر سیستەمە دیموكراسییەكانەوە وەك لە سیستەمە ستەمكارەكان ، لە سیستەمە دیموكراسییەكاندا كەناڵی جۆراوجۆر هەن كە دەكرێت لەڕێگەیانەوە هاووڵاتییان ناڕەزایی خۆیان دەربڕن و فشاریش بخەنە سەر حكومەت.
بە تێڕوانینیش لە سیاسەتی دەرەوەی وویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە ئەفغانستان و عێراق و تەنانەت یەكیەتی سۆڤیەتی جارانیش، ئەوەمان بۆ دەردەكەوێت كە واشنتۆن لە هەوڵدانی بۆ گۆڕینی ڕەفتاری دەوڵەتان پەیڕەووی لە دوو ستراتیژیەت دەكات: "یان دەورەدان یان گۆڕینی ڕژێمەكه ، یەكەمیان چارەسەریكی مامناوەندە لە نێوان پاشەكشە و كرانەوەدا هەر وەك جۆرج كینانی دبلۆماسی ئەمریكی لە پەنجاكانی سەدەی ڕابردوو بە ئامانجی دەورەدانی یەكیەتی سۆڤیەت پێشنیاری پیادەكردنی كردووە".
لەگەڵ ئەمەشدا ، كەچی پێناچێت سیاسەتی سزاكانی ئێستا بەمەبەستی دەورەدان بێت هەر چەندە ئامانجەكانیشی ئاشكراو و روونن ، چونكە لە ڕێگەی چوونەدەرەوە لە مامەڵە ئەتۆمییەكە لەگەڵ ئێراندا تڕەمپ سیاسەتی دەورەدانی ئێرانی ڕەتكردەووە ، هەرچی سزاكانیشن كە ئەم مانگە بەركاردەبن ، لێكەوتی جۆراوجۆری لێ دەكەونەوە و لە بری ئەوەی رەفتاری ئیران بگۆڕن ناسەقامگیری زیاتری هەرێمی دێننە ئاراوە.
ئێران وەك نمونە
ئەمریكا دەیەوێت لە بەرامبەر وەستاندنی سزا ئابوروییەكاندا تاران واز لە پرۆگرامە سەبازییەكەی بێنێت ، پەرەپێدانی موشەكە بالیستییەكانی ڕاگرێت و بكەوێتەوه دانوستانیش سەبارەت بە ڕێككەوتننامە ئەتۆمییەكەی بەو 12 مەرجە قورسانەی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا لەسەر ئەكاونتی خۆی لە تویتەر لە گرتەیەكی ڤیدیۆییدا بڵاوی كردوونەوە و بە پێویستیان دەزانیت جێبەجێبكرێن و لە بەرامبەر هەڵگرتنی سزاكانیشدا دەبێت تاران پابەندیان بیت.
بە گوێرەی شڕۆڤەیەكی بڵاوكراوەی "پەیمانگای واشنتۆن بۆ سیاسەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست"كە لە ساڵی 2018 بڵاوكراوەتەوە ، سیاسەتی سزاكان بەم داڕشتەیەی ئێستای بۆ گۆرینی ڕەفتاری ئێران دیزاینكراوە لە پێناو گۆڕینی رژێمەكەی ، چونكە لەڕێگەی سزا و فشارەكانی دیكەوە دەكرێت ڕژێم لاواز بكرێت ، ئەو ستراتیژیەتە لە بنەڕەتدا بۆ هەڵگیرساندنی تەنگژەیەكی ئابوروی داڕێژراوە كە هانی گەلی ئێران دەدات سەركردایەتی ڕژێمەكەیان سەرەونگونكەن.
بەڵگەی ئەمەش لێدوانەكانی سەرۆكی ئەمەریكایە لە چاوپێكەوتنێكیدا لەگەڵ "ئاژانسی هەوااڵی بلومبرگ" لە ئۆگۆستۆسی 2018 كە دەڵێت ڕژێمەكەی ئێران بە هۆی سیاسەتەكانییەوە هەرەس دێنێت" ، هەر بە گوێرەی ئەو شرۆڤەیە بە زۆری وایە كە سزاكان ئەو جۆرە ئامانجانە ناپێكن و كاریگەریشیان كز و لاوازە بۆ گۆرانكارییەكی درێژمەودا لە ڕەفتاری ڕژێمی ئێراندا.
ئەوەی جێگەی سەرنجیشە كە سزاكانی ئەمجارە پشتئەستوور نین بە پشتیوانی هەندێك لە هاوپەیمانەكانی واشنتۆن ، گرەوی واشنتۆنیش لەسەر یەكیەتی ئەوروپا زیاتر سیاسییە نە‌ك ئابووری ، ئەوروپییەكان دژ بە "سزاكانی ترامپ"ن و بە تاكلایەنەی دەدەنە قەڵەم و پێێەوە پابەندنابن ، بەڵكو مكوڕیشن لەسەر پاراستنی بەرژەوەندی كۆمپامنیاكانیان.
بەڵام هی دیكەش هەن و دەڵێن ئێران بژاردەیەكی دیكەی هەیە كە بە دوا سەرمایە بەهادارەكەی خۆی دەزانێت و ئەویش بەرەنگاریی و خۆڕاگرییه ، چونكە لەوساوەی لە ساڵی 1979 بۆتە كۆمارێكی ئیسلامی بە جۆرێكی جیاواز جیاواز سزادراوە و دەوره دراوە بێ ئەوەی هەرەس بێنێت ، "ڕاستییەكی سەرەكیش هەیە كە : لە چوارچێوەی ئەو ئاڵێنگارییەدا كە 40 ساڵە بەردەوامە ، لایەنە دۆڕاوەكە واشنتۆنە و براوەكەش تاران بووە".
هەر چەندە ڕوون و ئاشكرا نییە كە مەرجەكانی واشنتۆن جێبەجێ دەكرێن یان نا ، بەڵام سزاكان بەكەڵكن بۆ زیانگەیاندن بە ئابووری هەر ووڵاتێك ، كوبا و كۆریای باكوریش نمونەیەكی باشی ئەم دۆخەن ، كەچی بە پێچەوانەی ئەو دوو دەوڵەتەوە ئێران ڕەفتاری نەگۆڕاوە ، چونكە لە دوای سزاكانی ساڵی 2010 و یەكیەتی ئەوروپاش لە ساڵی 2012 ، بە توندی هەناردە نەوتییەكانی تاران تووشی هەرەس بوون و دەرامەتە ئابوروییەكانی نەوتیش دایان لە كەمی و دابەزین بۆ سێیەك ، ئەم خۆڕاگرییەش وا لێكدەدرێتەوە كە هۆكار بووە بۆ گەیشتن بە لێكتێگەیشتنێك سەبارەت بە كێشە ئەتۆمییەكە لە ساڵی 2015.
ئەمجاریان تڕمپ جیا لە جارانی دیكە ، دوو خەسڵەتی سەرەكی سزا سەركەووتووەكانی پشتگوێ خستوون ، ئەو لە لایەك ئامانجی سزا جۆراوجۆرەكان تێكەڵ بە یەكدی دەكات ، خۆ ئەگەر بۆ ئێران ڕوون نەبێت كەی سزاكان هەڵدەوەشێنەوە ، ئەوا سزاكان لە مەودایەكی بەرتەسكدا كاری خۆیان دەكەن ، لە لایەكی دیكەشەوە بۆ ئەوەی سزاكان كارابن ، گرنگە بەرەیەكی سزایی یەكگرتوو هەبێت و ئەو دەوڵەتانەش پەرتەوازە نەبن كە سزاكان دەسەپێنن.
ئەوەی پشتیوانی لەو قسانەی پێشوومان دەكات پۆختەی ئەو ئێوارە كۆڕە بوو كە هەردوو سەنتەری جەزیرە بۆ لێكۆڵینەوە ستراتیژییەكان و سەنتەری لێكۆڵینەوەكانی كەنداو لە زانكۆی قەتەر سازیان كردبوو كە كۆمەڵیك لێكەوتیشی لێكەوتنەوە و دیارتینیشیان ئەوە بوو كە سزاكانی ئەمریكای سەر ئێران كاریگەری لەسەر ئابووری و كۆمەڵگای ئێرانی دادەنێن ، بەڵام ناگەنە ڕادەی هەرەسهێنانی دەوڵەت یان لادانی ڕژێم یان سەرهەڵدانی شۆڕشێكی جەماوەری كە دەسەڵات نەتوانی بەسەریدا زاڵ بێت.
دەشوترێت لەوانەیە ئەو سزایانە سیاسەتی دەرەوەی ئێران لەمەڕ هەرێمەكە نەگۆڕێت هەر وەك ئەمریكا و دەوڵەتە هاوپەیمانەكانی ئامانجیانە ، هۆكاری ئەمەش دەدەنە پاڵ ئەوەی كە ئاسایشی نەتەوەیی ئێران لە دەرەوەی سنورەكانی ئێرانەوە دەست پێدەكات ، بۆیە تاران لەسەر ئەو میتۆد و ڕێبازەی خۆی بەردەوام دەبێت كە پێی وایە ئاسایشە نەتەوەییەكەی دەپارێزێت ، ئەو بودجەیەش كە تاران بۆ ئەم مەبەستە تەرخانی كردووە سزا ئابوورییەكان كاری تێ ناكەن.
