شارپرێس: لوقمان حاجی قادر
شانشینی سعودیە هاوپەیمانییەكی شەش قۆڵی دەوڵەتانی سەر دەریای سور و كەنداوی عەدەنی ڕاگەیاند، كە هەریەك لە میسر و جیبۆتی و سۆماڵ و سودان و یەمەن و ئوردون لەخۆ دەگرێت. 

نوێ،ەری ئەو وڵاتانە كۆبوونەوەی یەكەمیان لە ڕیاز نەگەیشتە ڕێككەوتنی كۆتایی، بۆیە لەئایندەدا كۆبونەوەیەكی دیكە لە قاهیرە ساز دەكرێت بۆ گفتوگۆكردن لەسەر كاروباری تەكنیكی پلانەكانی پێكهێنانی ئەو هاوپەیمانییە.

هێشتا سرووشتی ئەو هاوپەیمانییە تازەیە ڕوون و ئاشكرا نییە كە ئاخۆ گردبوونەوەیەكی سیاسییە یان هاوپەیمانییەكی سەربازییە؟  وەزیری دەرەوەی سعودیە عادل جوبەیر ئاماژەی بەوە كرد كە ڕەنگە جۆریك بێت لە هاریكاری ئەمنی، چونكە ئامانجی سەرەكی هاوپەیمانەتییەكه "گەیشتنە بە سەقامگیری لە ناوچەكەیەدا" ، سنوردانانیشە بۆ كاریگەری نەرینی هێزە دەرەكییەكان. هەندێك شیكردنەوەی دیكە وای دەبینن كە بەشێوەیەكی بنچینەیی ئاراستەی هاوپەیمانییەكە بۆ لەقاڵبدانی هەژموون و كاریگەر‌ی ئیران و توركیاییە بۆ سەر ئاسایشی دەریای سوور. ئەم ووتارە ئامانجی شیكردنەوەی ئەو هاوپەیمانییە تازەیە و هەوڵێكە بۆ ڕاڤەكردنی ئامانجی سەرەكی ئەو هاوپەیمانەتییە و ڕەنگدانەوە هەرێمییەكانی.

پەیوەندی و چوارچێوە ئەمنییەكانی ئێستا
واپێدەچێت كە ئەو هاوپەیمانییە ئامانجی دۆزینەوەی سەكۆیەكە بۆ ڕاوێژ لە نێوان ئەندامەكانی بۆ گەیشتن بە لێكتێگەیشتنێكی هاوبەش  دژ بەو ئاڵێنگارییە ئەمنییانەی سەقامگیری ناوچەكە دەخەنە مەترسییەوە، ڕەنگە ئامانجیشی هەوڵی چارەسەر ئەو ناكۆكی و پشێوییانە بێت كە لە نێوان دەوڵەتەكاتی سەر لێواری دەریای سوردا هەیە.

جوبەیر ئەوەی ڕوون نەكردەووە كە ئاخۆ ئەو هاوپەیمانییە تەنها گردبوونەوەیەكی سیاسییە یان لە قۆناغی ئایندەدا هەوڵی هاریكاری سەربازی و ئەمنی بەدوادا دێت. دەكرێت ئەو هاوپەیمانییە پشت بە هاوپەیمانییە سەربازییە هەبووەكانی ئێستای ناوچەكە ببەستیت، بە تایبەتیش هاوپەیمانی عەرەبی لە یەمەن كە لە ساڵی 2015 وە پشتیوانی حكومەتی شەرعی یەمەن دەكات دژ بە حوسییەكان.

بەو پێیەش كە لە سەرەتای دیسەمبەری 2018 وە گفتوگۆ هەیە بۆ چارەسەركردنی ئاشتییانەی تەنگژەی یەمەن ، بۆیە دەكرێت ئەو هاوپەیمانییە عەرەبییە لە یەمەن پەرەی پێ بدرێت و ئەندامییەتی فراوانتر بكرێت و هەوڵەكانیشی لەسەر پشتیوانی سەقامگیری لە دەریای سور چڕ بكاتەوە، بەرەنگاری هەڕەشە و هەوڵەكانی ڕژێمی ئێرانیش ببێتەوە بۆ پاراستی ئاسایشی گەرووە دەریاییەكان، ناشبێت ئەوەشمان بیرچێت كە هەر‌ یەك لە میسر و سودان و سعودیە و ئەردەن و یەمەن ئەندانی"هاوپەیمانی دەریای سور" و "هاوپەیمانی عەرەب" ین لە یەمەن.

لە نۆڤەمبەری 2018 ڕاهێنانی سەربازی هاوبەش لە نێوان هەندێك لەو دەوڵەتە ئەندامانە ئەنجام دراوە، هەندێك لە ڕاڤەكاران وای بۆدەچن كە ئەو كۆششانە دەكرێت ببنە‌ سەرەتایەك بۆ دامەزراندنی هاوپەیمانییەكی سەربازی هەرێمی دژ بە ئێران، لە سەرێكی دیكەشەوە ببێتە هەوڵی پەرەپێدان بە هاریكاری سیاسی و ئەمنی نێوان دەوڵەتانی كەنداو و دەوڵەتانی دەریای سور.

لە سەرێكی دیكەوهشەوە‌ ڕوون و ئاشكرا نییە كە پەیوەندی نێوان هاوپەیمانییەكەی دەریایی سور و هاوپەیمانی ستراتیژی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە بە "ناتۆی عەرەبی" ناسراوە و ئیدارەی ئەمریكا پێشنیاری كردووە بۆ بەرەنگاربوونەوەی هەڕەشەكانی ئێران چۆنە و چۆن نییە. سەرۆكی ئەمریكا پشتوانی ئەو هاوپەیمانییە سەربازییە بوو كە وویستی شەش دەوڵەتەكەی كەنداو بەیەكەوە كۆبكاتەوە و ئەمریكا و میسر و ئەردنیش بێنەپاڵییەوە.

دیارە ئەم وویستەی ئەمریكا بۆ دامەزراندنی هاوپەیمانییەكی لەم جۆرە ڕووبەڕووی  ئاڵێنگاری زۆر دەبێتەوە، چونكە تەنگژەی قەتەر بەردەوامە ، پەیپێبردنی هەڕەشەكانیش لای هەریەك لە دەوڵەتە پێشنیاركراوەكان بۆ هاوپەیمانییەكە لێكجیاوازە، قەتەر و ئوردون ئێران بەسەرچاوەی هەڕەشە نازانن، ئەمەش پێچەوانەی ئەندامەكانی دیكەیە كە پێیان وایە ئێران هەڕەشەیە، ئەم هاوپەیمانییە ئەگەر سەربگرێت، دەبێتە چەترێكی ئەمنی سەرەكی بۆ بەرەنگاربوونەوەی هەژموونی ئێرانی لە دەریای سور و كەنداوی عەدەن.

سێ هاوپەیمانییە هەرێمییەكە
ئەو هاوپەیمانییە ڕەنگدانەوەی كێبڕكێی هەرێمی ئێستای ڕۆهەڵاتی ناوەڕاستە. ئەمەش خەسڵەتی سەرەكی سیستەمی هەرێمی عەرەبی بووە لەوساوەی لە ساڵی 1945 وە دروست بووە. لە دەیەی پەنجاكان  و شەستەكانی‌ سەدەی ڕابردوو، ململانێ لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە نێوان دوو جەمسەردا بوو: شانشینە كۆنەپارێزەكان بە سەركردایەت سعودیە و كۆمارییە سۆسیالستییەكان بە سەرۆكایەتی میسر. لەگەڵ هەڵگیرسانی شۆڕشی ئیسلامی ئێرانیش لە ساڵی 1979 جەمسەرێكی هەرێمی دیكەی نوێ هاتەئاراوە، بۆیە زۆرینەی دەوڵەتانی عەرەبی پشتی عێراقیان گرت لە جەنگی دژ بە ئێران "1980-1988" ، بەڵام سوریا تاكە دەوڵەت بوو كە پشتی ئێرانی گرت. لە جەنگی 2006 ی نێوان ئیسڕائیل و حزبوڵا، جەمسەرێكی هەرێمی دیكە دروست بوو لە رۆژهەلاتی ناوەراست لە نێوان جەمسەری میانەڕەووی عەرەبی و بە تایبەتیش میسر و سعودیە و ئوردون لە لایەك و جەمسەری بەرەنگاری بە سەرۆكایەتی ئێران و سوریا و حزبوڵای لوبنانی و بزووتنەوەی حەماسی فەڵەستینی لە لایەكی دیكەوە.

بەهاتنی بەهاری عەرەبیش لە ساڵی 2011  كە سەقامگیری ژمارەیەك دەوڵەتی عەرەبی تێكدا، قۆناغێكی دیكەی هاوپەیمانی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هێنایەئاراوە كە ئەمجارەیان هێزی دیكەی هەرێمی ناعەرەبی وەك توركیا و ئێران هەڵكشان كە پشێوی  و ململانێی ناوماڵی عەرەبییان لە بەرژەوەندی خۆیان قۆزتەوە، ئەمەش‌ ڕێگەی پشتیوانیكردن لەو هێزە سیاسییانەی سەربەخۆیان بوون بۆ گەیشتن بە دەسەڵات لە ووڵاتەكانیان و دواتریش دەوڵەتەكانیان بێننەناو جەمسەر بەندییە تازەكانەوە. هەوڵی جەمسەربەندییەكان سێ ئاراستەی هاوپەیمانی لێكەوتەوە لە ڕۆژهەلاتی ناوەڕاستدا بەم شێوەی خوارەوە:
1. هاوپەیمانی ئێرانی: لە ئاكامی بەهاری عەرەبی و لێكەوتەكانی، ئێران هەوڵیدا هەژموونی خۆی لە سوریا و عێراق و یەمەن زیاد بكات، ئەمەش‌ بە یارمەتیدانی ڕژێمی سوریا لە بەرەنگاربوونەوەی ئۆپۆزسیۆنی چەكدار، وە پشتیوانیكردنی حكومەتی عێراق دژ بە داعش.

جگە لەمەش ئێران پشتیوانی چەند بكەرێكی چەكداری دیكەی كرد كە دەوڵەتنین وەك حزبوڵای لوبنانی و حوسییەكانی یەمەن. ئێران بەو هەژموونە هەرێمییە خۆی گیڤكردەووە، ئەمەش لە ووتەیەدا دەردەكەوێت كه لە ساڵی 2014 "عەلی ڕەزا زاكانی" ئەندامی پەرلەمانی ئێران كە نزیكە لە عەلی خامەنەئی موڕشیدی باڵا ووتی " ئەمڕۆ سێ پایتەختی عەرەبی لەبن دەستی ئێرانن و سەر بە شۆرشی ئیسلامی ئێرانن" ، ئاماژەی بەوەشكرد كە یەمەن چوارەم پایتەختی عەرەبییە كە هاتنەبنباڵی شۆرشی ئیسلامی ئێران، ئەمەش بە هۆی زاڵبوونی حوسییەكان بەسەر پایتەختی یەمەندا. ئێران لە ڕێگەی كەنارەكانی سۆماڵەوە بۆ كەنارەكانی یەمەن كە له 2015 وە لە ‌بندەستی حوسییەكانە، چەك و تەقەنی بۆ ئەو هێزە دەگواستەوه.  

2. هاوپەیمانی قەتەری- توركی: ئەو هاوپەیمانییە سرووشتێكی ئایدیۆلۆژی هەیە، توركیا و قەتەر‌ هەردووكیان پشتیوانیان لە ڕەووتی ئیخوان موسلمین كرد لە ڕووداووەكانی بەهاری عەرەبی لە ناوچەكە لە ساڵی 2011.

كاریگەری ئەو پشتیوانییەش بە ڕوون و ئاشكرایی لەو ووڵاتانە دەركەوت كە بەدەست ململانێكانەوە دەناڵێنن وەك لیبیا و سوریا. هەریەك لە ئەنقەرە و دەوحەش هەڵوێستی دژایەتی وەك یەكیان هەبوو لە بەرامبەر عەبدول فەتاح سیسی سەرۆكی میسر كە پشتیوانی خۆپێشاندانە جەماوەرییەكانی خەڵك بوو و لە كۆتایشدا و لە ساڵی 2013  فەرمانڕەواییی ئیخوانی لە میسر كۆتایی پێهێنا. 

لە تەنگژەی قەتەری ساڵی 2017 ، توركیا – بێهودە- هەوڵی نێوانگیریدا لە نێوان دەوحە و ڕیازدەدا. كە هەوڵه نێوانگیرییە‌كانیش سەریاننەگرت، ئێران سیاسەتێكی دژی بەرامبەر سعودیە پیادەكرد، تا ئەو ڕادەیەی هەڕەشەی ئەوەی كرد كە پرسی تیرۆركردنی خاشقچی دەباتە بەردەم نەتەوە یەكگرتووەكان، هەوڵیشیدا كاریگەرییەكانی ئەو پرسە نەرێنییانە بشكێنێتەوە بەسەر پەیوەندییەكانی نێوان عەرەبستانی سعودی و ئەمریكادا. هەوڵەكانی توركیاش لە ساڵانی 2017 و 2018 بۆ دانانی شوێنپێیەك لە "دوورگەی سوان)" ی سودانی ناڕەزایی و دوڕدۆنگی میسر و شانشینی سعودیە و ئیماڕاتی لێكەوتەوە.

3. هاوپەیمانی چوارینە: ئەمانیش هەریەك لە ووڵاتەكانی سعودیە و ئیماڕات و بەخرێن و میسر بوون كە پەیوەندییە دبلوماسییەكانیان لەگەڵ قەتەر پچڕاند‌ بەو تۆمەتەی كە دەوحە پشتیوانی لە ڕێكخراوە تیرۆرستییەكان دەكات و دەست لە كاروباری ئەو چوار دەوڵەتە وەردەدات كە ئاسایشی نەتەوەییان دەخاتە مەترسییەوە. بۆیە ئەو چوار دەوڵەتە سیاسەتێكی دەرەكی نزیك یەكیان پەیڕەو كرد، بە تایبەتیش لە سڵكردنەوە لە ڕەووتی ئیخوان موسلمین. ئەمە جگە لەوەی دەیانەویست دۆخی ئێستای ناوچەكە وەك خۆی بمێنێتەوە لە ڕێگەی گێرانەوەی سەقامگیری هەرێمی لەو دەوڵەتانەی تووشی تەنگژە و پشێوی بووبوون، سەرباری ئەوەش ئامانجیان كەمكردنەوەی هەژموونی توركی و ئێرانی بوو لە ناوچەكه. لەو چوارچێوەیەشدا دەكرێت "هاوپەیمانی دەریای سور" بە یەكێك لەو میكانیزمانە دابنرێت كە توانا دەد‌اتە ڕیاز و قاهیرە بۆ بەرەنگاربوونەوەی هەژموونی ئێرانی و توركی لە هەرێمەكەدا‌.

بەرەنگاربوونەوەی هەڕەشە تیرۆرستییەكان:
دەكرێت ئەو هاوپەیمانییە وەك ئامرازێك بەكاربهێندرێت بۆ بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر لە قەڕنی ئەفریقی، چونكە دەریای سوور گرنگییەكی جوگرافی ستراتیژی هەیە چ بۆ ئەو دەوڵەتانی لەسەر لێواری ئەو دەریایەن و چ بۆ هێزە نێودەوڵەتییەكان، لەبەر ئەوەی ڕۆژانە نزیكەی 3.2 ملیۆن بەرمیل نەوت لەو دەریایەوە دەگاتە ئەوروپا و ئەمریكا و ئاسا. حوسییە هاوپەیمانەكانی ئێران هەوڵیاندا ئاسایشی دەریای لە"بابولمندەب" بخەنە مەترسییەوە لە ڕێگەی هێرشكردنەسەر كەشتییە بازرگانییەكان و گوێزەرەوەكانی نەوت كاتێك بە نزبك كەنارە ئاوییەكانی یەمەندا تیدەپەڕن.

ئێران هەر كاتێك تەنگژەی لەگەڵ هێزە نێودەوڵەتییەكاندا بۆ دروست بێت، هەوڵ دەدات حوسییەكان وەك كارتی فشار بەكاردێنێت بۆ هەڕەشەكردن لە "گەرووی بابولمندەب" ، ئاژانسی هەواڵەكانی ئێرانیش(فارس) بەوەی بڵاویكردەوە لە 6 ی ئۆگۆستۆشی 2018 ئەم ڕاستییەی پشتڕاستكردەووە كاتێك جەنەڕاڵ"ناسر شەعبانی"  كە پلەیەكی باڵای هەیە لەناو ڕیزەكانی شۆرشی ئێراندا گووتی ئێران فرمانی بە حوسییەكان كردووە هێرش بكەنەسەر دوو بارهەڵگری نەوتی سعودی و ئەوانیش ئەو فرمانەیان جێبەجیكرد.

هەرچەند ناوەرۆكی ئەم هەواڵی سەرەوە چەندەها جار لە لایەن ئێرانییەكانەوە هەمواركرایەوە تاوەكو ئێران لەو پرسە‌ تێوەنەگلێت، بەڵام ئان و ساتی هێرشەكە هاوكات بوو لەگەڵ قسەكانی "قاسم سولەیمانی" سەركردەی فەیلەقی قودسی ئێرانی كە ووتی چی دیكه دەریای سور بۆ كەشتییە ئەمریكییەكان ئەمین نییە، ئەمەش بە ڕوونی تێوەگلانی ئێران لەو هێرشانەدا دەسەلمێنێت.

ئەمە جگە لەوەی ئێران لە پاڵپشتی "جوڵانەوەی گەنجانی تیرۆرستی سۆماڵ" یشەوە تێوەگلاوە كە هاوپەیمانی ڕێكخراوی قاعیدەیە، ئەمەش بە گوێرەی ڕاپۆرتێكی نەتەوە یەكگرتووەكان.  ئاشكراشە كە ئەم بزووتنەوەی گەنجانە لە ڕووی ڕێكخستنەوە سەر بە ڕێكخراوی"قاعیدەیە لە نیمچە دوورگەی عەرەبی" لە یەمەن، هەردوو ڕێكخراوەكەش پلانیان بۆ كاری تیرۆرستی هاوبەش داڕشتووە لە سۆماڵ.

لە كۆتایشدا دەكرێت بڵێین كە ئەو هاوپەیمانییە تازەیە هەوڵی برەودان دەدات بە هاریكاری سیاسی لە نێوان دەوڵەتە ئەندامەكانی بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەو ئاڵێنگارییە ئەمنییانەی كە ناوچەی دەریای سور بەدەستییەوە دەناڵێنێت، ڕەنگە لە قۆناغی ئایندەدا ڕێخۆشكەر بێت بۆ برەودان بە هاریكاری ئەمنی و سەربازی نێوان دەوڵەتە دامەزرێنەرەكانی، تاوەكو بتوانن بەرەنگاری ڕێكخراوە تیرۆرستییەكان ببنەوە لە ناوچەی قەرنی ئەفریقی، سنورێكیش بۆ هەژموونی ئێرانی لە "گەرووی بابولمندەب" دابنێن، پەردەش لەسەر ڕەهەندەكانی ڕۆڵە تازەكەی توركیا لەو ناوچەیە هەڵماڵن.