ئەو سیخورەی كوردستانی دابەشكرد.. عەرەبەكان پێیان دەوت "دایكی ئیمانداران"

کوردستان

01/01/2019‌ 19407 جار خوێندراوه‌ته‌وه

شارپرێس: حلمی رەسول رەزا
گیرترود بیڵ دیوی مێینەی تۆمار ئیدوارد لۆرانس (ناسراوی بەلۆرانسی عەرەب)، ئەندازیاری ناسراو بە شۆرشی گەورەی عەرەبی، سیخورێك مێژوو بۆ ماوەیەكی زۆر پشت گوێی خست، لەگەڵ ئەوەی رۆڵێكی مەزنی لە مێژووی عەرەبی نوێدا هەبوو بە گشتی و مێژووی عێراق بە تایبەتی. 

میس بیڵ هەروەك ئەوەی برادەرەكانی بەوناوە بانگیان دەكرد، لە ساڵی 1868 لە ئینگلتەرا لە دایك بوە، بەسی مێژووی لە زانكۆی ئۆكسفۆرد بە پلەی نایاب تەواو كردوە، لە پاش تەواو كردنی خوێندنەكەی كاتی خۆی وەك زۆربەی كچانی چینی كەشخە (قەدییفە لەبەر) بەرێكردوە  لە كۆتایی سەدەی حەڤدەی زایینی لە نێوان بۆنەكانی سەماو گەڕان بەدوای ئەگەری هاوسەر پەیدا كردندا. بەڵام میس بیڵ بەتەواوەتی لەو كچانە نەدەچوو، هەندێ گرنگیدانی هەبو لەناو كچاندا نەبو لەو كاتەدا، ئەو عاشقی هەڵگەران بوو بە چیاكاندا، تاكو ئێستاش لوتكەیەك هەیە لە هەرێمی بێرن لە سویسرا بەناوی ئەوەوە ناسراوە.

میس بیل وازی لە خێزانە ئەرستۆكراتیەكەی هێناو روەو رۆژهەڵات – عەشقی یەكەم-ی رۆیشت. دەستی بە رۆلە میحوەریەكەی كرد لە بەشداری كردن لە دروست كردنی رۆژهەڵاتی ناوەراست. سەرەتا لە وڵاتی فارسەوە، دەستی بەگەشت كرد بۆ هەڵسەنگاندن لەگەڵ پوریدا – هاوژینی- بالوێزی بریتانیا لە تاران. ئەمە دەرگایەك بو بۆ پەرینەوە بۆ رۆژهەڵاتی ناوەراست. لەوێ چاوی كەوت بەیەكەم خۆشەویستی كە لە بالوێزخانەی بریتانیا لە تاران كاری دەكرد، بەڵام كۆتاییەكی كارەسات باری هەبو، بەوەی خۆشەویستەكەی كۆتایی بە ژیانی خۆی هێنا، ئەمەش پاڵنەری سەرەكی بو بۆ ئەوەی گەشتەكەی بەرەو رۆژهەڵات دەست پێبكات و وەك زانایەكی بواری شوێنەوار كار بكات.

گەشتەكەی خاتون – هەروەك دوای ئەوە عێراقیەكان نازناویان لێنا- لە رۆژهەڵات لە وڵاتی شامەوە دەستی پێكرد، بەدیاریكراوی لە فەلەستین و سوریا، لەگەڵ خەڵكی شارەكاندا ژیانی بردە سەر، زۆر تێكەڵاویان دەبوو، كتابێكی نوسی بەناونیشانی : سوریا، بیابان، كە بە ژێدەرێكی بنچینەییە بۆ ئەوانەی لە مێژوی وڵاتی شام دەكۆڵنەوە. پاشان رویكردە - حائل- لە دوورگەی عەرەبی، بە حوشتر بە بیاباندا دەرۆیشت و ژمارەیەكی زۆر شێخی هۆزەكانی ناسی، و پەیوەندی بەهێزیلەگەڵ پەیداكردن بەهۆی ئەوەی زمانی عەرەبی بەباشی دەزانی.

ئامانجی راگەیانراو لە گەشتەكەیدا بۆ دۆزینەوەو لێكۆلینەوە بو لە شوێنەوارو ناسینی رێگای ژیانی خەڵكی، بەڵام ئامانجی راستەقینەی لێكۆڵینەوەبو لە دۆخی ئال رەشید لە حیجاز، و پەیوەندی دروست كردن لەگەل هۆزە عەرەبیەكان، و ناردنی هەڵسەنگاندنەكەی بۆ داهاتویان و ناردنی بۆ حكومەتی بریتانی. راپۆرتەكانی بەشداری گرنگیان هەبو لە پێكهاتەی جوگرافیای ناوچەكە لە دوای جەنگی جیهانی یەكەم و دابەش كردنیان لە نێوان بریتانیاو فەرەنسا. پاشان حكومەتی بریتانیا هاوكاری كرد لە شكستهێنان بە بنەماڵەی ئال رەشید و گۆڕینەوەیان بە بنەماڵەی عبد العزیز ال سعود، دامەزرینەری دەولەتی سێیەمی سعودیە.

گەشتەكەی میس بیڵ بۆ رۆژهەڵاتی ناوەراست لە ماوەی تەپین و شكستهێنانی دەولەتی عوسمانیدا بوو، بریتانیا و فەرەنساش دەیانەویست دەسكەوتەكان لە نێوان خۆیان دابەش بكەن. لەم ماوەیەدا عەرەب وەك كارتێكی دەسكەوت بو بۆ بریتانیەكانن بۆ زاڵ بوون بەسەر پاشماوە وێرانبوەكانی دەوڵەتی عوسمانیدا. 

زانینی زمانەكانی عەرەبی و فارسی و توركی رۆلێكی گەورەی هەبو بۆ ئەوەی مس بیل بچێتە ناو كۆمەڵگەكانەوە لەسەر هەردوو ئاستی میللی و دەستەبژێری – نخبوی-.

عێراق وێستگەی كۆتایی و جومگەیی بو لە گەشتەكەی میس بیل بۆ رۆژهەڵاتی ناوەراست و بۆ یەكەمجار لە ساڵی 1909 دا لەگەڵ نێردەیەكی شوێنەواری بەمەبەستی وێنەكێشانی نەخشەی شارە عیراقیەكان گەیشتە ئەوێ، و دەستی بە كۆكردنەوەی زانیاری كرد لەسەر ئەو هۆزە عەربیانەی كە دەیبینین.

پاش ئەوەی حكومەتی بریتانی ناردی بۆ قاهیرە بۆ دیدار لەگەل لۆرانسی عەرەب (نێرینە) لە قاهیرە بۆ ئەوەی هاوكاری بكات لە دامەزراندنی نوسینگەی هەواڵگری لە قاهیرەی سەر بە وەزارەتی داگیركەكانی بریتانی. پاشان گەڕایەوە بۆ یەكجاری لە بەغدا جێگیر بوو لە ساڵی 1914، بەمەبەستی ئامادەكردنی رێككەوتنامەی سایكس بیكۆ.


میس بێڵ توانی تێكەڵی كۆمەلگەی عێراقی ببێت و دانیشتنە ژنانەكانی بەكاردەهێنا بۆ شارەزابون له خوو نەریت و رۆشنبیری كۆمەلگەی عێراقی، و زانیاریە هەواڵگریەكانی كۆ دەكردەوە و توانی خۆشەویستی خەڵكی بەغدا بۆ خۆی رابكێشێ، بەرادەیەك ئەدیبی عێراقی – عبد المجید الشاوی- نازناوی دایكی ئیماندارانی پێ بەخشی! و خەلكیش پێێان دەگوت – خاتون- ، بەهۆی جەستە رێكی و هونەری ئەتەكێت و جیاوازی لەگەڵ ژنە عیراقیەكان لەو كاتەدا.

لەگەڵ ئەوەی مارك سایكس رۆژێ لە رۆژان پێی گوتوە ، گێل، زۆر بڵێ، لووت بەرز و كارەكانی بەجدی وەرنەگرتوە لەبەرئەوەی ژن بوە و گۆرەپانی سیاسی لەو كاتەدا تایبەت بوە بە پیاوان، بەڵام ئەو رۆڵەی ناوبراو لە عێراقدا گێڕای سەلماندی ژن دەتوانێ زۆر شت بكات ئەگەر هەلی بۆ رێكبكەوێ.

میس بیڵ دامەزرێنەری راستەقسنەی پاشایەتی دەستوری بو لە عێراق بەهاوكاری لەگەڵ داگیرگەی بریتانی، هەڵبژاردنی فەیسەلی یەكەم بۆ ئەو دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی بكرێتە پاشا، ئەمەش وای كرد ببێتە جێی متمانەی رەهای پاشا و هاورێیەكی نزیكی تا مردنی. بەهۆی گەشتەكانی پێشووی و ئەزمونە فراوانەكانی لە ناوچەكەدا، هەستا بە كێشانی نەخشەی عێراق وەك ئەوەی ئەمرۆ هەیە. بە ئەنقەستیش كوردستانی بەسەر چوار وڵاتدا دابەش كرد بۆ ئەوەی لە داهاتودا سەربەخۆ نەبێت، رێكخستنی كاروباری ناوخۆی عێراقی لەدوای جەنگی جیهانی یەكەم گرتە ئەستۆ، بەتایبەتی پاش دامەزراندنی وەك راوێژكاری مەندوبی سامی – بێرس كۆكس-.

میس بیڵ رۆڵی هەبو لە دامەزراندنی مۆزەخانەی عێراقی و زۆربەی ئەو كەسەتانەی دەستی كەوتبو لە میانی گەشتەكانیدا لەوێ هەڵی گرتبو، سەرەرای چەندین شوێنەواری بابلی و دەستنوس و كەرەستەی بە نرخ.

ناوبراو لە ساڵی 1926 دا كۆچی دوایی كرد بەهۆی وەرگرتنی چارەسەری زۆرەوە - پێدەچێ بەمەبەستی خۆكوشتن بێت و تا ئێستا یەكلایی نەبۆتەوە- رێ و رەسمێكی شكۆمەندی بۆ رێكخرا و زۆربەی عێراقیەكان تیایدا ئامادەبون، لەسەروی هەموشیانەوە شا فەیسەڵی یەكەم.