شارپرێس/ وەرگێران: لوقمان حاجی قادر
شانۆی تیرۆری جیهانی لەم ساڵانەی دوایدا گۆڕانكاری گەورەی بەسەردا هاتووە، دوای ئەوەی داعش لەساڵی 2014وە سنوورێكی بەرفراوانی لەسوریا و عێراق بەدەستەوە بوو، زۆر لەسەرچاوەكانی هێزی خۆی لەدەستداوەو تووشی شكستی گەورە بووە، كە وای لێكرد بەدوای ناوچەی دیكەدا بگەڕێت وەك، باشووری بیابانی ئەفریقیا ، باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا. 

بەتەنیشت ئەو تیرۆرەوە، تیرۆرێكی دیكەی نەتەوەیی و راستڕەوەكانی دژ بەبێگانەكان هەیە و بە تایبەتیش دژ بە موسوڵمانان لە كۆمەڵگا ڕۆژئاواییەكاندا، كە لەو بارەوە پەیمانگای ئابووری و ئاشتی ڕاپۆرتی "ئاماژەكانی (مۆشر) تیرۆری جیهانی بۆ ساڵی 2018" بڵاوكردووەتەوە، كە جەختی لە دیارترین ئاراستە جیهانی و هەرێمییەكانی هەڕەشەكانی تیرۆر لەم ساڵدا كردووەتەوە، ئەمەش لە ڕێگەی شڕۆڤەكردنی كاریگەری و لێكەوتەكانی تیرۆر لە 163 دەوڵەتدا، كە ڕوماڵی 99.9% دانیشتوانی جیهانی كردووە. 

ڕاپۆرتەكە بە پێناسەكردنی تیرۆر دەستپێدەكات، بەوەی "هەڕەشە، یان بەكارهێنانی ڕاستەقینەی هێزی نایاسایی و توندوتیژییە لە لایەن لایەنێكەوە كە سەر بە دەوڵەت نییە، بۆ هێنانەدی ئامانجی سیاسی یان ئابووری یان ئاینی یان كۆمەڵایەتی،  لە ڕێگەی ترس یان زۆرلێكردن یان تۆقاندن و هەڕەشەوە". 

بەگوێرەی ئاژماژەكان بۆ ئەوەی ڕووداوێك وەك كردەیەكی تیرۆر پۆلێن بكرێت دەبێت مەبەستدار و بە ئەنقەست بێت و ئاستێكی توندوتیژی یان هەڕەشە بە توندوتیژی لە خۆی بگرێت، ئەمە جگە لەوەی دەبێت لە لایەن بكەرێكی نادەوڵەتییەوە جیبەجێ بكرێت.

بكەرانی تیرۆریش
بەگوێرەی ڕاپۆرتەكە چەند بكەرێكی سەرەكی جۆراوجۆرن و هەیانە ڕێكخراوی تیرۆرستی ئایندارە وەك داعش و قاعیدە، هەشیانە ڕێكخراوه نەتەوەیی ڕاستڕەووە كە بانگەشە بۆ هێنانەدی ئامانجی سیاسی ئایدیۆلۆژی نائاینی دەكەن.

یەكەم/ ڕێكخراوە تیرۆرستە ئایندارەكان: ئەو جۆرە ڕێكخراوانە لە‌وانی دیكە زیاتر لەسەر گۆڕەپانی تیرۆر لە ساڵی 2017 بوونیان هەبووە. چوار ڕێكخراوی تیرۆرستیش‌ هۆكاری زۆرترین ڕێژەی قوربانیان بوون لە جیهاندا كە بریتین لە هەریەك لە:" داعش، بزووتنەوەی تاڵیبان، جوڵانەوەی گەنجانی موجاهیدی سۆماڵی، بزووتنەوەی بوكا حەڕام". ئەو ڕێكخراوانە بەپرسن لە كوشتنی 10632 كەس كە تێكڕای 56.5% قووربانیانی تیرۆرن لە ساڵی 2017.

هێشتا ڕیكخراوی داعش توانستی ئەنجامدانی كردەوەی تیرۆرستی هەیە، لە ساڵی 2017  و لە چوار شاری ناوچە جیاواز (ئاسیا و ئۆقیانوسی هێمن، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكوری ئەفریقیا، ئەوروپا، ڕوسیا و ئۆڕۆئاسیا) 286  هێرشی تیرۆرستی ئەنجامداوه). 

ڕاپۆرتەكە دەڵێت ئەو لێكەوتانە ئاماژەنین بە پاشەكشەكردنی ڕێكخراوی داعش كە تووشی شكستی زۆر بووە و توانستی ئەنجامدانی كاری تیرۆرستی كاریگەری كەمبۆتەوە، ڕێژەی قوربانیانی كارە تیرۆرستییەكانی ڕێكخراوەكە لە ساڵی 2017   كە 4350 حاڵەت بووە ، بە بەراورد بە ساڵی 2016 كه 9150 حاڵەت بووە ‌كەمی كردووه، واتە كارە تیرۆرستییەكانی ئەو ڕیكخراوە بە رێژەی 52% دابەزیووە. هەتا كاریگەری هێرشەكانیششیان داویە لە كەمی و تێكڕای قوربانیانی هەر هێرشێكیان لە 8 كەسەوە كەمبۆتەوە بۆ نزیكەی 5 كەس. 

ڕاپۆرتەكە ئاماژە بەوە دەكات كە جوڵانەوەی گەنجان و بۆكۆ حەڕام دوو مەترسیدارترین ڕێكخراوی تیرۆرستین لە باشووری بیابانی ئەفریقیا، لە ساڵی 2017 بەرپرسی كوشتنی 1457 كەس بوون كە زۆرترینیان لە سۆماڵ بوون. ڕێكخراوی بۆكۆ حەڕام – یش  272 هێرشی تیرۆرستی لە ساڵی 2017  ئەنجامداوە كە بوونە هۆی كوشتنی 1254 كەس و زۆرینەشیان لە نەیجیریا بوون و ئەوانی دیكەش لە دەوڵەتانی كامیرۆن و نەیجەر بوون.

دووەم/ تیرۆری ڕاستڕەووە توندڕەووەكان لە ڕۆژئاوا: لە ساڵی 2017 ژمارەیەك دەوڵەتی رۆژئاوایی تووشی چەند كردەیەكی تیرۆرستی ڕاستڕەووە توندڕەووەكان بوون ، توندڕەووە سپی پێستەكان لە ئەمریكای باكوری بەرپرسی 9 كردەی تیرۆرستین كە 7 قوربانی لێكەوتۆتەوە، دیاترینیان لە ئۆگستۆسی 2017 بوو لە خۆپێشاندانێكی شاری شارلۆتسفیڵ -  ی ویلایەتی ڤێرجینیا كە توندڕەووێكی سپی پێست بە ئۆتۆمبیلەكەی هێرشیكردەسەر كۆمەڵیك خەڵك و كەسێكی شیلاو كردییە قوربانی. لە كەنەداش ڕاستڕەووێكی توندڕەوو هێرشێكی چەكداری كردەسەر سەنتەری ڕۆشنبیری ئیسلامی لە شاری كۆیبك و 6 كەسی كردنە قوربانی.

بە گشتی ڕاپۆرتەكە ئەوەی ڕوون كردۆتەوەكە تیرۆری ڕاستڕەووی توندڕەوو بە ئەنجامدانی 113 كردەی هێرشكردنی تیرۆرستی لە نێوان لە ساڵی 2013 بۆ 2017  بۆتە هۆكاری كوشتنی 66 كەس. 12 هێرش لە بەریتانیا و 6 لە سوید و 2 لە یۆنان و فەڕەنسا و 30  هێرشیش لە ئەمریكا.

سێیەم/ ڕێكخراوە سیاسییە ئایدۆلۆژییەكان: ڕاپۆرتەكە دەڵێت ئەو ڕێكخراوانە لە ساڵی 2017 توانستی ئەنجامدانی كاری تیرۆرستیان هەبووە، لەوانەش ڕێكخراوی حزبی شیوعی هندی (ماوی) كە دژ بە ڕژێمی فەر‌مانڕەوای هندستانە بە سەرۆكایەتی "ناریندرا مۆدی" ی سەرۆك وەزیران ، هەروەها حزبی بهاتراتیا جاناتا نەتەوەی. لەو ووڵاتە 190 هێرشی تیرۆرستی ئەنجام دراون و بوونە هۆی كوشتنی 205 كەس. زۆرینەی هێرشەكانیش دژ بە هێزەكانی سوپا و پۆلیس بوون.

ئەو جۆرە تیرۆرە لە فلیپین – یش سەری هەڵداوە، لە ساڵی 2017  سوپای میللی شیوعی 235 هێرشی لە ناو دەوڵەتدائەنجامداوە كە بوونەتە هۆی كوشتنی 113 كەس، ئەمەش 35% ی قوربانیانی تیرۆر پێكدێنیت لە ووڵاتی فلیپین.

ئاماژە سەرەكییەكان 
ڕاپۆرتەكە دەوڵەتەكان بە پێی پێوەری: سفر (كاریگەری تیرۆر بوونی نییە) بۆ دە ( بەرزترین ئاستی تیرۆرە) پۆلێن دەكات، واتە نزمترین ئاستی تیرۆر یەكسانە بە سفر و بەرزترین ئاستیشی یەكسانە بە 10. تێكڕای قوربانیانی كردە تیرۆرستییەكانیش لە 2016 و 2017 دا بە ڕێژەی 27% كەمیكردووە ، سەرجەمی قوربانیانیش 18814 كەس بوون لە ساڵی 2017 ، واتە ڕێژەكە كەمی كردووە، چونكە  لە ساڵی 2016 ژمارەی قوربانیانی تیرۆر 25774 كەس بوون.

ڕاپۆرتەكە دەڵێت كە لە ساڵی 2017  و بە گوێرەی پێنوێنەكە دۆخی 94 دەوڵەت بەرەو باشتر چووە. سەرباری ئەوەش كە عێراق سەرتۆپی پێنوێنەكەی گرتووە بەوەی تیرۆر زۆرترین كاریگەری و ڕەنگدانەوەی بەسەر ووڵاتەوە هەبووە، كەچی كردەكانی تیرۆر تیایدا زۆرترین دابەزینی بەخۆیەوە بینییوە لە ڕووی ژمارەی كوژراوەكانەوە‌ بە ڕێژەی 56% ، لە ساڵی 2016 ڕێژەكە 9783 كوژراو بووە و لە 2017  ژمارەی كوژراون 4271 بووە.

راپۆرتەكە ، چ لە سەر ئاستی نیشتمانی و چ لەسەر ئاستی هەرێمی و بە گوێرەی ئەو پێدراوانەی سەرەوه،‌ ئاماژە بە چەند نیشانەیەكی سەرەكی هەڕەشە تیرۆرییەكان دەكات و لەوانەش: 
1- لیستی 10 دەوڵەتی یەكەم (بە عێراق دەستپێدەكات و بە فلیپین كۆتایی دێت) كە زۆرترین كاریگرەی تیرۆریان بەسەرەوە بووە لەساڵی 2017 ، ئاماژە بە دابەشبونی دیاردەكە لە نێوان 3 ناوچەی جوگرافی دەكات، ئەوانیش: ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، باشووری بیابانی ئەفریقیا، باشووری ئاسیا. لە پێنوێنەكەدا عێراق پلەی یەكەمی گرتووە كە ژمارەی كوژراوەكانی گەیشتۆتە 4271. سەرباری ئەو شكستانەی داعش لە عێراق تووشیان بووە، كەچی هێشتا ئەو ڕێكخراوە تیرۆرستییە سەرچاوەی گەورەترین هەڕەشەیە و لە ساڵی 2017 بەرپرسیاری كوژرانی 83% ی كردە تیرۆرییەكانە.

ئەفغانستان بە گوێرەی پێنوێنەكە لە پلەی دوەمدایه كە رووبەڕووی 1168 ڕووداوی تیرۆر بۆتەوە كە 4653 كەسی تێدا كوژراوە كە 77% یان ‌ بە دەستی بزووتنەوەی تاڵیبان كوژراون، لەولاشەوە ویلایەتی خوراسان كە داعش تیایدا باڵادەستە بەرپرسە لە كوشتنی 14% ی قوربانییەكان لە ئەفغانستان. 

نەیجیریا لە پلەی سێیەمدا دێت بە تێكڕای كوژراوانی دەستی تیرۆر كە 1532 كەسن. لەو ووڵاتە دوو ڕێكخراوی تیرۆرستی (بزووتنەوەی بۆكۆ حەڕام ، توندڕەوەكانی سەر بە نەژاردی فولانی) بەرپرسن لە كوشتنی 63% ی كردە تیرۆرستییەكان كە دەكاتە 80% ی قوربانییەكان.

2- ئاراستە هەرێمییەكانی ڕەنگدانەوەی تیرۆر جیاوازی نێوان هەرێمە جۆراوجۆرەكان دەردەخەن. كاریگەری تیرۆر لە 5 ناچە كەمی كردووە: ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ، باكوری ئەفریقیا و ئەمریكای باشوور، ڕوسیا و ئۆڕۆئاسیا، ئەوروپا، ئەمریكای ناوەڕاست و كاریبی. لە بەرامبەریشدا كاریگەری تیرۆر لە 4 ناوچە زیادی كردووە: باشووری ئاسیا، ئەمریكای باكور، باشووری بیابانی ئەفریقیا ، ئاسیای پاسفیك.

ئەم جیاوازییە پەیوەستە بە دۆخی هەر یەك لەو ووڵاتانەوە لە ساڵی 2017. سەرباری ئەوەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكوری ئەفریقیا لە ساڵی 2002 وە تاوەكو 2017 زۆرترین كوژراوی دەستی تیرۆریان هەبووە كە گەیشتۆتە 91311 حاڵەتی مردن، كەچی پێنوێنەكە ئاماژە بەوە دەدات كە ئەو دوو ناوچەیە لە ساڵی 2017  باشبوونی بەخۆیەوە بینیووە. ئەم بەرەو پێشچوونەش پەیوەستە بە باشبوونی دۆخی 16 ووڵات، كەمبوونەوەی چالاكی تیرۆرستی لە ژمارەیەك ووڵات، پاشەكشەی ململانێكان لە سوریا و عێراق و  ئەو فشارانەش كە تووشی داعش بوون لەو دوو ووڵاتەدا.

بە گوێرەی پێنوێنەكە ئەوروپاش لە ساڵی 2017 باشبوونی بەخۆوە بینیووە، بە گوێرەی پێنوێنی تیرۆری جیهانی 21 دەوڵەتی ئەوروپی دۆخیان بەرەو باشبوون چووە، ئەمەش بەرهەمی كۆششی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر بووە لە زۆرێك لە دەوڵەتە ئەوروپییەكان، كەرتە پیرەكە (ئەوروپا) بەرزترین ڕێژەی نزمبوونەوەی ئاستی كردە تیرۆرستییەكانی تۆمار كردووە كە دەكاتە 75% كۆی كوژراوانی دەستی تیرۆر. قوربانیانی تیرۆر لە بەلجیكا لە ساڵی 2017 ئاستی دابەزیووە بۆ 2 حاڵەت لە كاتێكدا لە ساڵی 2016  ژمارەیان 36 كەس بوو، ژمارەكەش لە ئەڵمانیا دابەزییوە بۆ 1 حاڵەت لە ساڵی 2017 ، لە كاتێكدا 26 حاڵەت بووە لە ساڵی 2106.

لە بەرامبەریشدا دۆخی هەندێك ناچە بەرەو خراپتر چووە وەك: باشووری ئاسیا، زۆر لە ووڵاتانی ئەوێ چالاكییە تیرۆرییەكانی تێدا زیادبووە، بە تایبەتیش لە لایەن ئەو ڕێكخراوانەی سەر بە داعشن. ڕاپۆرتەكە ئاماژە بەوە دەدات كە ویلایەتی خوراسان دوو خوێناویترین هێرشی لە ساڵی 2017 لە باشووری ئاسیا ئەنجامداون لە هەریەك لە ووڵاتانی پاكستان و ئەفغانستان. هێرشی یەكەم لە شاری سهوانی پاكستانی بوو كاتێك مەزاری ((شەهباز قەلەندەر)) بە ئامانجگیرا و بووە هۆی كوشتنی 91 كەس. هێرشی دووەم لە كابول بوو كە بووە هۆی كوشتنی 93 كەس.

3- تێكڕای زەرەر و زیانی ئابووری كردە تیرۆرییەكان لە جیهاندا (  كوژراوەكان، بریندارەكان، وێرانكردنی ماڵوموڵك، زیانەكانی چالاكی ئابووری)  لە ساڵی 2017  بە 52 ملیار دۆلاری ئەمریكی مەزەندە دەكرێت. ئەو تێچوونەش بە بەراورد بە ساڵی 2016  بە ڕێژەی 42% دابەزیووە، سێیەم ڕاپۆرتی گشتیش لەو بارەوە ئاماژە بە دابەزینی ئاستی زەرەر و زیانەكانی تیرۆر دەكات  لە ساڵی 2017 دوای ئەوەی لە ساڵی 2014 گەیشتە بەرزترین ئاست و تێچوونی زەرەر و‌ زیانەكانی تیرۆر 108 ملیار دۆلار بوو. ئەفغانستانیش گەورەترین زەرەرمەندی ئابووری دەستی تیرۆر بووە كە بە ڕێژەی 12.8% زەرەری ئابووری كردووە، ئینجا عێراق بە ڕێژەی 10.8%، دواتر سوریا بە ڕێژەی 5.8% و ئینجا دوای هەمووان سوماڵ دێت بە ڕێژەی 5%.

كێشمەكێشمی جوگرافی
لەم ساڵانەی دوایدا ئاراستەیەك‌ لای ڕێكخراوە تیرۆرستییەكان دروست بووە بە پێویستی دووركەوتنەوە لە ناوچە باوەكانی ململانێكانی وەك ناوچەی ڕۆژهەلاتی ناوەڕاست و گەڕان بە دوای شوێنپێی تازە كە توانستێكی گەورەتری جوڵەكردن‌ بەو ڕیكخراوانە ببەخشێت. لەم ڕوانگەیەشەوە راپۆرتەكە ئاماژە بە 3 ناوچە سەرەكی دەكات كە جێگەی گرنگیپێدانی ئەو ڕێكخراوە تیرۆرستییانەیە:
1. ناوچە كەناری ئەفریقی كە بۆتە جێگەی كێبڕكێ بۆ سەپاندنی هەژموون لە نێوان قاعیدە و داعش، هەندێك خەمڵاندنی مارسی 2018  ئاماژە بەوە دەدەن كە نزیكەی 9000 تیرۆرست لەو ناوچەیەدا هەن، لە ساڵی 2019 ئە ناوچەیە جموجۆڵێكی بەرچاو و چالاكی ڕێكخراوە تیرۆرستییەكانی بەخۆیەوە بینیووە. بۆ نموونە ووڵاتی مالی رووبەرووی 77 هێرشی چەكداری بۆتەوه ‌كە بوونە هۆی كوژرانی 141 كەس. زۆرینەی ئەو كردە تیرۆرییانەش دەدرێنەپاڵ گروپی "نوسڕەت ئەلئیسلام و الموسلمین" كە لە مارسی 2017 و لە دەرئەنجامی چوونەپاڵییەكی چەند چەكدارێكی "ڕێكخراوی قاعیدە لە ووڵاتانی مەغریبی ئیسلامی"  و "بەرەی ڕزگاری ماسینا كە پشت بە نەژادی فولانی دەبەستێت" و "هەردوو جوڵانەوەی لایەنگرانی ئاین و بزووتنەوەی موڕابتین" وە دامەزراوە.

2. ناوچەی پشتێنەی ناوەڕاستی نەیجیریا كە لەسەر دەرامەت و پاوانەكان ململانێیەكی نێوان گروپە جۆراوجۆرەكانی تێدا بەڕێوە دەچێت. پەرەسەندنی ئەو ململانێیە لەو ساڵانەی دوایدا پەیوەستە بە زیادبوونی دیاردەی بە بیابانبوون و زۆربوونی ژمارەی دانیشتوان و گۆڕانی كەش و هەواوە كە كاریگەری نەرێنی هەبوو بەسەر زەوییە بە پیتەكانی باكوری نەیجیریاوە كە دانیشتوانی نەژاد فولانی – یەكان بۆ شانكارەیی بەكاریدێنن، ئینجا زۆرێك لە دانیشتوانەكەی چوون بۆ ئەو ناوچانەی جوتیارەكان تیایدا نیشتەجێن.

لێرەشەوە توندڕەووەكانی فولانی دەركەوتن و هێرشی تیرۆرستی زۆریان دژ بەو جوتیارانە ئەنجامدا كە زۆرینەیان گاورن(مەسیحی). بەمەش ناچەی پشتێنەی ناوەڕاستی نەیجیریا بوو بە یەكێك لە ناوچە بارگرژاوییەكان كە چالاكی جوڵانەوە توندڕەوەكانی تیادا لە پەرەسەندندایە، ئەمەش هەلێكی گونجاو دەبەخشێتە ڕێكخراوە تیرۆرستییە سەرەكییەكان (قاعیدە و داعش) كە هەژموونی خۆیانی تێدا پەرەپێ بدەن.

3. ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ئاسیا كە جێگەی گرنگیپێدان ڕێكخراوە تیرۆرستییەكانە، ئەم ناوچەیە شەپۆلێكی دیكەی تیرۆر ڕووی تێكردووە كە ڕێكخراوەكانی سەر بە داعش و جوڵانەوە جوداخوازە دەوڵەتانی ناوچەكە پێی هەڵدەستن. لە ساڵی 2017 ناوچەكە 348 ڕووداوی تیرۆرستی بەخۆیەوە بینیووەكە بووە هۆی كوژرانی 292 كەس، بەمەش ڕێژی كوژراوانی دەستی تیرۆر لەو ناوچە بەرزبۆوە بۆ 36%.

ئەو پێدراوانەی ڕەنگدانەوەی بەرزەفڕییه فراوانخوازییە تیرۆرستییەكانن لە ناوچەكە، بە تایبەتیش ڕێكخراوی داعش كە چەند ڕێكخراوێكی دیكەی بەڵێنی لاگیریان بۆ دووپاتكردۆتەوە. ڕێكخراوەكانی سەر بە داعش وویستیان ئەزموونی سوریا و عێراق كۆپی بكەن و لە فلیپین پیادەی بكەن، ئەمەش لە ڕیگەی زاڵبوون بەسەر شاری "مراوی" و بانگهێشتی تیرۆرستەكان بۆ نیشتەجێ بوون لەو شارە و پشكداریكردنیش لە جەنگان دژ بە حكومەتەكەی.

لە كۆتایشدا ڕاپۆرتەكە گریمانەی ئەوەی كردووە كە ئەو كێشمەكێشمە جوگرافیە و ئەو گۆڕانكارییانەی لێیەوە پەیدابوون، بە تایبەتیش تێكەڵاوبوونی نێوان تاوانەكانی ڕێكخراو و تیرۆر، گەڕانەوەی چەكدارە تیرۆرستەكانی ناوچەكانی ململانێی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست؛  ئایندەی هەڕەشەكانی تیرۆر ئاڵۆزتر و لێڵاویتر دەكات، ئەمەش وا پێویست دەكات بە میكانیزمی كارا بەرەنگاری ئەو هەڕەشانە ببینەوە و ئاستی و سەقامگیریش بۆ كۆمەڵگاكان دابین بكەین، بیریش لەو چۆنیەتییە بكەینەوە كە مامەڵەی پێ لەگەڵ چەكدارە تیرۆرستە گەڕاوەكان دەكەین، واتە ڕاگرتنی هاوسەنگی لە نێوان ڕاوەدوونانی ئەمنی و دادوەری لە یەك كاتدا كە دەوڵەتە ئەوروپییەكان پیادەی دەكەن، لەوەی دووبارە بیر و هزریان دابڕێژرێتەوە  و بگەڕێندرێنەوە ناو كۆمەڵگا.