شارپرێس:
وەرگێران: لوقمان حاجی قادر
سەرباری ئەوەی بە گوێرەی لێكدانەوە ئەقڵی و لۆژیكییەكان، گریمانەی كەوتنەوەی جەنگی سێیەمی جیهانە دوورە، بەڵام بوونی چەمكەكە نیشانەی ترسە لە جەنگ، ئەو ترسەش ڕۆژێك لە ڕۆژان، زەین و هۆشی بڕیارساز و دەستەبژێرەكانی ڕۆژئاوای جێنەهێشتووە.
بۆ یەكەمجار لە ساڵی 1941 و لە گەرمەی جەنگی دووەكی جیهانی وەك وەسفكردنێك بۆ ڕێڕەوی پەرەسەندنەكانی جەنگ لە گۆڤاری تایم باسی لێوەكراوە ، دواتر چەمكەكە كەوتەسەر زار و زمانان وەك گوزارەیەك لەبەرەنگاربوونەوەی سەربازی نێوان زلهێزەكان وەك : جەنگی سارد ، جەنگی نێودەوڵەتی دژ بەتیرۆر لە دوای كارەساتەكەی 11 ی سێبتێمبەر. سەرباری ئەوەش، سیناریۆی جەنگی سێیەمی جیهانی پێشبێنیكردنی سەخت‌و دژوارە و پەیوەستیشە بە كۆمەڵێك فاكتەری هەمەجۆرەوە، كە هەندێكیان لە دەرەوەی فاكتەرە كارلێكە نێودەوڵەتییەكانن. ئەمانەی خوارەوەش لە گرنگترینیانن:
هەڵكشانی بكەرە دێوەزمەكان ( Rouge Actors )
دیدگای واقعی تازە گریمانەی ئەوە دەكات كە پشێوییەكانی سیستەمی نێودەوڵەتی پەیوەستن بە دابەشبوونی هێزەوە. لێرەشەوە، دەوڵەتی بەهێز هەن كە لە واقعی سیستەمی نێودەوڵەتی ئێستا ڕازی نین_ لارجانسكی وا دەڵێت – بای ئەوەش توانستی ماددییان هەیە كە سەركردەكانیان پێیان وابێت دەتوانن واقعێكی جیهانی تازە بسەپێنن، لە بەرامبەریشدا هێزە باوە دێرینەكان لە هەوڵی بەرگرتنن لە كۆششەكانی ئەو هێزە ئاڵێنگارییكەرانە (متحدی) تاكو نەتوانن هاوسەنگی هێز بگۆڕن، ئەمەش لە گۆڕەپانی نێودەوڵەتیدا دەبێتە هۆی تەقاندنەوەی جەنگی دەستبەسەرداگرتن(ڕۆبەرت جڵبن وا دەڵێت).
بكەرە دێوەزمەكان هەر دەوڵەت نین، بەڵكو سەركردەی سیاسی و دەستەبژێری نەتەوەیی زێدەڕەوویشن كە گەرەكییانە پێگەی دەوڵەت بگەڕێنەوە شوێنە شیاوەكەی خۆی، یاخود قەرەبووی بەزینێكی مێژوویی بكەنەوە هەر وەك هیتلەر و نازیەكان كردیان بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەیماننامەی ڤیرسای ساڵی 1919 كە ئەوان بە ڕسواییان دەزانی، دوای ئەوەی لە جەنگی یەكەمی جیهانی دۆڕان و هاوپەیمانانیش ئەو پەیمانەیان بەسەردا سەپاندن. بكەرە دێوەزمەكان هەندێك گروپی نەتەوەیی و نەژاردیش دەگرێتەوە كە دەوڵەت نین، وەك ڕێكخراوی دەستی ڕەش – ی سەربازی سڕبی كە ئاگری شەڕیان لە بەلقان خۆش دەكرد، لە ئاكامیشدا "جافریلۆ برینسیپ" ی ئەندامی ئەو ڕێكخراوه، لە ساڵی 1914 ئەرشیدۆق "فرانز فردیناند" جێنشینی ئیمپڕاتۆڕیەتی نەمسا- مەجەڕی تیرۆر كرد.
زیادبوونی پشێووی هاوپەیمانییەكان
لە دۆخی سیستەمێكی جیهانی فرە جەمسەری هێز یەكسان یان نزیك یەكسانی نێوان زلهیزەكان، گریمانەی تەقینەوەی جەنگەكان زیاتر دەبن، ئەمەش وا دەكات هەوڵی پێكهینانی هاوپەیمانییەكان بدرێت بە مەبەستی گۆڕینی هاوسەنگی هێز هەروەك لە كەرتەی ئەوروپا لە سەردەمی هاوسەنگی هێز و لە جەنگی دوومی جیهانیش ڕوویدا، ئەم فاكتەرە دانەبڕاوە لە كیبڕكێی خۆپڕچەككردن نێوان دەوڵەتان و پەنابردنە بەر هێزی چەكداری.
ململانێی ئیمپریالیزمی و فراوانخوازی:
ئەمیش ململانێی نێوان دەوڵەتە ئیمپریالیزمەكانە كە وویستی فراوانخوازیان هەیە كە لە هۆكارە سەرەكییەكانی جەنگە جیهانییەكانن. لینین دەلێت جەنگی یەكەمی جیهانی بە هۆی ململانێی ئیمپریالیزمیی نێوان دەوڵەتە سەرمایەدارەكانەوە هەڵگیرسا كە سەرمایەی پیشەسازییان زیادی كردبوو و دەیانەویست هەناردەی دەرەوەی بكەن و بازاڕێكی بۆ بدۆزنەوە، ئەمەش بووە هۆی پێكدادانی نێوانیان.
جەنگی دووەمی جیهانیش بە هۆی كێشەی فراوانخوازی هێزە ئەوروپییەكانەوە هەڵگیرسا، ئیتالیا وویستی زیندووكردنەوەی ئیمپڕاتۆڕیەتی ڕۆمای هەبوو، نازییەكانیش نیازی بنیاتنانی ئەڵمانی مەزنیان هەبوو ، یابان دەویست لە مەنشۆریا فراوانخوازی بكات و دەست بەسەر نیمچە دوورگەی كۆریادا بگرێت.
باڵادەستی توندڕەووی نەتەوەیی: ئەمەشیان فاكتەرێكی پاڵنەرە بۆ تەقینەوەی ململانێكان كە بڕیارساز و دەستەبژێری فەرمانڕەوا دیدگایان وایە كە دەبێت پێگەی دەوڵەتەكانیان لە شوێنی شیاوی میژوویی خۆیدا بێت و ئیمپڕاتۆڕیەتە مەزنەكان زیندوو بكەنەوە،لەمەشەوە و بۆ هێنانەدی پڕۆژە فراوانخوازییەكانیان، گەلان جۆشدەدەن و برەو بە بەها دوژمنكارییەكان دەدەن، هانی ستەمكاری نەتەوەیی دەدەن دژ بە كەمینەكان.
سیناریۆكانی جەنگی سێیەمی جیهانی
جەنگی سەراپاگیر:
پێكدادانی ڕاستەوخۆی نێوان زڵهیزەكانه (وەك ئەمریكا، روسیا، چین) بە هۆی دژیەكییەكی توندی بەرژەوەندییەكانیان، بەمەش مەترسی دەكەوێتەسەر مانەوە و یەك قەوارەیی ئەو دەوڵەتانە. هەروەك ژنە شارەزای بواری ئابووری "بڕۆجیت سیندكیت" دەڵێت: "تەنگژە ئابوورییە ناوخۆییە دژوارەكان، لەوانەیە پاڵ بە هەندێك دەوڵەتەوە بنێت ڕووبكاتە بەرەنگاربوونەوەیەكی سەربازی دەرەكی بۆ لادانی سەرنجەكان لەسەر تەنگژە ئابوورییە ناوخۆییەكان".
یاخیبوونی كوریای باكور
ئەمەش یاخیبوونی دەوڵەتێكی دێوەزمەیە كە ناگاتە ئاستی زلهێزەكان بەوەی بەرەنگاربوونەوەیەكی سەربازی جیهانی بخوڵقێنێت بە بەكارهێنانی چەكی ئەتۆمی دژ بە دەوڵەتە گەورەكان یان هاوپەیمانێكی دەوڵەتە زلهیزەكان، وەك ئەگەری هێرشی ئەتۆمی كۆریای باكور بۆ سەر ئەمریكا یان كۆریای باشوور و یابانی هاوپەیمانی ئەمریكا یان هەر هاوپەیمانێكی دیكەی ئەمریكا لە كەرتەی ئاسیا، یان ملنەدانی پیۆنگ یانگ بۆ كۆتوبەندەكانی چین، لەمەشەوە ئەمریكا و هاوپەیمانان دێنەناوە و چینیش تێوەدەگلێت بەو پێیەی دۆستی كۆریای باكوره.
تیرۆری ئەتۆمی
ئارەزووی ژمارەیەكی زۆری دەوڵەت و هێزە هەرێمییەكانە بۆ خاوەندارێتی چەكی ئەتۆمی ، بەمەش كۆنتڕۆڵكردنی خاوەنداریەتی ئەو چەكە مەترسیدارە لە دەست دەردەچێت، گریمانەی ئەوەش هەیە ئەو چەكە لە لایەن لایەنی نادەوڵەتی وەك گروپە تیرۆرستییەكان بەكار بێت بۆ هێرشكردنە سەر زلهێزەكان. لەو بارەشەوە ((بنیوت بلوبدیاس)) ی مامۆستای پسپۆڕی لێكۆڵینەوە ئەمنییەكان لە پەیمانگای لێكۆڵینەوەی سیاسی لە پاریس پێی وایە نابێت متمانەی زۆرمان بەوە هەبێت كە كۆمەڵگای نێودەوڵەتی دەتوانێت كۆنتڕۆلی ئەو چەكە بكات و هەمیشە لە دەستێكی ئەمیندا بێت، بەوەی نەهێڵێت كەرە‌ستەكانی ئەو چەكە لە ڕێگەی تۆڕە قاچاخچییەكانەوە بە قاچاخ ببرێنە دەرەوە، هەروەك چۆن ((عەبدولقارد خان)) پاكستانی ئەو كارەی كرد و پشكداری كرد لە گواستنەوەی توانستە تەكنەلۆجیا ئەتۆمییەكان بۆ كۆریای باكور و لیبیا و ئێران، ئەمەش بەڵگەیە لەسەر ئەگەری گواستنەوەی ئەو چەكە ئەتۆمییانە كە پێشی دەگوترێت ((چەكی ئەتۆمی سەرەتایی)).
لە دۆخی پەیوەست بوونی دەوڵەتێك یان چەند دەوڵەتێك بە گروپە تیرۆرستییەكانەوە، گریمانەی ئەو سیناریۆیە زیاتر دەبێت، لە میانەی ململانێ هەرێمییەكانیشدا وەك ئەوەی ئێستا لە سوریا ڕوو دەدات، دوور نییە دەوڵەتانێك هاریكاری ئەو گروپانەبن بۆ دەستكەوتنی ئەو چەكە و دواتریش بەكارهێنانی لە ناوچەكە، بەمەش جیهان دەكەوێتە بەر مەترسی جەنگێكی جیهانی.
جەنگی بێ مەبەست
پەیپێنەبردن و تەگبیرسازی هەڵە لە مەترسیدارترین سیناریۆكانی هەڵگیرسانی جەنگه جیهانییەكانن، بیونت بلوبدیاس پێی وایە ((خۆپاراستنی ئەمریكا و یەكیەتی سۆڤیەت لە جەنگێكی جیهانی ڕاستەوخۆ لە سالی 1962 لە ئاكامی تەنگژەی موشەكەكانی كوبا، بە هۆی تەگبیرسازی و ئەقڵەمەندی سیاسییەكانەوە نەبووە ، بەڵكو تەنها ڕێككەوت نەیهێشت ئەو جەنگە هەڵگیرسێت.
سەرچاوە: موستەقبەل
