شارپرێس:
وەرگێڕان: لوقمان حاجی قادر
مقۆ مقۆ و دەمەتەقێ سەبارەت بەڕێككەوتننامەی ئەدەنەی نێوان سوریاو توركیای ساڵی 1998 بەردەوامە، كە بۆ هاریكاری نێوان هەردوو وڵاتە لەبەرەنگاربوونەوەی "تیرۆر"دا واژووكراوە.
ڤلادیمێر پوتینی سەرۆكی روسیا لەبەردەم رەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆك كۆماری توركیا لەیەنایەری 2019 ، وتی: ئەو ڕێككەوتننامەیە دەتوانێت هاوكارێكی باشی توركیا بێت لەبەرەنگاربوونەوەی تیرۆر و دەستەبەری ئاسایشی سنورەكەی.
هەروەها سەرۆك كۆماری توركیا لەچەندەها بۆنەدا جەختی لەوە كردووەتەوە ڕێككەوتننامەكە هێشتا بەركارە، هەر ئەمەشی كردووەتە پاساو بۆ مانەوەی هێزەكانیان لە سوریا، داواشی كردووە دووبارە قسەو باس لەسەر ئەو رێككەوتننامەیە دەستپێبكاتەوە و هەموار بكرێتەوە.
لەبەرانبەردا سوریا لە ڕێگەی بەیاننامەیەكی وەزارەتی دەرەوەی وڵاتەكەیەوە لە 26 ی یەنایەی 2019 ڕایگەیاندووە، پابەندن بەو ڕێككەوتننامەی ئەدەنەوە، بەڵام ئەو مەرجەی داناوە، كە دۆخی سنووری نێوانیان وەك جارانی لێبكرێتەوە و توركیاش پابەندی ڕێككەوتننامەكە بێت‌و پشتیوانی ماددی و مەعنەوی خۆشی بۆ چەكدارە توندڕەووەكان بوەستێنێت، هێزەكانیشی لەخاكی سوریا بكشێنێتەوە.
بەم شێوەیە دەكرێت رێككەوتننامەكە كارا بكرێتەوە لەنێوان هەردوو وڵاتدا، هەر یەك لە ڕوسیا و توركیا و سوریاش ئامانج‌و پاڵنەری تایبەت بە خۆیان هەیە لە تێڕوانینیان بۆ ئەو ڕێككەوتننامەی ئەدەنە، مەرجیش نییە ئەو ئامانجە جۆربەجۆرانە لەگەڵ یەكتر بسازێن، بەم شێوەیەی لە خوارەوەدا ڕوونكراوەتەوە.
بەندەكانی ڕێككەوتننامەی ئەدەنە
ڕێككەوتننامەكە بە نێوانگیری میسر و ئیران لە 20 ی ئۆكتۆبەری 1998 لە ویلایەتی ئەدەنەی توركیا مۆركراوە بۆ ڕێگریكردن لە پێكدادانی سەربازی نێوان توركیا و سوریا، بەو هۆیەی سوریا داڵدەی پارتی كرێكارانی كوردستانی دابوو لەسەر خاكی خۆی كە توركیا بە تیرۆرستیان دەزانی.
ڕێككەوتننامەكە 4 پاشكۆی هەن، یەكەم و دووەمیان كۆمەڵێك وابەستەبوونن كە دەبێت سوریا جێبەجێیان بكات وەك: دەركردنی عەبدولا ئۆج ئالانی سەرۆكی پەكەكە لە سوریا، ڕێگەنەدان بە گەرێلاكانی پەكەكە كە بێنە ناو خاكی سوریاوە، بە تیرۆرست ناساندنی پارتی كرێكارانی كوردستان، ڕێگەنەدان بە دانانی بنكە و بارەگای ئەو پارتە كوردیە لەسەر خاكی سوریا بە مەبەستی ڕاهێنان و داڵدەدان و ئەنجامدانی چالاكی بازرگانی.
پاشكۆی سێیەم بە دەق دەڵێت كە ناكۆكییه سنورییە‌كانی نێوان ئەنقەرە و دیمەشق كۆتاییان هاتووە ، هیچ كامێكیشیان هیچ داواكاری و مافێكیان بەسەر یەكترەوە نەماوە. پاشكۆی چوارەمیش دەڵێت ئەگەر سوریا شكستی هێنا لە پابەند بوون بە ئەركەكانی سەرشانی بە گوێرەی ناوەرۆكی ڕێككەوتننامەكە ، توركیا بۆی هەیە ڕێوشوێنی تایبەت بگرێتەبەر و تا قوڵایی 5 كیلۆمەتر بێتە ناو خاكی سوریاوە.
پاڵنەرەكانی ڕوسیا و سوریا
برەودان بە باڵادەستی سوریا: هەردوولا گەرەكیانە توركیا هێزەكانی لە باكوری سوریا بكێشێتەوە و ڕادەستی رژێمی سوریای بكاتەوە، ئەمەش بە مەبەستی زاڵبوونی ڕژێمی سوریا بەسەر تەواوی خاكەكەیدا. ڕێككەوتننەكە ئەركی بەرەنگاربوونەوەی پارتی كرێكارانی كوردستانی خستۆتەسەر شانی سوریا و سوریاش دەتوانی بۆ ئەم مەبەستە 5 كیلۆمەتر بچیتە ناو خاكی توركیاوە، ئەگەر دیمەشق لەم ئەركەدا شكستی هێنا، ئەو كات توركیا بۆی هەیە 5 كیلۆمەتر بێتە ناو خاكی سوریاوە بۆ بەرەنگاربوونەوەی پارتی كرێكارانی كوردستان.
دژایەتی ناوچەی ئارام: ئەمەش پاشقولگرتنە لە پێشنیارەكەی ئەمریكا – توركیا بە دامەزراندنی زۆنێكی ئارام لە باكوری سوریا بە قوڵایی 32 كیلومەتر، وە پێشكەشكردنی چارەسەرێكی جێگرەوە بە توركیا بۆ ڕەواندنەوەی ترسە ئەمنییەكانی لە كوردەكان، مۆسكۆ و دیمەشق دژ بەو ناوچە ئارامەن كە هێزەی بیانی بەسەریدا زاڵ بێت، سێرچی لافرۆڤی وەزیری دەرەوەی ڕوسیاش لە 25 ی یەنایەری 2019 لەو بارەوە ووتی: "لە كۆتایدا پێویستیمان بەوەیە حكومەتی سوریا باڵادەستی خۆی بەسەر تەواوی خاكەكەیدا بسەپێنێت، بەو ناوچە ئارامەشەوە كە باسی لێوە دەكرێت".
گێڕانەوەی پەیوەندییە دبلۆماسییەكان: كاراكردنی كەناڵەكانی پەیوەندی نێوان توركیا و سوریا، دەستكەوتنی دانپێدانانی توركیا بە شەرعیەتی ڕژێمەكەی بەشار ئەسەد، ئەمەش بە هەماهەنگی و هاوكاری هەردوولا بۆ بەرەنگاربوونەوەی پارتی كرێكارانی كوردستان هەر وەك لە رێككەوتننامەی ئەدەنەدا ئاماژەی پێكراوە كە بەدەق دەڵێت دەبێت هێڵێكی تەلەفۆنی گەرمی ڕاستەوخۆ لە نێوان دەسەڵاتدارە ئەمنییه باڵا‌كانی هەردوو ووڵاتدا هەبێت. هەروەها نێردەی تایبەتی ئەمنی لە نێردە دبلوماسییەكانی هەردوولا لە دیمەشق و ئەنقەرە بوونیان هەبێت، ئەمەش پێویستی بەوەیە باڵویزخانەی هەردوولا لە دیمەشق و ئەنقەرە بكرێنەوە.
وەستاندنی پشتیوانی گروپە چەكدارەكان: دەبێت توركیا پشتیوانی خۆی بۆ بەرهەڵستكارانی ڕژێمەكەی ئەسەد ڕاگرێت، ئەمەش لەسەر بنەمای مامەڵەی وەك یەك هەر وەك لە ڕێككەوتننامەی ئەدەنەدا هاتووە، چونكە سوریا پابەند كراوە بە برینی پشتیوانی لە پەكەكە و داڵدەنەدان و ڕاوەدوونانیان، ئەم كارە بەسەر ئەنقەرەشدا جیبەجێ دەبێت لە بەرامبەر بەرهەڵستكارانی ڕژێمەكەی ئەسەد.
ئامانجەكانی توركیا
دەستكەوتنی پەردەپۆشێكی شەرعی و یاسایی بوونی هێزەكانیان لە باكوری سوریا، ئەمەش بە گوێرەی ڕێككەوتننامەی ئەدەنە كە ئەو مافەی بە توركیا داوەتا قوڵایی 5 كیلۆمەتر بچێتە ناو خاكی سوریاوە هەر كات دیمەش شكستی هێنا لە پابەند بوون بە وابەستەییەكانی لە دابینكردنی ئەمن و ئاسایشی سەر سنوری توركیا. سەرۆكی توركیا و وەزیری دەرەوەشی بە ڕوونی لە لێدوانەكانیاندا ئاماژەیان بەو خاڵە كردووە.
گەڕان بە دوای باشترین جێگرەوەی دامەزراندنی ناوچە ئارامەكەی سوریا ، لە سایەی ترس و دڵەڕاوكێی توركیا و لێكەوتەكانی ڕەتكردنی ئەو ناوچە ئارامە لە لایەن ڕوسیاوە، وە بەردەوامی ناكۆكییەكانی نێوان توركیا و ئەمریكا سەبارەت بە هێزەكانی سوریای دیموكرات و یەكینەكانی پاراستنی گەل و ناوچە ئارامەكەی سەر سنور. توركیا مكوڕە لەسەر كشانەوەی شەڕڤانە كوردەكان لەو ناوچەیە و شێلگیریشە كە بە تەنیا دەتوانیت ئەو زۆنە ئارامە پێك بێنێت، ئەمریكا گەرەكیەتی پشتیوانی بوونی شەرڤانان لەو ناوچەیە بكات لە پێناو پاراستنی بەرژەوەندییەكانی، رێگری كردنیش لە لە سوریا لەوەی بەسەر ئەو ناوچەیەدا زاڵ بێت، ئەنقەرەش ئەمە ڕەتدەكاتەوە لە ترسی ئەوەی نەوەك قەوارەیەكی وەك ئەوەی هەریمی كوردستانی عێراق لە سوریا دروست بێت.
دووبارە هەڵدانەوەی لاپەڕەكانی ڕێككەوتننامەی ئەدەنە بە نێوانگیری ڕوسیا بۆ ڕەواندنەوەی ترسەكانی توركیا، بەوەی بە دەق تێیدا بنوسرێت كە یەكینەكانی پاراستنی گەل بەشێكن لە پارتی كرێكارانی كوردستان ، بەمەش سوریا دەبێت ڕێوشوێنی تایبەت دژ بە سەركرده بگرێتەبەر و پابەندە خاڵەكانی ڕێككەوتننامەی ناوبراو بێت، ئەمە جگە لەوەی ئەنقەرە گەرەكیەتی ئەوە دەستەبەر بكات كە لایەنی سوری گەرەنتی ئەوە بدات كە هیچ قەوارەیەكی كوردی لەسەر سنوری توركیا دروست نابێت.
ئامانجی توركیا لەم خاڵانەی باسكران ڕوون و ئاشكرایە بەوەی دووبارە ڕیككەوتننامەی ئەدەنە شەن و كەو بكرێتەوە، وەزیری دەرەوەی ڕوسیاش جەختی لەوە كردووە كە هەر ووردەكارییەكی تازەی ئەو ڕێككەوتننامەیە لە نێوان مۆسكۆ و ئەنقەرەدا نابێت، بەڵكو دەبێت لە نێوان دیمەشق و ئەنقەرەدا بێت، ئەمەش ئاڵینگاری دیكەی زیاتری بۆ توركیا دروست كردووە كە هێشتا مكوڕە لەسەر ئەوەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ ڕژێمی ئەسەد ئاسایی بكاتەوە.
سیناریۆكانی دانوستانەكان
لەمەی سەرەوە ڕوون دەبێتە كە ترس لە كوردەكان بۆتە سیاسەتی لە پێشینەی ئەنقەرە لە تەنگژەی سوریادا، لەو گۆشەنیگایەشەوە ئەنقەرە هەڵوێستەكانی خۆی بەرامبەر لایەنەكانی تەنگژەكە گەڵالە دەكات، لە كاتێكدا پێشتر ئامانجی توركیا ڕوخاندنی ڕژێمەكەی بەشار ئەسەد بوو، ئێستا ئەو ئامانجەی كردۆتە قوربانی كۆتاییهێنان بە دەستكەوتەكانی كوردەكان، لایەنەكانی تەنگژەی سوریا، بە تایبەتیش ڕوسیا و ڕژێمەكەی ئەسەد، بە باشی لەو نیازەی تێگەیشتوون.
بۆیە وا چاوەڕوان دەكرێت لەم ماوەیەی دوایدا، ئەنقەرە هەنگاوی هاوسەنگ بەرامبەر ڕوسیا و سوریا لە لایەك و بەرامبەر ئەمریكاش لە لایەكی دیكەوە بهاوێژێت، بۆ دەستكەوتنی باشترین جێگرەوە كە ترسەكانی توركیا بڕەوێنێتەوە كە سەرتۆپی هەموویان ڕێگریكردنە لە هەر قەوارەیەكی كوردی لە سوریا، چاوەڕوانی ئەوەش دەكرێت توركیا لەم پێناوەدا یەكێك لەو دوو سیناریۆیە جێبەجێ بكات:
سیسناریۆی یەكەم- چوونە ناو دانوستانەوە لەگەڵ سوریا بە نێوەندگیری ڕوسیابۆ گەیشتن بە یەكێك لەو دوو بژاردەیە:
بژاردەی یەكەم – فراوانكردنی ڕێككەوتننامەی ئەدەنە، بە شێوەیەك بە دەق تیایدا بنووسرێت كە پەیەدە (پارتی یەكیەتی دیموكرات) لقێكە لە پەكەكە(پارتی كرێكارانی كوردستان)، ئەمەش سوریا پابەندی ئەوە دەكات وابەستە ئەمنییەكانی سەرشانی بەرامبەر توركیا جیبەجێ بكات هەر وەك لە ڕێككەوتننامەی ئەدەنەدا هاتووە، بەوەی سوریا گەرەنتی ئەوە بدات ڕێگری لە هەر قەوارەیەكی كوردی لەسەر سنوری توركیا بكات. لە بەرامبەریشدا توركیا دەستبەرداری دامەزراندنی زۆنێكی ئارام بێت لە باكوری سوریا و خشتەیەكی كاتیش دابنێت بۆ كشانەوەی هێزەكانی لە سەر خاكی سوریا.
بژاردەی دووەم: دامەزراندنی زۆنێكی ئارام لە باكوری سوریا كە خاڵی بێت لە شەرڤانە كوردەكان، ئاوارە سورییەكانیش لەو ناوچە ئارامە نیشتەجێ بكرێن، توركیاش هەموو هێزەكانی خۆی لەو ناوچە ئارامە بكشێنێتەوە دوای ئەوەی لەو بارەوە دەگاتە چارەسەرێكی سیاسی بۆ تەنگژەی سوریا، هەروەها جێبەجێكردنی ئەركەكانی بەرامبەر سوریا بە گوێرەی ئەوەی لە ڕێككەوتننامەی ئەدەنەدا هاتووه.
لێدوانەكەی سەرۆكی توركیاش پشتیوانیی ئەو سیناریۆیە دەكات كاتێك ووتی "پەیوەندییەكانیان لەگەڵ سوریادا لە ئاستێكی نزمدا بەردەوامی هەیە، بەوەی دەزگای ڕازگری هەردوو ووڵات لە پەیوەندی بەردەوامدان". ووتیشی "ئەگەر لایەنەكە دوژمنیشت بێت ، نابێت بە یەكجاری پەیوەندییەكانتی لەگەڵ بپچڕێنیت، لەوانەیە ڕۆژێك لە ڕۆژان پێویستت بەو پەیوەندییانە هەبێت". وەزیری دەرەوەی توركیاش لە 24 ی یەنایری 2019 ئەوەی دووپات كردووە و ووتی "ئەنقەرە لە ڕێگەی ڕوسیاوە لە پەیوەندی بەردەوام دایە لەگەڵ سوریادا".
بەڵام ئەم سیناریۆیە چەند مەترسییەكی بۆسەر توركیا هەیە و لەسەرووی هەمووشیانەوە ئاڵۆزبوونی پەیوەندییەكانیەتی لەگەڵ ئەمریكادا كە لە هەوڵی ئەوەدایە ئەنقەرە لە مۆسكۆ دوور بخاتەوە، لەولاشەوە دەبێت توركیا دان بە شەرعیەتی ڕژێمەكەی بەشار ئەسەددا بنێت كە لە هەوڵی ڕوخاندنیدا بوو.
سیناریۆیی دووەم: گەیشتن بە ڕێككەوتننامەیەك لەگەڵ واشنتۆن سەبارەت بە زۆنە ئارامەكە، بەو مەرجەی ئەنقەرە بە داواكارییەكانی خۆی شادبێت لە دوورخستنەوەی هێزەكانی سوریای دیموكرات و شەڕڤانە كوردەكان لەو ناوچەیە، هەموو پشتیوانییەكیش لەو هێزانە ببڕدرێت و ڕۆڵیكی گەوەتریش لەو ناوچە ئارامە بە توركیا بدرێت. ئەگەر توركیا ئەو سیناریۆیە قبوڵ بكات، ئەوا وا پێدەچێت كە پەیوەندییەكانی لەگەڵ ڕوسیادا بارگرژی تێ بكەوێت، لەم دۆخەشەدا ئەگەری ئەوە هەیە مۆسكۆ پاڵ بە ڕژێمەكەی ئەسەدەوە بنێت لەگەڵ كوردەكان ئاشتبێتەوە و ببنە هاوپەیمانی یەكتری، یەكینەكانی پاراستنی گەلیش بەهێز بكات دژ بە هێزەكانی توركیا و پاشكۆكانی لە باكوری سوریا.
