شارپرێس:
بەكڕینی سیستەمی موشەكی ئێس-400 ی ڕوسی بە بەهای 2.5 ملیار دۆلار، توركیا بنەماكانی ناتۆ  سەبارەت بە كار هاوبەش پێشێل دەكات، بەمەش هاوبەشی ستراتیژی نێوان واشنتۆن و ئەنقەرە سەرەوژێر دەبێت. 

ئەگەر لە مانگی یۆلیۆ توركیا ئەو سیستەمەی بەدەست بگات –ئەگەری بەهێزیش هەیە ئەو ڕووبدات– دەبێت واشنتۆن بە هاریكارییە ئەمنی و ئابوورییەكانیدا بچێتەوە لەگەڵ ئەنقەرەدا. 

ئیدارەی ئەمریكا چەند كارتێكی فشاری بەدەستەوەن بۆ ڕێگرتن لەتوركیا لە كڕینی ئەو سیستەمە ئاسمانییە ڕوسییە، كە وەزارەتی بەرگری ئەمریكا موشەكی (پاتریۆت) ی خستووەتە بەردەم توركیا كە تەكنیك بەرزتر و تێچوونەكەشی كەمترە. 

لەگەڵ ئەوەشدا ڕەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆكی توركیا وادەی كۆتایی لە 31 ی مارس بۆ كرینی ئەو ڕۆكێتە ئەمریكییە لەدەستدا، ئۆفەرێكی تری واشنتۆن بۆ توركیا بەدەركردنی بوو لە كڕینی نەوتی ئێرانی.

لای بەرپەرسە ئەمركییەكان ئەوەندە بەڵگە هەن بیسەلمێنن ڕەفتارەكانی ئەردۆغان نامۆ و دەسەڵاتخوازن. لەو ماوەیەشدا واشنتۆن بەشداری توركیای لە پرۆگرامی فڕۆكەی ئێف-35 ی شەڕكەر بەتاڵكردەوە. چونكە واشنتۆن ڕێگە نادات بە تەنیشت سیستەمی ئێس-400 ی ڕوسییەوە، تەكنەلۆجیایی ئەو فڕۆكە خێوە پێشكەوتووە بكەوێتە دەست پاشكۆی سەربازی ڕوسیا لە توركیا. 

جگە لە وەستاندنی پرۆگرامی فڕۆكەی ئێف-35، دەبێت ئەمریكا چاو بە هاریكارییە ئەمنییەكانیشدا بخشێنێتەوە لەگەڵ ئەنقەرە. بنگەی ئەنجەرلیكیش تەوەرێكی سیمبولی و لۆجستییە بۆ پڕۆسە سەربازییەكانی ئەمریكا لە توركیا. لە ساڵی 1991 وە ڕۆڵیكی یەكلاییكەرەوەی گێراوە لە پاڵپشتیكردنی ئەركە سەربازییەكان لە عێراق و ئەفغانستان.

بەڵام ئەو بنكەیە تێچوونی سیاسی خۆی هەیە و توركیاش بەكاریدێنێت بۆ داشكاندنی زیاتر بە ئەمریكا، هەڕەشەی ئەوە دەكات كۆتایی بە بەكرێدانی ئەو بنكەیە بێنێت بۆ ئەمریكا كە ماوەكەی 6 مانگە، مافی ئەوەشی هەیە لە ماوەی 72 كاژێردا هێزەكانی ئەمریكا دەربكات لە ووڵاتەكەی. توركیا بۆ ماوەی نزیكەی ساڵێك قەدەغەی كرد فڕۆكە ئەمریكییەكان بگەنە بنكەی ئینجەرلیك، لەو كاتەی واشنتۆن پێویستی بەو بنكەیە بوو بۆ جەنگان دژ بە داعش لە عێراق و سوریا.

دەكرێت واشنتۆن دەست لە بنكەی ئەنجەرلیك هەڵگرێت و شوێنی دیكە هەن لە ئوردون و قوبڕس و رۆمانیا بەكرێیان بگرێت. هەموو ساڵێك واشنتۆن بە بەهای 5 ملیار دۆلار پرۆگرامی فێركردن و ڕاهێنانی سەربازی نیودەوڵەتی بۆ ئەفسەرە توركەكان دەكاتەوە، دەبێت ئەو پرۆگرامە بوەستێندرێت.

كاتێك هێزە ئەمنییەكانی ئەردۆغان هێرشیان كردە سەر خۆپێشاندەرانی لایەنگرانی دیموكراسی لە واشنتۆن، كۆنگریسی ئەمریكا یاسایەكی دەركرد بە قەدەغەكردنی فرۆشتنی چەك بە ئەفسەرە ئەمنییەكانی ئەردۆغان. دەبێت واشنتۆن داوای بڵاوكراوە سوورەكانی ئەنترپۆڵیش بكات سەبارەت بە 19 كەس كە لە لایەن دەزگا دادوەرییەكانی ئەمریكاوە لە دەرئەنجامی ڕووداوەكەی واشنتۆن داواكراون.

دەكرێت چەند ڕێوشوێنێكی دیكەش بگیرێنەبەر؛ لەوانە واشنتۆن هانی هاوپەمانەكانی ناتۆی بدات وەك فەڕەنسا و ئیتاڵیا كە سیستەمی بەرگری – ئاسمانی هەڵپەسێرن كە كۆنسۆرتیوم یوروسام پەرەی پێ دەدات. سەرباری ئەوەش،  دەبێت دەوڵەتانی ئەوروپی لە ئەردۆغان توڕەبن چونكە پرسی كۆچبەران دەقۆزێتەوە تاوەكو بەو پاساوە پارەی زیاتر لە یەكیەتی ئەوروپا بكێشێتەوە.

پێداچوونەوەی پەیوەندییەكان  لەوانەیە بواری ئابووریش بگرێتەوە. لە هاوینی ڕابردوو لیرەی توركی هەرەسیهێنا، لە مانگی پێشووش بە ڕێژەی 5% بەهاكەی دابەزی لە بەرامبەر دۆلاری ئەمریكیدا، هەواڵەكانیش دەڵێن بانكی مەركەزی توركیا لە سێ هەفتەی مانگی مارسدا سێیەكی یەدەگی خۆی لە دراوە بیانییەكان بەكارهێناوە بۆ پاڵپپشتیكردن لە لیرەی توركی، تێكڕایی ڕێژەی بێكاری  لە توركیا گەیشتۆتە 13% كە بەرزترین ڕێژەیە لە ماوەی 10 ساڵی پێشوودا، ڕێژەی هەڵاوسانیش گەیشتۆتە 20%، توانستی كڕینی بەكاربەرانیش زۆر كەمبۆتەوە، كۆمپانیا توركەكانیش لەژێر قەرزی دراوە بیانییەكاندا دەناڵێنن.

ئەردۆغان لۆمەی واشنتۆن و پیاوە بانكییە جووەكان دەكات لە هەرەسهێنانی ئابووری توركیادا. لە كاتێكدا دەبوو تەنها لۆمەی خۆیی و بیرات بەیرەقی زاوای بكات كە وەزیری داراییە. 

ئەمریكا خاوەنی پشكی 14.46 دەنگی سندوقی نەختینەی نێودەوڵەتییە، كاتێك توركیا داوای یارمەتی دارایی لەو سندوقە دەكات، دەبێت واشنتۆن ئەو یارمەتییە ببەستێتەوە بە پرسی مافەكانی مرۆڤ و پێوەرە سیاسییەكانی وەك ڕیزگرتن لە ئازادی بیروڕا و ئازادكردنی پەرلەمانتارە كوردەكان كە بە ناهەق بە تیرۆر تۆمەتباری كردوون. 

تا ئەو كاتەش ئەنقەرە هاووڵاتییە ئەمریكی و فەرمانبەرانی  كونسوڵخانەكان ئازاد نەكات كە لە توركیا دەستگیر كراون، دەبێت ئەمریكا لەگەڵ دەوڵەتانی دیكەدا كار لەسەر ئەوە بكەن سنورێك بۆ پارەداركردنی تركیا دابنرێت لە لایەن دامەزراوەی پارەداركردنی نێودەوڵەتی و بانكی ئەوروپی بۆ ئاوەدانكردنەوە و پەرەپێدان.

دەبێت گەشتی ئەو بەرپرسە توركانەش قەدەغە بكرێن كە دەستیان هەیە لە دەستگیركردنی هاووڵاتییانی ئەمریكا و فەرمانبەری كونسوڵخانەكاندا.

ئەمریكا لە بەرامبەر دەستگیركردنی قەشە (ئەندرۆ بڕانسۆن) مزە (رسوم) ی گومرگی بەدەری بەسەر هەناردەی كانزا پۆڵاییەكانی توركیادا سەپاند، نابیت ئەو مزانە لاببرێن تاوەكو باقی ئەمریكییەكانی دیكە ئازاد نەكرێن.

ئیدارەكەی تڕەمپ لەم ماوەیەی دوایدا گەیشتە ئەو باوەڕەی چی دیكە توركیا دەوڵەتێكی گەشندە نییە، ئەمەش‌ مامەڵەی بازرگانییە تایبەتەكانی كاڵا توركییەكان هەڵدەوەشێنێتەوە كە ئەمریكا وەك زێدە ماف بە توركیای بەخشیووە، ئەمەش كاریگەرییەكی زۆری دەبێت بۆ‌سەر  بەر‌هەمە هەناردەكراەكانی توركیا بۆ ئەمریكا . سەرباری ناڕەزایی ئەردۆگان لەوبارەوە، بەڵام نابێت ئەمریكا دووبارە توركیا وەك دەوڵەتێكی گەشەندە پێناسە بكات.

سەرباری ڕوسیا، توركیا كاریگەریشی هەبووە بۆسەر سیستەمی سیاسی ئەمریكا بەوەی بڕە پارەی زەبەلاحی داوەتە گروپەكانی فشار و سەنتەرەكانی توێژینەوە، دەبێت وەزارەتی داد یاسای تۆماركردنی بریكارە بیانییەكان توندتر بەسەر توركیادا پیادە بكات كە پەیوەستە بەو ڕاوێژكارانەی ووتار لەسەر ئەردۆغان دەنووسن و لە بری ئەو فشار دروست دەكەن.

دەبێت ئەو پارانە ئاشكرا بكرێن كە دراونە سەنتەرەكانی توێژینەوە وەك ئەنجومەنی ئەتڵەسی. توركیا فێری ئەوە بووە خۆی لە سزاكان بدۆزێتەوە سەبارەت بە كۆمەڵكوژییەكان، دەبێت چی دیكە ئەمریكا چاوپۆشی نەكات لەو ڕووداوانەی لە سەردەمی ئیمپڕاتۆڕیەتی عوسمانی ڕوویانداوە. دەبێت تڕەمپ دان بێت بە‌ یادەوەری كۆمەڵكوژی ئەرمەنەكان لە 24 ئیپڕیلدا كە توركیا ئەنجامی داوە. دەبێت كۆنگرێس بڕیارێكی هاوشێوە بدات سەبارەت بە كۆمەڵكوژی ئەرمەنەكان كە تیایدا 1.5 ملیون ئەرمەنی بوونە قوربانی و دەبێت بیری توركیای بخاتەوە كە نەوەكانیان قەرەبوو بكاتەوە.

دەبێت ئەمریكا لە یادی سەدەساڵی  - لە 19 ی مایۆی 2019 - دان بە كۆمەڵكوژی یۆنانییەكانیشدا بنێت لە بۆنتیك، هەروەها كوشتنی پلانبۆداڕێژراوی مەسیحییەكان.

ئەو هەڵبژاردنەی دوایی توركیا كە لە 31 ی مارس ئەنجامدار قێزەوون بوو، 53 كەسی سەر بە پارتە كوردییەكانی تیدا دەستگیر كران، پارتە ئۆپۆزسیۆنەكان تووشی تەنگەتاوی كران و میدیاكانی سەر بە حكومەتیش بەهیچ شێوەیەك تیشكیان نەخستەسەر ئەو پێشێلكارییانە.

لە ڕاستیدا توركیا بۆتە دەوڵەتیكی دێوەزمە، دۆخەكانی مافی مرۆڤ تیایدا زۆر خراپن، ئاراستەی ستراتیژی و سیاسەتی دەرەوە جێگەی دڵەڕاوكێن. مامەڵەی توركیا لەگەڵ ڕوسیا و هاریكاری لەگەڵ ئێراندا و هاوخەمیان لەگەڵ فەنزویلا و ئامادەباشیان بۆ چاككردنی پەیوەندییەكانیان لەگەڵ چین و هەڕەشەیان لە هاوپەیمانە كوردەكانی ئەمریكا، هەموو ئەمانە سیاسەتی دەرەوە و دامەزراوەی سەربازی ئەمریكای لەرزاندن.

پشتیوانی توركیا بۆ ئیسلامییەكان و هاریكاری پتە و لەگەڵ ئێران لە هۆكارانەن كە جێگەی دڵەراوكێن. زۆر كەس پێیان وایە توركیا هاوپەیمانێكی متمانەێكراو نییە. ئێستا كۆدەنگییەكی جیهانی هەیە بەوەی توركیا دوژمنیكی ستراتیژییە و لەوانەش ببێتە مایەی مەترسی. ئەو دەوڵەتە پێویستی بەسەر كۆنەكردنێكی توند هەیە لە لایەن ناتۆ و وویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمركیاوە، ئەوەی لە هەوڵی كڕینی كۆسیستەمی موشەكی ئێس-400 دایە.

سەرچاوە: ئەحوال توركیا
وەرگێران: لوقمان حاجی قادر