شارپرێس: كامەران قازی
ڕووخاندنی ڕژێمی پاشایەتی لە عێراقدا
ساڵی ١٩٥٨ ڕژێمی پاشایەتی لە عێراقدا ڕووخا و عێراق بووە وڵاتێكی كۆماریی، هەر لە سەرەتای دروستبوونی كۆماری عێراقەوە، ڕاگەێندرا كە ئەم وڵاتە لە دووگەلی كورد و عەرەب بە هاوبەشی دروست بووە. بەمجۆرە كورد وەك هاوبەشێكی كاریگەر لە عێراقی دوای پاشایەتیدا رۆڵی پێشەنگی بینی، ئەڵبەتە لە ڕووی سیاسییەوە زۆر لاواز و پڕ لە هەڵە و پێچەڵپێچیی و لەدەستدانی دەرفەتەكان و لاواز لە شیكاری دروست بۆ ڕووداوەكان و سەرگەرم بە ناكۆیی ناو لایەنەكانی خۆیەوە كە كۆتاییان نەهات و نەهات.
پێشەنگیی كورد لە بوارە فەرهەنگییەكەیدا بوو، بەتایبەت زمان و ئەدەب و تا ڕادەیەكی زۆریش لە بورای شانۆیدا، ئەدیبان و نووسەرانی ئەو وەختە، نزیكەی بە تێكڕایی دڵسۆزانە و خۆ بەخشانە و زۆر جاران تا ڕادەی هەموو جاران لەسەر شەونخونیی و گیرفان و ماندووبوونی خۆیان بەرهەمەكانیان دەگەیاندە ئەم بەشە لەنەتەوەی كورد لە باشووردا و تاڕادەیەكی باشیش بە هەموو نەتەوەكە لە پارچەكانی، ڕۆژهەڵات و باكور و ڕۆژئاوایدا.
كۆڕی زانیاری كورد بەتایبەتی لەو سەردەمەدا كە مامۆستا و بیریاری گەورەمان ( مەسعوود محەمەد) سەرپەرشتی دەكرد، زمان و لێكۆڵینە نەتەوەییەكانی گەیاندە لوتكەی خۆیان و تەنانەت، زمانی كوردی ئەوسەردەمەی هەفتەنامە و گۆڤارەكانی ژێر چاودێری ڕژێمیش، بە بەراورد لەگەڵ ئەو زمانەی كە ئەمڕۆ ڕۆژنامە و كتێب و گۆڤارەكانی پێدەنووسرێت و لە كەناڵی تەلەڤزیۆنەكانەوە دێتە بڵاوكردنەوە، جیاوازییەكەی گەورەیان هەیە، هەرگیز پاشاگەردانیی ئاوای بە خۆوە نەدی و ئاوا وێران و پارچەپارچە و بێ خاوەن نەبوو.
ڕووخاندنی ڕژێمی پاشایەتی لە ئێراندا
دروست دوای ٢١ ساڵ ڕژێمی پاشایەتی لە ئێرانیشدا ڕوخێنرا و كۆماری ئیسلامی ئێرانی لێ بەرهەم هات، بە پێچەوانەی عێراقەوە، هەر لەسەرەتاوە دەركەوت كە میللەتانی ئێران لە ناویاندا میللەتی كورد شوێن و جێگایەكی نەبوو، نە بایەخێك بۆ فەرهەنگەكەی ( كلتورەكەی) قایل بوون و نە بایەخێك بە خەبات و داواكارییەكانی درا، هەرچەندە بیرمەندی گەورەی ڕۆژهەڵاتی كوردستان، كاك ئەحمەدی موفتی زادە، هەوڵی زۆری دا و بەرنامەی حكومەتێكی دادپەروەرانە و ئینسانیی بەرزی پێشكەش بە سەرانی وڵات كرد، كە سەرچاوەیەك بوو، بۆ خێر و ئێرانی دەكردە وڵاتێكی فرە مۆدێرن و نموونەیەكی تاقانە لە جیهاندا، بەڵام پێیان وت كە باسی مافی میللەتان لە قورئاندا نەهاتووە، كەسیش نازانێ باسی كام قورئانەیان دەكرد؟! چونكە بەرنامەكەی كاك ئەحمەد بەتەواوی باسی لەو مافانە دەكرد، كە خوای گەورە لەسەر ئینسانی فەرزكردووە، كە بەرامبەر بە هاوڕەگەزەكانی خۆی واتە ئینسانەكانی تر، جێبەجێی بكات و خوای گەورە ئینسانی بۆوە ناردووە كە ئەم ئەركە بەجێبێنێ، هەموو فەرزەكانی تری یەزدانیی لە پاش ئەم ئەركەوە دێن و چاكە دەرهەق بە بەرامبەرەكەت كە لە تۆ ناچێت و وەك تۆ بیرناكاتەوە، بناغەی پەیامی یەزدانە و سەكۆی هەموو ئەركەكانی تر، ئێمەیش دەزانین هەر ڕەفتارێك بناغەی نەبێت، ئەوا پوچە و دەچێتە قاڵبی خورافات و ئەفسانەوە.
ئەگەر بەراوردێكی سادە بكەین لە نێوان ئەو دوو ڕووخاندنەدا، جیاوازییەكی گەورە دەبینین:
یەكەمیان: بە ڕەسمی و لە دەستوردا كوردە دەكاتە هاوبەشی وڵاتەكە و
دووەمیان: بە ڕەسمی و لە دەستوردا ئەو بەشە لە نەتەوەكەمان ڕەتدەكاتەوە و هیچ هاوبەشییەكی بۆ قایل نابێت.
لەگەڵ ئەوەشدا كە:
لە وڵاتی یەكەمدا، لێك چوون و هاوبەشییەكی كلتوری لە نێوان ئەو دوو گەلەدا نەبوون و زمانەكەیان هەر یەك خاوەنی ڕێزمانی خۆیان بوون و بە دوو ڕیباز و شێوەی جودا گەشەیان كرد بوو.
لە وڵاتی یەكەمدا و پاش ڕووخاندی چەند حكومەتێكی دوای پاشایەتی، هەلێكیان بۆ كورد ڕەخسان كە خۆی حكومی خۆی بكات و تەنانەت حكومی عێراقیش بكات، بەڵام نەزانی و دڵسۆز نەبوون بۆ نەتەوەكە و لەهەموویان خراپتر سەرگەرم بوون بە خۆوە و بە حیزبی خۆوە و بەردەوام بوون لەسەر ناكۆكییەكان، ئەو فرسەتەی لێ سەندنەوە و ئەو بەشە لە نەتەوەكەیان گەیاندۆتە لێواری كەوتن و سەرگەردانییەكی تر، زمان و فەرهەنگەیان پوچكردۆتەوە و خەڵكەكەیان گومڕاكردووە.
لە كاتێكدا كە لە وڵاتی دووەمدا:
زمانەكەیان لە یەك كەش و هەوای فەرهەنگی و لەسەر یەك ڕێڕەوی گەشەی زمانیی، گەشەی كردووە و لێكچوونە فەرهەنگی و دەستوورە زمانەییەكەیان تا ئەو ڕادەیە لەیەك نزیكە كە بیرمەندی گەورەمان ( مامۆستا مەسعوود ) دەڵێت: " زمانی فارسی لەهجە ڕەسمییەكەی زمانی كوردییە".
نووسەران و هونەرمەندانی كورد لە ڕۆژهەڵات پێشڕەوی داهێنانە ئەدەبی و هونەرییەكانی ئەو وڵاتەن و ئەوەندەی سەرگەرمی داهێنانی ئەدەبی بوون بەو لەهجەیە، نیو ئەوەندە و تاڕادەی بێدەربەستی ئاوڕیان لە زمانی دایكیی خۆیان نەداوەتەوە.
وەڕگێڕەكانی كورد، نزیكەی هەموو ئەدەبیاتی ئەوروپایی و ڕووسیان وەرگێراوەتە سەر ئەو لەهجەیە و بە سەدان هەزار وشەیان بۆ پاراساتوون و وەك خۆیان دەڵێن: كاسە داغتر از اش ، بوون و شەڕیان لەسەر خزمەتكردن بەو لەهەجەیە كردووە و جوانترین میلۆدییە كوردی و ئاوازە ڕەسەنەكانیان بەو لەهجەیە و بە قوڕگی كوردی وتۆتەوە و كردوویانەتە موڵكی ئەوان و سەركەوتووترین فیلمیان بەو لەهجەیە بەرهەمهێناوە، بەڵام ئەمانە هیچیان نەبوونە هۆی ئەوەی كە ئێلیتی ئەو میللەتە سەردەستانە هوشیار بكاتەوە و بەئەركی ئینسان بوونی خۆیان هەڵسن، كە بەرگرییە لە حەق و حەقیقەت.
بوغرایی سەردەست بوون و زەین كوێری ناسیونالیستانە تاڕادەی فاشیزمی، وای لە ئێلیتی ئەو نەتەوە سەردەستانە كردووە، ئەو زەریا گەورەیەی زمانی كوردی نەبینن و چۆڕاوگەی لەهەجەیەك بەسەروەر بزانن و بەمەش هانی دەسەلاتدارەكانیان داوە كە بێڕیزی بە زمانی كوردی بكەن و زمانێكی دەوڵەمەندی وەك زمانی كوردی بە زمانی بومی ( ناوچەیی) وەسف بكەن و وەك خێر بە كورد بكەن بڵێن : ئەشكالێك لەوەدا نییە كە بە زمانی بوومی خۆتان قسە بكەن!!!
ئەمە دوو ڕووداوم بیردەخاتەوە پەیوەندیان بە زمانەوە هەیە، یەكێكیان ڕۆژانە لە توركیا ڕوودات لەژێر دەسەڵاتی پارتی ( گەشە و عەدالەت !!!) دا و دووەمیان لە وڵاتی سوید لەناو میللەتێكی ڕاقی كە ئێلیتی ڕاقی و ئینسانی بەرهەمهێناوە.
فەرموون، بە كڵۆڵی ئێلیتێك، خەفەت بخۆن و بە بیری ئازاد و كراوە و بەرزی ئێلیتێكیش خۆشحاڵ بن، چونكە هەرچەندە هاوسێ هەزار ساڵەكەت، دەتخوات و دەتڕمێنێ و بچوكت دەكاتەوە، ئەوا ئینسانێك لەو دووری دوورەوە ڕێز لە جیاوازییەكەت دەگرێت و هەستت پێدەكات و یاساكەی وا گونجاندووە كە بتوانێت باشترین خزمەتت پێ بكات: دەڵێن كە منداڵێكی كوردی پۆلی یەك بەرەبەیان لە گوندێكی باكوری كوردستان، لە سەرمای زستاندا و بەسكی برسی و لەبەرگی هەتیواندا، بچوك و لاواز دەچێتە قوتابخانە، مامۆستا جەندرمەكەی كە پڕ پڕە لە ڕەگەزپەرستی بەرامبەر بەو منداڵە كوردە كڵۆڵەی لە سەرمادا هەڵ لەرزیوو شوڵكی لێ بەرزدەكاتەوە و بە توركی پێێ دەڵێت:
"زمانت دەربێنە، بزانم لە ماڵەوە بە توركی قسەت كردووە یا بە كوردی"؟!!!
ئەوا لەم وڵاتی سەرتا سەر بەفرەدا ئاوا باس لە زمانی دایك دەكەن و ئاوا سەرزەنشتی ئەو دایك و باوكانە دەكەن كە ڕێز لە زمانی دایك ناگرن: ئەمان بۆ هاندان و لە بیركردنەوەیاندا بۆ زمانی دایك و گرنگیی زمانی دایكی لە دروستكردنی كەسایەتی منداڵانی بێگانەدا لە ناویاندا منداڵی كورد ئاوا باوانیان ئاگادار دەكەنەوە:
" زمانی دایك یارمەتی قوتابی دەدات بۆ گەشەكردنی زانیاری لە زمانی دایكییدا و گەشەكردنی
ناسنامەی كەسێتیشی.
ئەوە ئەفسانەیە ئەگەر پێمان وابێ كە بەتەنیا بایەخدان بە زمانی سویدی، باشترین شێوەیە بۆ فیربوونی زمان.
لێكۆڵینەوەكان بەو ئەنجامە گەیشتوون، ئەگەر زمانی دایكیی باش گەشە بكات، ئەوا فێربوونی زمانی سویدی و زمانەكانی تریش باشتر دەبێت و توانای فێربوونی بابەتە دەرسییەكانی تریش باشتر دەكات، وتنەوەی وانەكان ئاسانتر دەبێت، ئەگەر قوتابییەكە لە ماڵەوە پشتیوانی لێكرا و ئاخافتنی لە "ماڵەوە" بەو زمانە بوو".
لای ئێلیتی عاقڵی سویدی زمانی سویدی كە بەهەزاران داهێنانی زانستی و پێشەسازیی و هونەریی پێكراوە، دەچێتە قاڵبی ئەفسانەوە، ئەگەر كەسانێك هەبن بیر لەوە بكەنەوە، كە منداڵی بێگانە دەبێت تەنیا تەركیز بكاتە سەر زمانی سویدی.
ئێلیتی سویدی ڕێز لە منداڵی سەر ڕەشی موسڵمانی ڕۆژهەڵاتی دەگرن و هانی باوانیان دەدەن بۆ گەشەكردنی كەسایەتی و توانای فێر بوونی منداڵەكانیان لە ماڵەوە پشتیوانیان بن و بە زمانی دایكیان قسەیان لەگەل بكەن، چوونكە ئەوە دەبێتە هۆی گەشەیەكی دروستی كەسایەتی و ناسنامەی خۆیان ون ناكەن و توانای فێربوونیان باشتر دەكات.
لە توركیا و ئێران زمانی كوردی قەدەغەیە و تاوان، زمانی كوردی مەسەلەیەكی سیاسی گەورەیە و لە قاڵبی بڤەكاندایە و تا بتوانرێت، بچوك دەكرێتەوە و وەك ئەو جەندەرمە توركە كە لەپێستی مامۆستادایە، ترس لە ڕۆحی منداڵی كورددا دەچێنرێت و كەسایەتی منداڵی كوردهەر لەو قۆناغە سەرەتاییانەوە ورد دەكرێت و لە قسەكردن بە زمانی دایكی دەسڵەمێتەوە و هێدی هێدی لێشی نامۆ دەبێت. ئەو قسەیەی سویدییەكان ئێستا بۆ باشووری كوردستان ئێلیتی كوردی، باوان، مامۆستا، زانكۆكان و تەنانەت حكومەتی هەرێمیش دەرسێكی فرە بەرزە و سەرزەنشتەكە ئەوانیش دەگرێتەوە و بەرامبەر بەزمانی كوردی لێپرسراو دەبن.
كۆتایی بەشی یەكەم
بەشی دووەم: وەستانی مێژوو لەنیشتمانی مندا
