شارپرێس:
هەڵویستە دژەكانی میسری لە هەمبەر توركیا، كۆمەڵێك تەوەربەندی نێودەوڵەتی لێدەكەوێتەوە، كە كاریگەری نەرێنییان دەبێت بۆ سەر چڵێسییەكانی توركیا لە دەریای ناوەڕاستدا، سنورێكیش بۆ گێچەڵفرۆشییە‌كانی ئەنقەرە دادەنێت لەپێناو گەیشتن بە دەستكەوتی جیۆسیاسییەكان و بە تاڵانبردنی غازی ناوچەكە.
میسر هەنگاوێكی دیكەشی خستووەتەسەر هەنگاوەكانی 16 ی فبرایەری پێشووی، ئامانجیشی هێنانە ناوەوەی كۆمپانیا فرەڕەگەزەكانە بۆ گەڕان و پشكنین بە دوای وزە لە ڕۆژئاوای دەریای ناوەڕاستدا.
ئەنقەرە بۆ گەیشتن بە مەرامە ستەمكارییەكانی و چارەسەركردنی تەنگژە ناوخۆییەكانی، چەند میكانیزمێكی جۆراوجۆری گرتونەبەر؛ لەوانەش جەنگی بەلەجیاتی، لەمەشیاندا قەتەر پارەی بۆ هەڵڕشتوە، لەولاشەوە لەگەڵ حكومەتی سازانكاری لیبیادا هاوپەیمانە، بەو ئامانجەی شوێنپێییەك لە خۆرئاوای دەریای ناوەڕاست بۆ خۆی مسۆگەر بكات، ئەمەش دوای ئەوەی لە ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست تەنگیان پێهەڵچنی.
ڕۆژی یەكشەممە وەزارەتی نەوتی میسری رایگەیاند، ئەنجومەنی وەزیرانی وڵاتەكەی لەگەڵ 12 كۆمپانیای فرەڕەگەز ڕێككەوتووە كە لە قوڵایی هەردوو دەریایی سور و دەریای سپی ناوەڕاست و بیابانی خۆرئاوا گەڕان و پشكنین بكەن، نیوەی ئەو ڕێككەوتننامانە دەكەونە ئاوەكانی میسرەوە لە خۆرئاوای دەریای ناوەڕاست كە هاوسنوری لیبیایە، ئەم ئەركەش بە فرمانێك بە كۆمپانیا جیهانییەكان سپێردراوە، ڕێككەوتننامەكانی دیكەش لە ڕێگەی تەندەرەوە جێبەجێ دەكرێن كە دوویان لە ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاستن و سێی دیكەشیان لە دەریای سورن و یەكێكیشیان لە بیابانی خۆرئاوایە.
بە هۆی هەستیاری ئەو ڕێككەوتتنامانەشەوە بۆ گەڕان بە دوای سەرچاوەكانی ووزەدا، پێویست بەوە دەكات پەرلەمانی میسر پەسەندیان بكات، ئەمەش ڕێوشوێنێكی حكومەتی میسرە لە كەرتی نەوتدا لەو كاتەی هاوبەشێكی بیانی هەبێت.
ڕۆژنامەی عەرەب لە فبرایەری ڕابردوو ووردەكاری ئەو جموجۆڵانەی میسری لە خۆرئاوای دەریای ناوەڕاستدا بڵاوكردوونەوە كە لەگەڵ كۆمپانیا بیانییەكان ڕێككەوتووە، بەڵام ئەم هەنگاوە لەمڕۆدا لە جاران گرنگترە، چونكە توركیا پێی لێڕاكێشاوە لە قایمكردنی شوێنپێی خۆی لە لیبیا و سور- یشە لەسەر پەلهاویشتن بەرەو (سرت) و لە ناوچەی هیلالی نەوتی نزیك بێتەوە، توركیا بە جموجۆڵەكانی ویستی قاهیرە تاقی بكاتەوە، قاهیرەش بە چەند هەنگاویكی فەرمی تۆكمە وڵامی ئەنقەرەی دایەوە سەبارەت بە گەڕان بە دوای سەرچاوەكانی ووزە لە خۆرئاوای دەریای ناوەراستدا، بەوەی توركیای ڕووبەڕووی كۆمپانیا زەبەلاحە نێودەوڵەتییەكان كردۆتەوە و لە گۆشەیەكدا قەتیسی كردووە.
شارەزایان پێیان وایە ئەو هەنگاوەی میسر بە ووردی تاوتوێكراوە، چونكە پێكهاتەی ئەو هاوپەیمانییانە لە سپاردنی گەڕان و پشكنین بە دوای سەرچاوەكانی ووزە لە كەنارەئاوییەكانی خۆرئاوای میسر، بە دوورە لە ڕێوشوێنە بیروكراسییەكانی پێشوو.
ئەوەی ئەم ئاراستەیە بەهێزتر دەكات، بوونی فاكتەر‌ی دەستوبردییە لە بە ئاكامگەیاندنی ئەو هەنگاوە و بەدوورە لە سیستەمە باوە كۆنییەكان كە پێشتر چەندەها مانگی دەخایاند، ئەم ئەركەش بە پێنج كۆمپانیا سپێردراوە: ( شیفڕۆن و ئیكسۆن مۆبیلی ئەمریكی، تۆتاڵی فەڕەنسی، بی بی بەریتانی، وشلی هۆڵەندی).
ئاشكرایە، كە قاهیرە زووبەزوو نیازەكانی توركیای لەو ناوچەیە خوێندۆتەوە، سەرچاوەكانیش دەڵێن ئەو هەنگاوەی قاهیرە لەم ئانوساتەی ئێستادا بە مەبەستە، تاوەكو ڕوگیری زیاتر بۆ توركیا دروست بكات و ڕووبەڕووی ئەو هێزە نێودەوڵەتییانەی بكاتەوە كە چاویان لە گەڕان و پشكنینە بە دوای سەرچاوەكانی ووزە لەو ناوچەیەدا.
هەمان ئەو سەرچاوانە پێیان وایە كە حكومەتی میسر نایەوێت بە تەنیا ڕووبەڕووی ئەنقەرە بێتەوە، بۆیە ئەو كارتە ئابوورییانەی خستونەگەڕ كە بەدەستییەوەن و هێزێكی ئەمنی و سیاسی زیندووی پێدەبەخشن، بەمەش میسر لە ڕووی كردەییەوە هاتۆتە مەیدان و دەرگا مەشروعەكانیشی بە ڕووی گێچەفرۆشییەكانی توركیا لە ئاوەكانی دەریای ناوەڕاستدا داخستوون، كە گەرەكیەتی بە بیانوی گەڕان بە دوای غازدا ڕۆڵێكی كاریگەری لەو ناوچەیەدا هەبێت.
ئەو ڕاگەیاندنەی حكومەتی میسر هاوكاتە لەگەڵ لێدوانەكانی سیسی سەرۆك كۆمار كە بە دووری نەزانی بۆ بەرگرتن لە پەلهاویشتنەكانی توركیا و ڕێكخستنەوەی دۆخی شێواوی لیبیا، دەستتێوەردانی سەربازی لە لیبیادا بكات.
ئەو هەنگاوە خێراییەی میسر بۆ ئەوەیە ئەو پرسەی ناوچەكە زیاتر بە نێودەوڵەتی بكات، پەیامێكیشە بۆ توركیا كە لە سوریا و لیبیا بەدەست كۆمەڵێك گرفتی تاقەتپڕوكێنەوە دەناڵێنێت و ناشزانێت چۆن لێیان دەرچێت.
قاهیرە سەركەوتوو بوو لەوەی توركیا بخاتە نێوان دوو بەرداشی سەربازی و ئابوورییەوە، لەوانەشە كارەكە بگاتە ڕادەی هەڵكشانێكی سەربازی ڕاستەوخۆی توركیا لەگەڵ هەریەك لە ئەمریكا و فەڕەنسا و بەریتانیا، ئەمشەش دوای ئەوەی زێدەمافی گەڕان و پشكنین دەدرێتە كۆمپانیا زەبەلاحەكانی ئەو وڵاتانە لەو ناوچه گڕگرتووەدا.
ڕێككەوتننامەی دیاریكردنی سنوری دەریایی نێوان یۆنان و ئیتاڵیا، لێدانێكی دیكەی كوشندە بوو بۆ ئەرۆدغان، چونكە ئەو ڕێككەوتننامەیە ناكۆك و ناتەبایە لەگەڵ ئەو بنەمایانەی ڕێككەوتننامەكەی نێوان توركیاو حكومەتەكەی سەڕاجی لەسەر بنیاتنراوە كە لە نۆڤەمبەری ساڵی ڕابردوو واژۆیان كرد سەبارەت بە دیاریكردنی سنوری ئاوی نێوانیان، ئەو ڕێككەوتننامەیەش لە لایەن پەرلەمانی لیبیاوە بە پوچەڵ لە قەڵەمدرا و لەسەر ئاستی هەرێمیش ڕەتكرایەوە.
بە هۆی ڕێككەوتننامەكەی نێوان ئەسینا و ڕۆما، "نیكۆس دندیاس" ی وەزیری دەرەوەی یۆنان سەردانی میسری كرد و ڕاشیگەیاند كە چاوی بە عەبدولفەتاح سیسی كەوتووە و جەتیشیان لە برەودان بە پەیوەندییەكانی نێوانیان كردۆتەوه لەوەی زیاتر هاوكار و هەماهەنگی یەكتربن.
بەنێودەوڵەتییكردن جموجۆڵەكان
میسر چەند ساڵێك پێش ئێستا پلانی بۆ ئەو جموجۆڵانەی داناوە، بەمەش سنورەكانی پارێزراوتر دەبن و سوودیش لە دەرامەتە سرووشتییەكانی وەردەگرێت، چونكە گەڕان و پشكنینی بە دوای ووزەدا لەو ناوچەیەدا كردۆتە پرسێكی جیهانی، ئەمەش پێویستی بەوەیە لە ڕووی ئەمنییەوە پاریزگارییەكی تۆكمەی لێبكرێت.
قاهیرە لەو پێناوەدا و سێ ساڵ لەمەوبەر، بنكەی "محەمەد نەجیب" ی دامەزراندووە كە 60 كیلۆمەتر لە ڕۆژئاوای ئەسكەندەرییەوە و 450 كیلۆمەتریش لە "شاری سەلوم" ی سەر سنوری لیبیاوە دوورە، هێزێكی 20 هەزار سەربازیشی لێ جێگیر كردووە كە 20 كیلۆمەتر لە دەریایی ناوەڕاستەوە دوورە.
دوای ئەوەی سنوری ئاوییەكانی لە دەریای سور لەگەڵ سعودیە دیاریكرد كە سامانێكی زۆری نەوتی تێدایە، بواری ئەمنی میسر پارێزراوتر بوو، دواتر قاهیرە بۆ پاراستنی كەنارەئاوییەكانی باشوری میسر و وەبەرهێنانە ئابوورییەكان و سامانە سرووشتییەكان و بەرەنگاربوونەوەی ئاڵێنگارییە ئەمنییەكان، بنكەی سەربازی "برنیس" لەو ناوچەی جێگیر كرد، ئەمە جگە لەوەی جوڵەی كەشتیڕانی جیهانی لە قۆڵی دەریای سور تا دەگاتە كەنداوی سویس و ناوچە ئابوورییەكانی پارێزراوتر دەكات، ئەمەش دەكەوێتە چوراچێوەی دیدگای ئایندەیی میسر بۆ ساڵی 2030.
قەدری ئەبو ئیسماعیل- ی مامۆستای زانستی ڕامیاری لە زانكۆی ئەسكەندەرییە وتی: توركیا كەموكورتی زۆری لە بواری ووزەدا هەیە، بۆیە بۆ پڕكردنەوەی ئەو كەموكورتییانەی، بە دوای دەرەچەیەكی سەرەكیدا دەگەڕێت، ئەمەش وایكردووە بوونی سەربازی لە باكوری سوریا و عێراقدا هەبێت، پلانی ئەوەشی هەیە فڕۆكەخانەكان لە وڵاتانی دیكەدا بنیات بنێت، تاوەكو لەو ڕێگەیەوه شوینپێی خۆی لەو ناوچانە قایم بكات.
ئەبو ئیسماعیل ئەوەشی گوت: میسر لەم چەند ساڵانەی دوایدا خۆی پڕچەك كردووە، لە ئێستاشدا هێزێكی سەربازی هەیە كە دەتوانێت ڕووبەڕووی هەر ئاڵێنگارییەك بێتەوە لە ئاوە هەرێمییەكانیدایان گێڵگە غازییەكانیدا پەیدا دەبن، دۆزینەوەی دەرامەتە نەوتییە تازەكان و هاتنەناوەوەی یەكەمجاری كۆمپانیا ئەمریكییەكان بۆ دۆزینەوەیان، كارتێكی سیاسی ناڕاستەوخۆی بەهێزە بەدەست میسرەوە لە دانوستانەكانی لەگەڵ هێزە جیهانییەكان سەبارەت بە پرسی حەوزی دەریای ناوەڕاست، ئەمە ئەگەر ڕووبەڕووی ئاڵێنگارییەكان ببێتەوە سەبارەت بە كێڵگەكانی غاز و سنورەكانی.
كۆڕبەندی غاز لە ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست كە بۆتە ڕێكخراوێكی نێودەوڵەتی، لە ئێستادا ئامرازێكی فشاری بەهێزه بەدەست قاهیرەوە، ئەمەش دوای ئەوەی ئەمریكا وەك چاودێرێكی هەمیشەیی هاتۆتە ناو ڕێكخراوەكەوە، زۆر بەهێزتر بووە لە جاران، چونكە هەریەك لە دەوڵەتانی فەڕەنسا و ئیتاڵیا و ئیسڕائیل و فەلەستین و قوبڕس و یۆنان و ئوردون تیایدا ئەندامن.
بانقی نێودەوڵەتیش كە ئەمریكا پاڵپشتی سەرەكییەتی، پشتوانی لە هەموو چالاكییەكانی ئەو ڕێكخراوە دەكات كە ساڵانە دوو كۆنگرە دەبەستێت، ئەمە جگە لەوەی واشنتۆن پرسی ووزەی خستۆتە ناو گفتوگۆی ستراتیژی لەگەڵ میسردا، ئەم بەشدارییەی ئەمریكا شەرعیەتێكی كاریگەری بەو ڕێكخراوە بەخشیووە.
ئەبو ئیسماعیل ئەوەشی ڕوونكردۆتەوە كە بەشداری كۆمپانیا زەبەلاحەكانی جیهان لە گەڕان و پشكنین بە دوای نەوتدا لە میسر، گوزارە لە سیاسەتی دەرەوەی وڵاتەكانیان دەكات، ئەمەش پاڵپشتێكی ڕاستەقینە و كارتێكی فشاری گەورەیە بەدەست میسرەوە بۆ بەرەنگاربوونەوەی هەر ئاڵینگارییەكی توركی بۆ سەر سەروەری خاكی میسر لە سەر سنورەكانی لیبیاوە، ئەو هەنگاوە كارتێكی دیكەی فشارە بە دەست قاهیرەوە لە چۆنییەتی مامەڵەكردن لەگەڵ تەنگژەی لیبیا و هاتنەناوەوەی توركیا بۆ ناوچەكە.
دەستەبەری سەربازی و ئابووری
شارەزا ئەمنییەكان پیان وایە چڵێسییەكانی توركیا، بۆ دەستكەوتنی زیاتری غاز و نەوتی لیبیایە، ئەنقەرە بەو ئەندازەی مەبەستی قایمكردنی شوێنپێیەتی لە خۆرئاوای دەریای ناوەڕاست، ئەوەندە لە خەمی دەستبەسەرداگرتنی خاكی لیبیا نییە.
ئەو دۆزینەوە تازانە هەل بۆ كۆمپانیا جیهانییەكان دەڕەخسێنن لە خۆرهەڵات و خۆرئاوای دەریایی ناوەڕاست كە بەدوای غازدا بگەڕێن، بەمەش ئەو ناوچەیە دەبێتە خاكێكی كراوە، ئەمەش وادەكات گێچەڵكردنە‌كانی ئەنقەرە لەو ناوچەیەدا جێگەی قێزلێبوونەوەی زیاتربن، دوای دیاریكردنی سنوری دەریایی نێوان میسر و قوبڕس و یۆنانیش كە وێنەیەكی لێدراوەتە نەتەوە یەكگرتووەكان، باڵادەستی قاهیرە لەو ناوچەیەدا بەهێزتر دەبێت.
ئەمەش دۆخی توركیا سەختتر دەكات، چونكە ئەنقەرە ئەو تەكنەلۆجیایەی نییە بتوانێت بە شێوەیەكی بەرفراوان لە ئاوە قوڵەكاندا غاز دەرێنێت، بۆیە لە قوبڕوس گێچەڵ دەنێتەوە تاوەكو كەموكورتییەكانی لە بواری ووزەدا پڕبكاتەوە، بۆ برەودان بە ئاراستە سیاسییەكانیشی دەستتێوەردانی خۆی لە لیبیادا چڕكردۆتەوە.
مێژووی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانیش هەمیشە ئەوەی سەلماندووە كە ململانێ نێودەوڵەتییەكانی نێوان دەوڵەتان بە تەنیشت هێزی سەربازییەوە، پێویستیان بە پاڵپشتی ئابووری هەیە بۆ بەهێزكردنی بەرەی ناوخۆی لە هەر وڵاتێكدا.
دیارە كە ئەردۆغان چەندها بەرەی شەڕی لە سوریا و عێراق و لیبیا بە ڕووی توركیادا كردوونەوە، بە باشیش ناتوانێت بەڕێوەیان بەرێت، لەگەڵ ئەوروپاش خاوەن سیاسەتێكی هاوسەنگ نییە.
وێناكردنەكانی ئێستای ئەنقەرە بە گێرانەوەی شكۆمەندییەكانی دەوڵەتی عوسمانی دادی توركیا نادەن، بەوەی گەرەكییانە بە هۆی قورسایی سیاسییانەوە كە پشتئەستور بێت بە ئابوورییەكی هەڵكشاو ئەو كارە بكەن، ئەمەش بە گوێرەی ئەو پلانەی بۆ ساڵی 2023 دایانڕشتووە كە هاوكاتە لەگەڵ یادی سەدساڵەی ڕاگەیاندنی دەوڵەتی توركیا، ئەمەش دوای ئەوەی بۆ مانەوەی ئەردۆغان لەسەر كورسی دەسەڵات، دەستوری توركیایان هەموار كردەوە.
هاوپەیمانی ئەنقەرە لەگەڵ هەریەك لە دەوحە و تاراندا، كە خۆیان پێیان وایە هێزێكی دەرەكی كاریگەرە، دادی توركیا نادات، چونكە ئەو دوو وڵاتە بەدەست گرفتی ناوخۆیی و دەرەكییەوە دەناڵێنن.
جەمال قەلیوبی مامۆستای ووزە و كانزاكاری لە زانكۆی ئەمریكی لە قاهیرە دەڵێت: هاتنەناوەوەی كۆمپانیا جیهانییە تازەكان بۆ گەڕان و پشكنین بە دوای ووزەدا لە ناوچەكە، بە پشتیوانی هەنگاوەكانی میسر بووە كە دۆخی هاتنەناوەوەی بۆ ئەو كۆمپانیایانە ڕەخساندووە، ئەمەش ڕەگەزەكانی دەمكوتكردنی سەربازی دەستی میسری بەهێزتر كردووە.
قەلیوبی باسی لەوەش كردووە كە چەك و تەقەمەنی سەربازی پشكدار بووە لە تەواوكردنی پڕۆژەی كێڵگەی غازی "زەهر" لە ماوەیەكی پێوانەییدا، چونكە خۆپڕچەككردنی وشكانی و دەریایی و ئاسمانی میسر، پەیامێكی ئاشكرا و بەهێز بوو، نیازی هەموو ئەو هێزانەشی پوچەڵكردنەوە كە گەرەكیان بووە لە ناوچەكەدا بكەونە جموجۆڵ.
ئەو قوڵاییە ستراتیژییەی میسر هەیەتی، وڵاتەكەی لە مەترسییەكان پاراستووە، ئەمەش بە هۆی پلانێكی سەراپاگیر كە ناوچە سنورییەكانی لە دەریای سور لە باشوری سنورەكانی لەگەڵ سودان دەستپێدەكات، تا دەگاتە ئەوپەڕی ناوچەی خۆرهەڵات لە لێوارە ئاوییەكانی سعودیە، ئینجا لە ناوچەی سینای سەر سنوری ئیسڕائیل و ئوردونەوە، دواتر ئاوە كراوەكانی لە باكوری دەریای سپی ناوەڕاست و سنورەكانی خۆرئاوای لەسەر كەناراوییەكان دەریایی سپی ناوەڕاست.
سەرچاوە: پێگەی ئەلەكترۆنی عەرەب
وەرگێران: لوقمان حاجی قادر
