ئەحمەد هەردی عەزیز محەمەد  نووری تاڵەبانی
ئامادەکردنی فازیل شەوڕۆ
دکتۆر نوری تاڵەبانی  دوای چاپکردنی بەرگی یەکەمی (بیرەوەری و بانێژەباسێک لە نووسینەکانم)،  ئێستا (٣) بەرگی دیکەی ئەم بەرهەمەی بە زمانی کوردی و عەرەبی و ئینگلیزی  ناردووە بۆ چاپ، کە تێکڕای (٤) بەرگەکە (١١٢٣) لاپەڕەی قەوارە گەورەیە، فازیل شەوڕۆ ئەرکی پێداچوونەوە و سەرپەرشتیی چاپکردنی  بەرگەکانی گرتەئەستۆ  و  دوو پێشەکیشی بۆ نووسیوون. بەختیار مستەفا زەڵمیش، بەشە عەرەبییەکەی ئامادەکرد و پووختەی ژیاننامەی دکتۆر نوری تاڵەبانی وەرگێرایە سەر زمانی عەرەبی.
بەرگی دووەمی ئەو بەرهەمەی دکتۆر نووری کە (٥١٩) لاپەڕەیە بە کوردییە، بەرهەمی تەمەن و ئەزموونی ڕۆژگاری پڕ هەوراز و نشێوی ژیانییەتی، کە بۆ مێژوو دەبنە بەڵگەنامەی دەوڵەمەند بۆ توێژەر و مێژوونووس و و سیاسی و ڕۆشنبیری و خوێنەرانی کورد و عەرەب و ئینگلیزیزانەکان.
ئەم بابەتەی خوارەوە، کە پتر لە دوو دەییە پێش ئیمڕۆ، پێشکێش بە بەرپرس و دەسەڵاتدارانی کورد کراوە، هەردەڵێی بۆ ئیمڕۆیان ئامادەکراوە. بەداخەوە، ئەگەر زوو خەمی جددی ئەو خەمخۆرانەی کورد بە هەند وەربگیرابانایە، ئەکید، ڕۆژگاری ئێستای کورد، زۆر جیاوازتر دەبوو.
ئێستاش، دەکرێ، ناوەڕۆکی ئەم بابەتە، بەهەند وەرگیرێت و عیبرەتێک لە ڕابردوومان وەربگرین.
ئەمەش دەقی بابەتەکەیە، کە لە بەشێ دووەمی بەرگەکە بە ناونیشانی (یەکخستنی ماڵ کورد) دا تۆمارکراوە:
"دروود لە ڕۆحی پاکی ئەحمەد هەردی و عەزیز محەمەد"

بەرەیەكی نیشتمانیی پتەو بۆ ئەم قۆناغە نوێیەی كوردستان
ئەحمەد هەردی        عەزیز محەمەد         نووری تاڵەبانی
   وڵاتەكەمان بە بارودۆخێكی تایبەتدا تێپەڕدەبێت، دواڕۆژی كوردستان لە دەستووری ئایندەی عێراق دیاری دەكرێت و پەیوەندیی هەرێمی كوردستان بە حكوومەتی ناوەندەوە یەكلا دەكرێتەوە. لەم بارودۆخە ناسكە نادیارەدا هەڵوێستێكی یەكگرتووانە لە كوردستان بەدی ناكرێت و بەرنامەیەك ئامادەنەكراوە كە هەموو هێز و لایەنە سیاسیەكانی كوردستان و ڕێكخراوە مەدەنی و پیشەییەكان و ڕووناكبیرانی كوردستان كۆبكاتەوە. ئەم پەرتوبڵاوییەی ئێستا لە ئارادایە لە بەرژەوەندیی كورد و قازانجی هێزە سیاسیەكاندا نییە، ئەگەر بارودۆخەكە بەم شێوەیە بمێنێتەوە دەبێتە هۆی ئەوەی كورد سەنگێكی ئەوتۆی نەبێ لە كاتی ئەو گۆڕانكارییانەی چاوەڕوانی كوردستان و عێراق دەكەن و بڕیاری لەسەر دەدرێت. ئەگەر كورد بیەوێ بەشداربێت لەو گۆڕانكارییانە و ڕۆڵی لە دیاریكردنی پاشەڕۆژی عێراق هەبێت، پێویستە خۆی لە بەرەیەكی یەكگرتووی پتەودا، بە بەرنامە كۆ بكاتەوە و بە یەك دەنگ داوای جێبەجێكردنی مافە ڕەواكانی بكات.
    لەو باوەڕەداین هەموو كوردێكی بە هەست و دڵسۆز پشتگیریی لە یەكگرتنەوەی هێزە سیاسییەكانی كوردستان دەكات و ئاواتەخوازە ئەم یەكگرتنەوەیە بە زووترین كات بێتە دی، تا چالاكانە و بە گورجی بەشداری لە دەستنیشانكردنی پاشەڕۆژی كوردستان و عێراق بكات. بەڵام قسەی تیۆری و سەر كاغەز لەگەڵ ئەو واقیعەی لەسەر گۆڕەپانی كوردستان هەیە جیاوازە و هەمووشمان هەستی پێدەكەین. لەمەوبەر چەند هەوڵێكی دڵسۆزانە لە لایەن هێزە سیاسییەكان و گرووپ و كەسانی ڕووناكبیرەوە بۆ دامەزراندن و بنیاتنانی بەرەیەكی یەكگرتوو لە كوردستان دراون، بەڵام بە داخەوە زۆربەیان سەركەوتنیان بە دەست نەهێناوە، چونكە بە شێوەیەكی گونجاو لەگەڵ ئەو واقیعەی لە گۆڕەپانی كوردستان هەبووە نەبوون، بۆیە ئەگەر بمانەوێ بیر لە یەكخستنەوەی هێزە سیاسیەكانی كوردستان بكەینەوە، پێویستە ئەو واقیعە لەبەرچاو بگیرێ.

   لە واقیعی ئەمڕۆی كوردستان دوو هێزی سەرەكی هەن، لە زۆر ڕووەوە توانا و دەسەڵاتێكی زۆریان هەیە، بەڵام چەند جارێك پێكدادان و شەڕ و ناكۆكی لە ساڵانی ڕابردوودا لە نێوانیاندا ڕوویداوە و ئاسەوارەكانی تا ئێستاش ماون. چەند ساڵە دوو ئیدارەی جیاواز لەم بەشەی كوردستان هەیە، هەر یەكەیان دەزگای تایبەت بە هێزی پێشمەرگە و پۆلیس و پاراستن و زانیارییان هەیە، لەسەر بنەمای حیزبایەتیی تەسك دامەزراون، هەروەها چەند كۆلێجێكی تایبەت بە هێزی پێشمەرگە و پۆلیس و ڕێكخراوانی دیكە هەیە لەسەر هەمان بنەما دروست كراون. ئەم دوو ئیدارەیە دەمێكە سەرچاوەی تایبەتی دارایی خۆیان پەیداكردووە و ئێستاش لە پەرەسەندندایە. یەكگرتنەوەی ئەو دوو ئیدارەیە كە ئەو دوو هێزە سیاسییە بەڕێوەیان دەبەن، كارێكی ئاسان نییە، ئەگەر بمانەوێ لەسەر بنەمایەكی پتەو یەكبگرنەوە، بە جۆرێك لێكدابڕانی تێدا نەبێ و نەگەڕێنەوە بۆ جاری جاران، كە ناكۆكیی چەكدارانە لە ئاكامەكەی ڕوویداوە. مەبەست لە بەرچاوخستنی ئەو واقیعە تاڵە تانە لێدان نییە، بەڵكو هەوڵدانە بۆ یەكگرتنەوەی هێزە سیاسییەكان لەسەر بنەمایێكی ڕاست و دروست، بۆ ئەوەی جارێكی دیكە گەلەكەمان تووشی شكستی و نەهامەتی نەبێتەوە. لێرە كە باس لە دامەزراندنی بەرەیەكی كوردستانیی یەكگرتوو دەكەین، بیر لەو كۆسپ و ئاستەنگانەش دەكەینەوە و هەوڵ دەدەین بە شێوەیەكی واقعبینانە و دوور بینانە چارەسەریان بكەین.

    لە بەرامبەر ئەم هەموو ئاستەنگ و زەحمەتەی لەسەر گۆڕەپانی سیاسیی كوردستان بەدی دەكرێن، بارێكی تازە لەسەر ئاستی كوردستان و عێراق و ناوچەكە و جیهان پەیدابووە بووەتە هۆی پەیدابوونی ئاسۆیەكی نوێ بۆ كوردستان بەگشتی، بۆ ئەو دوو هێزە سیاسییە و لایەن و گرووپ و ڕێكخراو و ڕووناكبیرانی كوردستان، كە پێویستە توانای خۆیان بە شێوەیەكی جددی و دوور لە خۆپەرستییەوە یەك بخەن، تاكو سوود لەم هەلە وەربگیرێ بۆ ئەوەی هیچ نەبێ بەشێك لە ئاواتەكانی گەلی كوردستان بەدی بێن و كورد جارێكی تر تووشی نەهامەتی نەبێتەوە. ئەم دەرفەتە تازەیە لە ئاكامی ڕووخانی ڕژێمی دیكتاتۆری و ڕزگاركردنی بەشی زۆری باشووری كوردستان پەیدابووە، نابێت بە سووك و ئاسانی لەبەر هەر هۆیەك بێت، لە دەستمان بچێت. بە دڵنیاییەوە دەڵێین ئەگەر ئەم جارە كورد سوود لەم دەرفەتە گەورەیە وەرنەگرێت، ئەو دوو هێزە دەسەڵاتدارەی كوردستان لە هەموو لایەكانی تر زیاتر زەرەرمەند دەبن و بەرامبەر مێژوو و نەوەی پاشەڕۆژ بەرپرسیار دەبن. ئەگەر لێرە پەنجە بۆ ئەو دوو هێزە سیاسییە درێژ دەكەین، لەبەرئەوەیە ئەوان ئەمڕۆكە كاربەدەست و دەسەڵاتدارن لە كوردستان و بەشێكی فراوانی باشوور لەژێر دەسەڵاتی ئەواندایە.

     ئەو كۆسپ و ئاستەنگانە، دەبێ بە وردی و واقیعبینانە لێیان بكۆڵینەوە تا بتوانین چارەسەریان بكەین. بەڵام لەهەمان كاتیشدا ئەم بارودۆخە تازەیەی لە پاش نەمانی ڕژێمی بەعسی پەیدا بووە و هیوا و ئومێدێكی گەورەی لێ پەیدابووە بۆ كورد، دەبێ بخرێنە پێش چاو و هەوڵبدرێت حیزبایەتی تەسك و بەرژەوەندیی یەكلا نەبنە هۆی بەرەو پێشەوە نەبردنی كێشەی ڕەوای گەلەكەمان، تا جارێكی تر نەبینە قوربانیی خۆپەرستیەتیی. كورد، دەبێت ئەمجارە بە مافە ڕەواكانی خۆی بگات و سوود لەم بارە نێوخۆیی و ناوچەیی و نێو دەوڵەتییە تازەیە وەربگرێت.
  ئەگەر ئەم بەشەی كوردستان كە لە ژێردەسەڵاتی ئەو دوو هێزە سیاسییە یەكبگرێتەوە، ئەو بەشە دابڕاوەی زووتر دەگەڕێتەوە سەر هەرێمی كوردستان، كەواتە پێویستە هەموو كوردێكی دڵسۆز بە هەموو توانایەوە هەوڵ بدات ئەم ئاواتە پیرۆزەی هەزاران شەهید و قوربانی ڕێگای ئازادكردنی كوردستان، بێتە دی. ئەگەر گەیشتن بەم ئاواتە پیرۆزە لە یەكگرتنەوەی هەردوو ئیدارەكەدا بێت، پێویستە هەموو هەوڵێك بدرێت بۆ پتەوكردنی پەیوەندیی نێوان ئەو دوو هێزە و هەموو هێز و گرووپ و ڕێكخراوە مەدەنی و پیشەیی و كەسایەتی و ڕووناكبیرانی كوردستان، بەڵام لەسەر چ بنەمایەك و بە چ میكانزمێك؟

ئەو پڕنسیپانەی دەتوانین بڵێین بەشی زۆری گەلەكەمان دەمێكە لەسەری ڕێككەوتوون و بە بەردەوامی داوای جێبەجێكردنیان كردووە، دەكرێت لەم خاڵانەی خوارەوە كۆبكرێنەوە:
یەكەم: یەكخستنەوەی هەردوو ئیدارەكە و دامەزراندنی حكوومەتێكی ئیتتلافی بە بەشداریكردنی نوێنەرانی هێزە سیاسیەكان و كەسایەتییە شارەزا و بێلایەنەكان، ئەركە سەرەكییەكانی ئەم حكوومەتە، جگە لە بەڕێوەبردنی كاروباری دەزگاكانی كوردستان، تا ڕێكخستنی هەڵبژاردنێكی ئازاد، لەم خاڵانەی خوارەوە دەكرێ كۆ بكرێنەوە:
پێكهێنانی چەند لێژنەیەك بۆ یەكخستنەوەی دەزگاكانی تایبەت بە پێشمەرگە و ئاسایش و پۆلیس و كۆلێجەكانی سەر بەو دەزگایانە.
* پاككردنەوەی دەزگاكانی هەرێم لە هاوكارانی دەزگاكانی ئەمن و موخابەراتی ڕژێمی بەعس بەپێی بڕیاری پەرلەمان، لەگەڵ پاككردنەوەی ئەو دەزگایانە لە فەرمانبەرانی دەست پیس و بێ توانان بوونەتە هۆی پەیدابوونی گەندەڵی و رۆتین و دواخستنی كاروباری هاونیشتمانیان.
* ئامادەكردنی قانوونێكی نوێ بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان و ئەنجامدانی ئەو هەڵبژاردنە، بە هاوكاریی دەزگایەكی نێو دەوڵەتی.
* پێوەندیی حكوومەتی یەكگرتووی هەرێم و دەزگاكانی بە وەزاڕەت و دەزگاكانی ناوەند بەپێی دەستووری هەرێم ڕێكبخرێت، تا ئەو كاتەی دەستوورێكی تازە بۆ عێراق پەسند دەكرێت. بە واتایەكی دی، حكوومەتی هەرێم هەموو ئەو دەسەڵاتانەی بۆ دەستنیشانكراوە لە دەستووری هەرێمی كوردستان بە كاریان بێنێ، تەنیا ئەو دەسەڵاتانە نەبێ بەپێی هەمان دەستوور بە دەسەڵاتی حكوومەتی ناوەندی دەزانن، كە بریتی دەبن لە كاروباری بەرگری و نێودەوڵەتی و دراو و بانكی ناوەندی و دەوڵەتنامە (جنیسە).
دووەم: چەسپاندنی سیستمی فیدڕاڵی پەسندكراو لە لایەن پەرلەمانی كوردستانەوە بۆ پاشەڕۆژی عێراق، لەسەر بنەمای دابەشكردنی عێراق بەسەر دوو هەرێم، هەرێمی كوردستان بە سنووری جوگرافی و مێژوویی خۆی، كە دەمێكە مێژوونووسانی عەرەب و بیانی و كورد دیاریانكردووە، كە لە سەرووی زنجیرە چیاكانی حەمرین دەستپێدەكات، لەگەڵ هەرێمێكی دی بۆ بەشی عەرەبی عێراق. پێویستە هەوڵبدرێت ئەم سیستمە فیداڕڵییە لە دەستووری عێراقی تازەدا بچەسپێت، كە هەرێمی كوردستان بەشێَكە لە كوردستان، چونكە هەموو لایەنە سیاسی و مەزهەبییەكانی عەرەبی عێراقی، دەوڵەتی عێراق بە بەشێك لە نیشتمانی عەرەب دەزانن و داوادەكەن ئەم داواكارییەیان لە دەستووری عێراقدا بچەسپێنن.

سیێەم: نەهێشتنی ئاسەواری سیاسەتی بەعەرەبكردن بەهەموو شێوەكانیەوە، لە هەموو ناوچەكانی كوردستانی تازە ئازادكراو، هەروەها بەشداریكردنی گەلی كوردستان لە پڕۆسەی هەڵبژاردن لەسەر ئاستی عێراق بەندبكرێت بە نەهێشتنی ئاسەواری سیاسەتی بە عەرەبكردن و گەڕانەوەی هەموو ئاوارە دەركراوەكان، بە كورد و توركمان و ئاشوورییەوە، بۆ جێگای باب و باپیرانیان، لەگەڵ قەرەبووكردنەوەیان لەو زیانانەی لێیان كەوتووە، تاكو بتوانن بگەڕێنەوە بۆسەر ژیانی ئاسایی جارانیان، لەگەڵ گەڕاندنەوەی ئەو چوار قەزایەی لە ساڵی 1976 لە پاڕێزگای كەركوك دابڕاون.
  لەبەر ئەوەی كەركوك و ناوچەكەی تایبەتمەندێتیی خۆی هەیە، پێویستە كێشەكانی ئەو ناوچە بە شێوەیەكی جیاواز چارەسەر بكرێن، چاكترە دەستەیەك پێكبێت نوێنەرانی هێزە سیاسیەكان و ڕێكخراوەكان و چەند كەسایەتییەكی ناوچەكە تێیدا ئەندام بن، ئەركی سەرەكی ئەو لیژنەیە ئامادەكردن و داڕشتنی بەرنامەی جۆراوجۆر بێت بۆ بنبڕكردنی سیاسەتی بە عەرەبكردن لە ماوەیەكی دیاریكراودا. باری تایبەتی لە كەركوك و مەترسی پەیدابوونی هاوكارییەكی ستراتیژیی لەنێوان گرووپە توندڕەوەكانی توركمان و عەرەب، دژی پێكەوە ژیانی نەتەوە جیاوازەكان پێویست دەكات ئەم دەستەیە لە كەركوك بە زووترین كات دابمەزرێت. پێویستە هەڵوێستێكی یەكگرتووانە لەكاتی هەڵبژاردندا لە كەركوك و ناوچەكانی دیكەدا پەیڕەو بكرێت و هەموو نەتەوەكانی ئەو ناوچانە بەشداری تێدابكەن، ئەگینا نەیارانی كورد، بە هاوكاریی ناحەزانی كورد و توركمان و عەرەب لەو ناوچەیە، دەتوانن كاری تێكدەرانە ئەنجام بدەن، ئەوەش دەبێتە هۆی مەترسییەكی گەورە بۆ پاشەڕۆژی كەركوك. ئەو لایەنانە بە ئاشكرا چەند دەوڵەت و هێزێكی بیانی و ناوخۆیی پشتگیرییان لێ دەكەن، كە دەبێ هەموو حیسابێك بۆ تێكشكاندنی ئەم ستراتیژییە بكرێت، بە یەكگرتنەوەی هێزە كوردستانییەكان و دۆستەكانیان لە ناوەوە و دەرەوەی كوردستان.

چوارەم: دەستكاریی پڕۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستان بكرێت كە لەمانگی نۆڤەمبەری 2002 وەكو پڕۆژە پەسندكراوە، تاكو بەندەكانی لەگەڵ باری تازەی پاش ڕووخانی ڕژێم بگونجێن، پێویستە ئەو پڕۆژەیە پاش دەستكاریكردنی، پەسند بكرێت و حكوومەت و هەموو دەزگاكانی هەرێمی كوردستان كاری پێبكەن.
پێنجەم: پەرلەمانی كوردستان و حكوومەتی یەكگرتووی كوردستان، تاقە نوێنەری هەرێمی كوردستان بێت لە هەموو گفتوگۆ و دانووستانێك لەگەڵ حكوومەتی ناوەند و هاوپەیمانان دەكرێن.
شەشەم: قبووڵكردنی ئاكامەكانی ئەو هەڵبژاردنەی پاش یەكگرتنەوەی كوردستان دەكرێت، پاش پەسندكردنی قانوونێكی نوێ بۆ هەڵبژاردن لەسەر بنەمایێكی تازە.
ئەم پڕنسیپە سەرەكییانە دەكرێت بە شێوەیەكی فراوانتر ئامادەبكرێن، پێویستە میكانزمی تایبەت دابڕێژرێت بۆ كارپێكردن و جێبەجێكردنیان.

  لەسەر ئاستی كوردستان، پێویستە كۆمیتەیێكی باڵا بۆ جێبەجێكردنی بەم پڕنسیپانە دامەزرێت، لەگەڵ چاودێریكردنی شێوەی جێبەجێكردنیان لە پاڕێزگاكان، چاكترە ژمارەی ئەو كۆمیتەیە لە (نۆ) ئەندام زیاتر نەبێت، نوێنەری ئەو دوو حیزبە سەرەكییەی تێدابێت، چونكە جگە لەوەی ئەمڕۆكە دەسەڵاتداران لە كوردستان و هێز و توانای بەرچاویان هەیە، نوێنەریان لە ئەنجومەنی حوكمڕانیی عێراق هەیە، كە ئەمڕۆكە، لە پاش دەسەڵاتی هاوپەیمانان، باڵاترین دەسەڵاتە لە عێراق، بەڵام ئەمە نابێت بمانگێڕێتەوە بۆ ئەو سیستمەی لە زۆر وڵاتانی شموولیدا پەیڕەوی دەكرێت، لە ژێر ناوی "بەرەی نیشتمانی"، هەموو دەسەڵاتەكان لە ژێر دەستی حیزبێك ماونەوتەوە. ئەمەش ڕاماندەكێشێ بۆ شیكردنەوەی خاڵێكی تر كە بەداخەوە لە وڵاتانی شموولیدا كراوە بە نەریت، حیزبێك بە ناوی حیزبی "ڕابەر"، یان هەر ناوێكی تر بێت، دەبێ لە بەرەی یەكگرتووی كوردستانی ئەم جۆرە پراكتیزە بەلاوە بنرێت و بەشێوەیەكی دیموكراسییانە بڕیار و پێشنیازەكان لە لایەن كۆمیتەكانی بەرەوە پەسند بكرێن. بەڵام دەكرێت لەم حاڵەتەشدا مەرجی پەسندكردنی بڕیارە گرنگەكان، لە لایەن دوو لەسەر سێی ئەندامانی كۆمیتەی باڵای بەرەوە قبوڵ بكرێت.

   بەهەر حاڵ پێویستە جگە لە "كۆمیتەی باڵای بەرەی نیشتمانی كوردستان"، كۆمیتەی دیكە لەسەر ئاستی پاڕێزگا و قەزا و ناحیەكان بە هەمان شێوە پێكبێت، بەڵام بە ڕەچاوكردنی باری تایبەتی ناوچەی كەركوك. ئەم بۆچوونانەی لێرەدا خستوومانەتە بەرچاو ڕاو پێشنیازن، داوا لەهەموو لایەن و گرووپ و نوێنەرانی ڕێكخراوانی مەدەنی و پیشەیی و ڕووناكبیران دەكەین بە ڕاو بۆچوونەكانیان دەوڵەمەندتریان بكەن، بەم شێوەیە دەتوانین هەموو پێكەوە بگەینە ئامادەكردنی بەرنامە و میكانیزمی چاكتر و گونجاوتر لەگەڵ باری تازەی كوردستان و عێراق بگونجێت. 
سەركەوتن بۆ هەمووان دەخوازین.