شارپرێس: تایبەت
حلمی رەسوڵ رەزا
لە نەوەدەكانی سەدەی رابردوو، كۆمپانیای "ئەلماز ئەنتای" كاری لەسەر بەرەو پێش بردنی سیستەمی رۆكێتەكانی "ئێس 300" ی بەرگریكار كرد، هەمان كۆمپانیا رۆكێتەكانی "ئێس 400"ی بەرهەم هێنا سەرەرای بوونی چەندین بەربەست و كرایە خزمەتی سوپای روسی لە ساڵی 2007، تا ئەو رادەیەی پاش چەند ساڵێكی كەم بوە گرنگترین بەرهەمی فرۆشراوی چەكی روسی، لەسەردەمی سەرۆك پۆتنیشدا وەكو ئتمرازی دیبلۆماسی و لەلایەن ئەمەریكاوە لە نزیكەوە چاودێری دەكرا.

ساڵانی رابردوو داواكاری لەسەر سیستەمی پڕچەككردنی پێشكەوتوی روسی زیادی كرد، ئەمەش پەیوەندی بە نەبونی مەرجی سیاسی سەر فرۆشنی چەكی هەمان ولاتەوە هەبوو، لەهەمان كاتدا مۆسكۆ ئامادەبوو تەقەنیاتی پێكشەوتوو بەبێ هیچ بەربەستێك بفرۆشێت، سەرەرای ئەوەی وڵاتان دەیانویست ئەو چەكە "جۆریە" بەدەست بهێنن بۆ بەهێز كردنی توانا سەربازیەكانیان دوور لە مەرجەكانی ئەمەریكا.

لێشاوی چەكی جۆری روسی
ناوچەی رۆژهەلاتی ناوەراست بۆ چەند دەیەیەك بازارێكی سەرەكی بوو بۆ ساغ كردنەوەی چەكی ئەمەریكی، بەرادەیەك لە نێوان ساڵانی 2012، 2016 بەرهەمی فرۆشتنی چەمی ئەمەریكی گەیشتە 47% لە ئاستی جیهان، بەلام لەم ماوانەی دوایدا داواكاریەكی زۆر لەسەر سیستەمەكانی بەرگری روسی پێكشەوتوو زیادی كرد.

چەندین ئاماژە دەبینرێ بۆ بڵاوبونەوەیەكی خێرای چەكی روسی لە رۆژهەڵاتی ناوەراست، لەوانە سەفەقاتی چەك، مۆسكۆ توانیویەتی فرۆشتنی چەك پەرە پێبدات، بە پیی لێكۆلێنەوەیەكی دامەزراوەی "راند" فرۆشتنی چەمی روسی بە وڵاتانی هەرێمی بە رێژەی 36% زیادی كردوە لە نێوان ساڵانی 2011 و 2015.

هەندێ لەو وڵاتانەی پشتیان بە سیستەمەكانی ئەمەریكی و ئەوروپی دەبەست روەو روسیا چوون، هەروەك لە سەردانی شا سەلمانی كوری عبد العزیز بۆ روسیا لە ئۆكتۆبەری 2017دا دەركەوت، شانشینی سعودیە چەندین گرێبەستی لەگەل روسیا مۆركرد بۆ هێنانی زرێپۆش لە جۆری "تی 90" و رۆكێتی دژە زرێپۆش و سیستەمی رۆكێتی بەرگری "ئێس 400"

بەلام ئەم هەنگاوە لەلایەن ئەمەریماوە رەتكرایەوەو گەیشتە ئاستی هەرەشەكردن بەوەی سزای ریاز دەدات و یەكێك لە لێپرسراوە گەورەكانی ئەمەریكا لە ئەنجومەنی پیران گوتی " لەگەل هاوپەیمانەكانمان هەوڵی ئەوە دەدەین بۆ ئەوی خۆیان لە كرینی ئەو چەكانە بپارێزن كە سزاكان دەیانگرێتەوە.

لە ناوەراستی سیپتەمبەری رابردوو مۆسكو هێزی سیستەمی رۆكێتی "ئێس 400"ی ئاشكرا كرد، كە لەهەمان ماتدا بەناوی "تریومف" ناسراوە، پاش تێپەرینی سێ هەفتە بەسەر سەردانی كردنی سەرۆكی روسیا بۆ دەلهی هیندو روسیا گرێبەستێكیان لەو بارەیەوە مۆركرد سەرەرای هەرەشەكانی ئەمەریكا، بەوەی كێبەركێ لەگەل چەكی پاتریۆتی ئەمەریكیدا دەكرد.

بەهەمان شێوە ولاتی مصر بوە گەورەترین كڕیاری چەكی روسی، لەوانە چەندین گریبەستی مۆركرد بۆ بەدەستهێنانی 46 كۆپتەرو 5 فرۆكەی شەركەر، سەرەرای سیستەمی بەرگری ئاسمانی لە جۆری "ئیس 300" تا ئەو رادەیەی هەواڵ هەبو كە سیستەمی بەرگری "ئێس 400" ئاسمانی مصر دەپارێزێ.

پاشان جەزائیر بوە چوارەمین وڵات لە كرینی چەكی روسی، بەجۆرێك كۆمپانیا روسیەكان 60% گرێبەستەكانیان لەگەل جەزائیر بوو، لەماوەی نێوان 2015 و 2017 چەندیم جۆری چەكی زەمینی و ئاسمانی لە روسیا كڕی

دیبلۆماسیەتی چەكی روسی
روسیا بە یەكێك لەو ولاتانە دەژمێردرێت كە چەك دەفرۆشێت بە هاوبەشی لەگەل بەرنامەی دروست كردنی چەك و لە ژێر سایەی لاری نەبوونی پرۆسەی گوساتنەوەی تەكنەلۆجیا و پێگەیاندنی كادیری نیشتمانی، لەهەمان كاتدا بەچەندین رێككەوتنامەی دروست كردنی سەربازی هاوبەش و گۆرینەوەی ئەزمونەكانەوە پەیوەستە لەگەل چەندین وڵاتی روژهەڵاتی ناوەراست لەوانە "مصرو ئێران".

لەسەردانی شا سەلمانی كوری عبد العزیز بۆ مۆسكو لە ئۆكتۆبەری 2017، چەندین گرێبەستیان مۆركرد بۆ هاوكاری كردن لە بواری سەربازی بە مەبەستی دروست كردنی كلاشینكۆف و چەك وچۆڵ و دروست كردنی سیستەمی بەرگری رۆكێتیی "ئێس 400" لەناو شانشینی سعودیەدا، ئەمەش لە چوارچیوەی بە ئامانجگرتنی " تێروانینی 2030" كە شانشین پشتی پێ دەبەستی بە تەرخان كردنی 50% ی خەرجی سەربازی.

لە فبرایەری 2017، رێكەوتنامەیەك لە نێوان ئیمارات و روسیا مۆركرا بۆ هاوكاری كردن لە بوارەكانی پیشەسازی سەربازی هاوبەش بۆ هێزی ئاسمانی سووك لە نەوەی پێنجەم بە هاوبەشی دامەزراوەكانی پیشەسازی سەربازی ئیماراتی بۆ ساڵی 2050، سەرەرای رێككەوتنامەیەك بۆ لێكۆلینەوە بۆ فرۆكەی روسی نوێ "سوخوی 35".

وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەراست رازی بوون بە دەستهێنانی سیستەمی پڕچەككردنی جۆریی كە بەشدار بێت لە بەهێز كردنی توانا سەربازیەكانیان، و روسیاش دەستی بە كرانەوە كرد بۆ فرۆشتنی نوێترین سیستەكانی پڕچەككردن، چەندین دەوڵەت لەوانە : ئێران و قەتەر و مەغریب و مصرو كوەیت روەو رێكەوتن رۆشتن بۆ كڕینی سیستەمی بەرگری ئاسمانی روسی لە جۆری "ئێس 400".

لەگەڵ بوونی تێبینی هاوپەیمانی باكوری ئەتلەسی "ناتۆ"، بەلام توركیا گرێبەستێكی مۆر كرد بۆ بەدەستێهنانی ئەم سیستەمە لە دیسەمیەری 2017، و لە ساڵی 2020 بۆی دەنێرێت، هەرچەندە ئەنقەرە روبەروی فشار بوەوە لەلایەن ئیدارەی ئەمەریكاوە، بەلام سوورە لە سەر بەدەستهێنانی سیستەمی "ئێس 400".

بەهەمان شێوە مەغرب لە ساڵی 2017 چەندین گرێبەستی بۆ هێنانی چەكی روسی مۆركردوە لە كاتی سەردانی كردنی سەرۆك وەزیرانی روسیا بۆ ریبات بەبێ دیاری كردنی جۆری چەكەكە، بەڵام بە گوێرەی هەندێ راپۆرت مەغرب نزیكەی 5.7 ملیار دۆلار تەرخان دەكات بۆ كرینی چەكی روسی و لە نێوانیاندا سیستەمی بەرگری ئاسمانی پێشكەوتوی روسیی.

لەگەڵ رەنگرێژكردنی سیاسەتی ئەمەریكا بەوەی لە ناوچەكە بكشێتەوەو روەو ئاسیا بروات، جگە لە بەسەر چوونی ماوەیەكی زۆر بەسەر سەوداو مامەڵەكردن بە پڕچەككردنی ناوچەكە بەهۆی هەڵوێستەكانی واشنتن دەربارەی "شۆرشە عەرەبیەكان" و پارێزگاری كردن لە پێشكەوتنی جۆریی سەربازی "ئیسرائیل"، ناوچەكە بە گشتی بوە بازارێك بۆ چەكی روسی.

دەست تێوەردانی سەربازی روسیا لە سوریا ململانێكانی ئاشكرا كرد، بەوەی لە ساڵی 2015 روسیا رۆكێتەكانی "ئێس 400" ی لە سوریا بڵاوەپێكرد، ئەمەش پاش ئەوە هات توركیا فرۆكەیەكی شەڕكەری روسیای خستە خوارەوە، پێش چەند مانگێكیش روسیا رایگەیاند سیستەمی "ئێس 400" بە سوریا دەدات.

پاڵنەرەكانی پشت بەستن بە چەكی روسی
لە بازاری چەك فرۆشتندا روسیا چەندین فرۆكەی پێشكەوتوو نمایش دەكات، بەڵام سیستەمی رۆكێتی روسی لەلایەن وڵاتانی كڕیارەوە زیاتر بایەخی پێدەدرێت لە جیهان، بەتایبەتی سیستەمی "ئێس 300" و "ئێس 400" ی پێشكەوتوو، لەگەڵ سیستەمی بەرگری ئاسمانی كورتمەوداو ناوەندمەودا، ئەمە جگە لە سیستەمی "ئێس 500" بۆ بەرگری ئاسمانی بۆ ساڵی 2020، كە بەسەر هاوتا ئەمەریكیەكەیدا لە رووی خیراییەوە پێشدەكەوێ.

هۆكاری داواكاری وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەراست بۆ چەكی روسی و سەوداو مامەڵەكردن لەسەر ئەو سیستەمە چەكداریانەی كە مۆسكۆ بەرهەمی دەهێنێ زیاتر بۆ ئەو پەیوەندیە دیبلۆماسیەكانی روسیا دەگەڕێتەوە، ئەمە سەرەرای هەرەشە ئەمنی و زۆر خایاندنی ململانێی ئەهلی لە سوریاو لیبیاو یەمەن، جگە لە هەڕەشە دوور مەوداكان و هەندێ هەرەشەی تر لەسەر وڵاتە هەرێمیەكان.

لەلایەكی ترەوە روسیا هیچ مەرجیكی سیاسی لە سەر فرۆشتنی چەكەكانی دانانیت بۆ وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەراست، بە پێچەوانەی ئەمەریكاو وڵاتانی تری ئەوروپی كە مەرجی سیاسییان هەیەو پەیوەستە بە دیموكراتی دۆخی مافی مرۆڤ. هەروەها روسیا مامەڵەو سەوداكان و پرۆسەی چاككردنەوە ناوەستێنێ بەهۆی پەرەسەندنە سیاسیە ناوخۆیی و هەرێمیەكان، و بۆتە هاوبەشێكی سەرەكی بۆ ژمارەیەكی زۆری وڵاتانی جیهان لە بواری سەربازیدا. پاشان ئەوەی روسیا لە ئەمەریكا جیا دەكاتەوە ئەوەیە، دەتوانێ پێویستیەكان لە پڕچەككردن بە زوترین كاتدا بە كڕیارەكانی بگەیەنێ، ئەمە جگە لە خزمەتگوزاری چاككردنەوە بەبێ هیچ مەرجێكی سیاسی، راپورتی دامەزراوەی "راند" ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە رێژەی فرۆشتنی چەكی روسی لە ناوچەكەدا 36% زیادی كردوە لە نێوان 2011 تاكو 2015 بۆ ئەو وڵاتانەی ململانێی یەكتری دەكەن.

لەهەمان كاتدا روسیا دەیەوێ خۆی بسەلمێنی لە روی سەربازیەوە - ناوچەی هەرێمایەتی- و ببێتە وڵاتیكی قبول كراو لەلایەن وڵاتە هەرێمایەتیەكان، هەروەها دەیەوێ ئەو وڵاتانە بەرەو خۆی كێش بكات و رووبەرووی هەرەشە كلاسیكیەكانی ئەمەریكا بوەستێتەوە، و چەك فرۆشتنەكانیشی دەقۆزێتەوە بۆ كاریگەری دروست كردن لەسەر پاراستنی بەرژەوەندییەكانی روسیا لە شوێنە دوورەكان.

لە داهاتوشدا، روسیا حسابی بۆ ئەوە كردوە ئەو دەوڵەتانەی چەكی لێ دەكڕن بەرەو كەم بونەوە بڕوات، بۆیە گرنگی زۆر دەدات بە فراوانكردنی بنكە سەربازیەكانی لەو وڵاتانەی چەكیان پێ دەفرۆشێت، بە شێوەیەك راپورتێكی پەیمانگەی ستۆكهۆڵم ئەوەی ئاشكرا كردوە 70% ی چەكی روسیا بە چوار دەوڵەت دەفرۆشرێت ئەوانیش، چین، هیندستان، فێتنام و جەزائیرن.

روسیا وەك جێگرەوەیەك بۆ ئەمەریكا
روسیا لە رێگەی فرۆشتنی چەكەكانیەوە لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەراست دەیەوێ پەیوەندیەكانی پەرە پێ بدات لەگەڵ هێزە هەرێمایەتیە ناوەندییەكان بۆ پاراستنی بەرژەوەندییە ئابوری و ئەمنی و سەربازیەكانی، گرنگترین بەرژەوەندیش لای مۆسكۆ پاراستنی پرۆسەی چەك فرۆشتنە بۆ زیادبوونی كاریگەری هەرێمایەتی و پەرەدان بە پەیوەندیەكانی لەگەل سەرجەم لایەنەكان. هەروەها دەیەوێ وەك جێگرەوەی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكا و رۆژئاوا خۆی دەربخات وەك زەمانێك بۆ پاراستنی ئەمن و ئاسایشی هەریمایەتی و ئەمەش وای لێدەكات چەك بفرۆشێ بە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەراست بەبێ هیچ مەرج و پێشەكیەك، لێرەوە دوو روویی پێوانەكانی روسی بەدەردەكەویت لە ناخی سەوداومامەلەی پڕچەككردن لەگەڵ ئەو وڵاتانەی ململانێی یەكتری دەكەن.

قرۆشتنی چەكه روسیە پێشكەوتوەكان لە رۆژهەڵاتی ناوەراست پەیوەندی لە رێلێگرتنی ئەمەریكاوە هەیە لەناوچەكە، وە جێگیر بوونی روسیا لە روی سەربازیەوە و پەرەپێدانی تواناكانی بەرگری بۆ هاوپەیمانەكانی و پیكهێنانی پەیوەندی سەربازی لەگەڵ ئەو وڵاتانەی كاریگەری گەورەیان هەیە لە رووداوەكانی ئێستادا، ئەمە سەرەرای قۆستنەوەی دیبلۆماسیەتی چەكی روسی لە بەهێزكردنی هەیمەنەیدا و پێكشەش كردنی روئیایەكی نوێ بۆ ئەمن و ئاسایش لە رۆژهەڵاتی ناوەراست.

روسیا لە میانەی سەوداو مامەڵە بە چەكە جۆریەكانیەوە سود لە دامەزراندنی پەیوەندی سەربازی دەبینێت لەگەڵ وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەراست بەوەی رێككەوتننامەیان لەگەل مۆر بكات، تا رێگا بە روسیا بدریت ئاسمانی ئەو وڵاتانە بەكاربهێنێت بۆ جێبەجێكردنی هەندی هێرشی ئاسمانی دژی مەبەستی سنوردار. لە میانەی سەردانی كردنی سەرۆكی سودان "عمر البشیر" بۆ روسیا لە نۆڤەمبەری 2017، گفتوگۆكرا بۆ دامەزراندنی بنكەیەكی سەربازی روسی لە كەنارەكانی دەریای سور، هەروەها سەوداو مامەڵەیەك لە نێوانیاندا مۆركرا بەوەی روسیا ‌ فرۆكەی "سوخوی 35"ی پێشكەوتو بە سودان بفرۆشێت.

بەرهەم هێنانی چەكی نوێ لە روسیا بەشداری دەكات لە گۆرانی هاوسەنگی هێزە هەرێمایەتیەكان، لەلای بریار بەدەستانی روسیاش ئەو بۆچونە دروست بوە كە چەكی روسی دەتوانێ هاوسەنگی سەربازی رابگرێت لە نێوان لایەنە ململانێكەرەكاندا و لە كۆتاییدا جۆرێك لە سەقامگیری و ئاسایش بەدی دەهێنێ، ئەمەش بەرژەوەندیەكانی روسیا دەپارێزی بۆیە دەبێ زیاتر پەرە بەو چەكە نوێیە پێشكەوتوانە بدرێت.

مامەلەو سەوداكانی روسیا بۆ بەرهەم هینانی سیستەمە بەرگریە رۆكێتیەكان لە جۆری "ئێس 400" پەیوەندی بە رێلێگرتنی ئەو هەرەشە رۆكیاتیە بالیستیانەوە هەیە لە وڵاتە هەریمایتیەكان، بەتایبەتی ئەو جۆرە رۆكێتانەی لای هەندێ لە میلشیاكان دەستدەكەون،سەرەرای بڵاوبونەوەی سیستەمە رۆكیتیە ئەمەریكیەكان لە رۆژهەڵاتی ناوەراست.

ئەوەی لە كۆتاییدا پێویستە ئاماژەی پێ بكەین ئەوەیە، سەركەوتنەكانی روسیا لە ناوچەكە بۆ هێزە ستراتیجیەكەی ناگەڕێتەوە، بەڵكو زیاتر بۆ قۆستنەوەی هەلەكان دەگەرێتەوە، بۆچونی روسیەكان وایە لە ماوەیەكی خێرادا دەسكەوتی زۆریان بە دەست هێناوە، بەڵام پێدەچی لە ماوەیەكی كەمدا لە دەستی بدەنەوە، بە شێوەیەك تا ئێستاش روسیا ناتوانی دەرچەیەك بدۆزێتەوە بۆ كێشە سیاسیەكانی ناوچەكە، دیارە بچوك بونەوە یاخود گەورەبوونی رۆڵی روسیا لەناوچەكە بەستراوەتەوە بە كارگەیگەری بكەرە هەرێمایەتی و نێودەوڵەتیەكان.