شارپرێس: تایبەت
وەرگێڕان: حلمی رەسوڵ رەزا
لەكاتی چاودێریكردنی گفتوگۆو دانیشتەنەكانی راگەیاندنی ئەمەریكی، وا تێدەگەیت دروشمی  "یەكەمجار ئەمەریكا" بە مانای دەستوەردانە لە كاروباری وڵاتانی تر، مەبەست لەمەی كۆتایی حەزی ئەمەریكایە بۆ درێژەدان روەو راگەیاندنی جەنگ و دەرخستنی هێزە سەربازیەكەی بەوەی هاوشانی لە جیهاندا نیە.

بەڵام دەستتێوەردان لە كاروباری وڵاتانی تر لە جیهانیەت ناچێت " Internationalism"، تێكەڵ بوون لە نێوان دوان رەتدەكاتەوە، جیاوازە لە نێوان بەكارهێنانی هێز بە شێوەیەكی خێراو یەكلایی كەرەوە، پەیوەستبوونی عەقلانیە بە دەستتێوەردان لە كاروباری جیهان و كێشەكانی.

لە سیاسەتی " كارەكەت تەواو بكە"ی ئەمەریكیدا كە لە ریزبەندی ناو فەلسەفەی روانینی گەردونیە، وای دادەنێت ململانێی نێودەوڵەتی ئاڵینگاری سەربازیە نەك كێشە سیاسیەكان وەك دێنە بەرچاو. 

لە واقیعدا، ئەوەی پێچەوانەیە راستیەكەیە، لەبەر ئەوە دەبینین بە كەمی نەبێت زۆربەی ململانێكان لە جیهاندا لە رێگەی دەستتێوەردانەوەی چارەسەر ناكرێ.

ململانێی سیاسی مێژوویەكی درێژو پیسی هەیە، دیارە توندوتیژی هۆكارە سەرەكیەكەی نیە بە قەد ئەوەی نیشانەكانی وا دەردەكەوێت كە قابیلی چارەسەر نیە. زۆربەی كات ئەم ململانێیانە پەیوەندی بە ناسنامەو توندو تیژی و موڵكیەتی هاوبەشی زەویەوە هەیە لە نێوان دوو دەوڵەتدا.

بەشداری كردنی سیاسی زۆربەی كات لەسەر بنەمای رەگەز دادەمەزرێ نەوەك بەهای مەدەنی، ئەمەش پێچەوانەی هەستپێكردنی ئەمەریكیە بۆ تێگەیشتنی دەولەت.

سەرەرای ئەمە، وا دەركەوێ كە كێشەكانی ئێستای كۆمەڵگە هاوچەرخەكان بگەڕێتەوە بۆ ئەو رێكخستنە كۆنانەی لە دەیەكانی یاخود سەدەكانی پێشوو رێكخراوون. باشترین نمونەش رێككەوتنامەی "سایكس بیكۆ" ی ساڵی 1916 ەیە لە نێوان "بەریتانیا و فەرەنسا"، تیایدا رۆژهەڵاتی ناوەراستیان دابەش كرد. پاشان پەیماننامەی "ڤێرسای" ساڵی 1919ەیە، بوە مایەی دروست كردنی كێشەی سنوری نیشتمانی لە "بەلقان". لەهەردوو دۆخەكەدا، شێوەی كارەكە بۆ چارەسەركردنی ناكۆكیەكان دروست كردنی دەوڵەتێكی نوێیە، كەچی لە كۆتاییدا دەردەكەوێت، ئەم چارەسەرە سەرەتایەكە بۆهەڵگیرسانی جەنگی زیاتر.

ئەوەی پەیوەندی بە ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكاوە هەیە، زۆربەی كات ململانێ نێودەوڵەتیەكان بە هەلێك دەزانێ بۆ دەرخستنی "هێز" و "دەستتێوەردان" بۆ چارەسەر. 

دیارە مەبەست لە هێرشە ئاسمانیەكانی ئەمەریكا لە "بۆسنەو هەرسك" پاڵنەری پرۆسەی سیاسی بوو –پاڵپشتیەكەی یەكێتی ئەوروپاو روسیا بوو – بەرەو پێش، و هێرشی ئاسمانیش كۆتا بژاردە بوو بۆ تەمبێ كردنی ئەوانەی پاڵپشتی ئاشتی ناكەن.

لەو كاتەدا زۆر لە شارەزایان و سیاسیەكانی ئەمەریكا هەستیان بەوە كردبوو پێویستە دەستبەجێ هێرش بكرێتە سەر شەرانگێزەكان، هەندێكی كەمیان هەوڵیان دەدا لێكۆڵێنەوە لە مێژووی ناوچەكە بكەن لە پێناو دیاریكردنی هێڵی سنور هاوبەش لە نێوان هەردوو كیانەكەدا. ئەگەر هاتباو ئەمەیان كردبا، كارێكی زۆریان دەكرد بە پێی بریارەكەی كۆتاییان بۆ پاراستنی سنوری دەرەكی، وە بۆ دروست كردنی دامەزراوەیەكی دەستوری كە دەوڵەتە نوێیەكە بتوانێ بچێتە ناو نەخشەی یەكێتی ئەوروپاوە.

كۆسۆفۆ مێژوویەكی ئالۆزی هەیە و وای لە ژمارەیەك لە ئەمەریكیەكان كرد كار لەو كێشەیەدا نەكەن، و گاڵتەیان بە دیبلۆمسیەتی پێویست دەهات بەوەی كۆسۆفۆ بكرێتە ناوچەیەكی خاوەن سەروەری، لەگەڵ رێزیان بۆ ئەو پەیوەندیە سۆزداریەی لەگەڵ صربیەكان هەیانبوو.

ئەم دەستتێوەردانە سەربازیە یەكەم بژاردە بوو- نەوەك كۆتا بژاردە"، بۆ زەمانەتی سەربەخۆیی كۆسۆفۆ، و ئەوەیان نەهێنایە پێشچاو كە ژمارەیەكی زۆری ئەوروپی پێكهاتنی دەوڵەتێكی سەربەخۆ رەت دەكەنەوە. پێش ئەوە ئەوروپا داوا كردبوو پشت بە دیبلۆماسیەتی جۆراوجۆر ببەستێ پێش هەر گفتوگۆیەك بۆ هێرشی ئاسمانی. دیارە دەستتێوەردان لە كاروباری وڵاتان تا سەدەی بیست و یەك درێژەی كێشا بەڵام لە چوارچێوەیەكی فراوانتردا.

دوای هێرشەكانی 11ی سێپتەمبەری 2001، ئەمەریكا بۆ دەكردنی رێكخراوی قاعیدە ئەفغانستانی داگیركرد، بەلام پاش تێپەرینی 17 ساڵ لە وڵاتەدا، ئەمەریكیەكان ئارامییان لەدەستدا و زۆربەیان توشی دابرانی سیاسیەتی " یەكەمجار ئەمەریكای"ی سەرۆك ترەمپ بوون.

لە عێراقیش، پەیوەندی لەگەڵ تیرۆر گومانی تێدایە، ئەمەریكا هەولێكی زۆریدا بۆ پێكانی ئامانجە ئالۆزو ناجێگیرەكان و تا ئێستاش روون نەبۆتەوە كارەكانی بە چی دەگات.

دەستتێوەردانی ئەمەریكا لە كاروباری وڵاتان رووبەروی رەخنەی یارو نەیاری دەكاتەوە، ئەوانەی بە لاواز و ناجێگر ناویان دەبات لە روبەروبونەوەی ئالینگارە جیهانیەكان، هەروەك دەست بەسەراگرتنی "قرم" لەلایەن سەرۆكی روسیاوە و بەهێز بوونی هەژمونی "چین" لە دەریای "باشوری چین".

كاتێك كارەكان لە عێراق و ئەفغانسان قڵپ بونەوە، ئەمەریكا لۆمەی سیاسیەكانی ئەو وڵاتانە دەكات و بە گەندەڵ وەسفیان دەكات و پاشان دەڵێ دەبێ سیستەمەكەیان بروخێنرێ. دیارە ئەوروپیەكانیش لەو لۆمەیە بێ بەش نین، ئەمەش نەك بەهۆی ئەوەی ناتوانن روبەروی خراپە ببنەوە، بەلكو لەبەرئەوەی لە ژیانێكی باش و خۆشگوزەراندا دەژین.

لە ژێر رۆشنایی ئەم راراییە لە گوتاری زیهنی ئەمەریكیەكاندا، كەواتە سەیرو سەمەرە نیە تیۆری جیهانی واقیعی بەسەر جیهانێتیدا سەربكەوێ، بە شێوەیەك دەبێتە هاوشێوەی بەكارهێنانی ناكۆتایی بۆ هێزو لوت بەرزی بەسەر هاوپەیمانەكانەوە.

جیهانێتی ئەمەریكی تا رادەیەك پاشەكشێ دەكات، بەلام لەسەر پشتیوانانی پێویستە بیگەڕێننەوە بۆ چوارچێوە رەسەنەكەی خۆی. جیهانییە راستەقینەكان رێزی بۆچونی ئەوانی تر دەگرن و گوزارشت لە بۆچونی خۆیان دەكەن لە پبوڵكردنی زانیاریە جۆراوجۆرەكان و لەهەمان كاتدا بەرگریشی لێ دەكەن.

ئەوەی پێویستە بكرێت لە دەستوەردان لە كاروباری وڵاتان لە ئەمرۆدا، نوێكردنەوەی پەیوەست بوونی ئەمەریكایە بە هاوكاری كردن، تا ئەو رادەیەی ئەگەر بێت و حكومەتەكان كاتێكی زۆرتریشیان پێویست بێت بۆ ئەوەی بۆچونی خەڵكی خۆیان وەربگرن بە رەزامەندی دەست تێوەردان.

لە كۆتاییدا، پێویستە لەسەر سەركردە جیهانینەكانی ئەمەریكا بەها ئەمەریكیەكان تەبەنی بكەن، و دان پێدانانێكی فراوانیش بكەن بەوەی پەیوەستن بە بەها جێگرەكانی دیموكراتیەتی لیبراڵی. بە مانایەكی تر، دەبێ ئەمەریكا لە سەركردایەتیكرندا پێشرەوو نمونەیی بێت.