شارپرێس: تایبەت
ئامادەكردن: حلمی رەسول رەزا
بڕیارێكی مێژوویی لەلایەن دادگای ئەوروپاوە بۆ مافەكانی مرۆڤ راگەیانرا، بەپێی بڕیارەكە رەفتاری ناشیرین بەرانبەر پێغەمبەری ئیسلام سزادەدرێت بە قەرەبووكردنەوە.

بەم هەنگاوە پیرۆزیە ئاینییەكان سەركەوتنیان بەدەستهێناو گاڵتەكردن بەسەرجەم پیرۆزییەكان رەتكرایەوە، لەوانە بیروباوەڕی ئیسلامی لەچوارچێوەی دەبڕینی ئازای بیرورادا. 

بۆ پاڵپشتیكردنی ئەم دادە دادگای تاوانەكانی هەرێمی لەڤیەننای پایتەختی نەمسا رەتیكردەوە تانە بدرێت لەپێغەمبەری ئیسلام محەمەد (د.خ)، وای دانا ئەمە سنوور بەزاندنی ئازادییە بەكەسەكان و دەچێتە چوارچێوەی گاڵتەكردنی حوكم دراوەوە.

بەم بڕیارە چاوەڕواننەكراوە، ئەوروپا چووە قۆناغێكەوە، كە لەپێشدا تێیدا نەبوو، لە رابردوودا یەكێك بوو لە بنەماكانی شارستانییەتی ئەوروپای نوێ، ئەو ئازادیەی لەسەر تاریكییەكانی سەدەكانی ناوەراست  و بەندو باوەكانی دامەزرابوو، تێیدا رێگا لە خەڵكی دەگیرا ئازادییەكانیان پیادە بكەن بە هەموو وێنەكانانییەوە  لەسەر رینمایی ئاینی كهنوتی، چارەسەریش لەرێگەپێدانی ئازادی رادەربڕین خۆپیشاندان و رەخنەگرتن لەكەلتور ئاینی-ەوە بوو، بەڵكو فڕیدانی بوو بۆ پشتەوە، ئەمەش بۆ پارێزگاریكردن لەرەگەزەكانی نوێگەری لەرووبەرووبوونەوەی دواكەوتوویی‌و بەندو باو.

بەتێپەڕبوونی كات و نەبوونی هێڵێكی دیار و تەواو لەنێوان ئازاد‌وو بێسەروبەرەیی، زۆربەی رۆژائاواییەكان سنووری ئازادییان بەرانبەر بیروباوەڕەكانی خەڵكی تر بەزاند، بەتایبەتی بەرانبەر ئاینی ئیسلام‌و گاڵتەكردن بەهەستی موسلمانان، ئەوانەی بڕوایان بە پەیام و نێردەیی محەمەد (د.خ) هەبوو.

نەمسا.. سەرەتایەكی راستەقینە بۆ سەركەوتنی "بیروباوەڕەكان"
ساڵی 2009، هەندێك لەموسڵمانەكان قسەیان بە ژنێكی نەمساوی كرد، بەهۆی ئەوەی لەدوو كۆبوونەوەدا دەربارەی ئیسلام و پیغەمبەر هێرشی كردبووە سەر ئاینی ئیسلام بە شێوەیەكی نا تەندروست و پاڵپشت بە هەندێك سەرچاوەی لاوەكی قسەی ناشیرینی دەربارەی كەسایەتی پێغەمبەری ئیسلام كردبوو، قسەكانی ئەو ژنە لەسنووری توێژنەوەی زانستی دەرچوو بوو، قسەكرنەكانی بەرانبەر بەپێغەمبەر چووبووە چوارچێوەی گالتە پێكردنەوە.

دادگای تاوانەكانی هەرێمی لە ڤیەننا دانرا بۆ ئەوەی ئەم كیشەیە یەكلایی بكاتەوە، تیایدا تانەدان لە پێغەمبەری ئیسلامی بەوە دانا كە ئازادی رادەربڕینە، ئەمەش بوە بنەمایەك بۆ حوكمی ئەو ژنەو ئەوانەی دوای ئەو، دادگا تەماشای كێشەی كردو پاش گفتوگۆ حوكمێكی مێژوویی دەركرد لە 15ی فبرایەری 2011، و وای دانا لێدوانی ناشیرینی ژنە نەمساویەكە، تەنها سنوری رادەربڕینی نەبەزاندوە، بەڵكو ئیهانەی بیروباوەڕە ئاینیەكانیشە، و بریاریدا بە غەرامە كردنی ژنەكە بە بڕی 480 یۆرۆ لەگەڵ تێچوەكانی دادگایی كردنەكەدا.

دیارە ئەم ژنە نەمساویە بێ دەنگ نەبوو، تانەی لە بڕیارەكەدا بە پاڵپشتی هەلمەتێكی راگەیاندنی بەهێز، بەڵام حوكمی دادگای تێهەڵچونەوە دەرچوو، تیایدا پالپشتی حوكمی تاوانەكانی هەرێمی كرد لە دیسەمبەری هەمان ساڵدا، ئەمەش لەو كاتەدا بوە مایەی قسەلەسەر كردن لە ناوەندە دادگەری و سیاسی و راگەیاندنەكاندا، بەڵام دۆخی هەڵگیرساندی بەهاری عەرەبی و سەرقاڵبوونی عەرەب و موسلمانەكان بە چارەنوسی وڵاتەكانیانەوە وای لێكردن ئەم بابەتە پشتگوێ بخەن.

بە درێژایی حەت ساڵ، بڕیارەكە جێگای گفتوگۆبوو لە ناو كۆمەڵگەی نەمساویدا، بەهۆی نەبونی راگەیاندنی ناوخۆییەوە كێشەكە بە جیهانی نەكرا، هەروەك لە بەریتانیاو ئەمەریكاش هەمان دۆخە، حوكمەكە مافی خۆی پێنەدرا لەسەر ئاستی جیهانی و ئیسلامی، تاكو 25ی ئۆكتۆبەری رابردوو، دادگای ئەوروپا بۆ مافەكانی مرۆڤ پشتگیری لێ نەكرد و تانەدانی لە پێغەمبەری ئیسلام (د.خ) رەتكردەوە، و وای دانا رەفتاری ناشیرین دەربارەی ئەو ناچێتە چوارچێوەی سنوری ئازادی تاكە كەسیەوە.

دادگای ئەوروپا پشتی بەستوە بە سنور بەزاندن لە لێدوانەكانی ئەو ژنە نەمساویە و وەها وەسفی كردوە كە هێرش كردنە بۆ سەر پێغەمبەری ئیسلام، لەم دۆخەدا كە جیهان پێیدا تێپەڕ دەبێت، دەكرێ ئەم نمونەیە لە بیر ئاشتی ئاینی بخاتە مەترسیەوە، لە بەرانبەردا داواكرا دادگاكان پیشەیی بن لە نەمسا، و لەهەمان كاتدا ئەوەی دووپاتكردەوە بەو حوكمە هاوسەنگی وردی لە نێوان مافی ژنەكەو ئازادی رادەربرین و مافی ئەوانی تریش ی پاراستوە لە هەستە ئاینیەكانیان پارێزگاری كردن لە ئاشتی ئایینی لە نەمسا.

ئازادی بۆچوون و ڕا دەبڕین.. ئەم هەموو مشتو مڕە بۆ؟
ئازادی بۆچون و رادەربڕین لە گرنگترین كێشە شێوێنراوەكای جیهانە، نارەحەتە بتوانرێ پێناسەیەكی سنورداری گونجاو لەگەڵ كۆمەڵگە جیاوازەكاندا لە رووی "رۆشبیری و كۆمەڵەیەتی" بكرێت، چ لە رووی بیرۆدە بێت یان جێبەجێكردن، ئەم جیاوازیە لە چەمكی  دیموكراسیەتی ئەوروپیشدا هەیە بۆ تێگەیشتنێكی سنوردا لە عەلمانیەت، دەتوانین سەیری كۆمەلگەی ئەمەریكی و بریتانی و فەرەنسی بكەین بۆ زانینی قەبارەی جیاوازی نێوانیان، لەو سێ دەوڵەتەی جیهان كە زۆر جەخت لەسەر بۆچون و رادەربرین و جیاكردنەوەی ئاین لە سیاسەت و كۆمەلگە دەكەنەوە سەبارەت بە چەمكی دونیاو جێبەجێكردنی عەلمانیەت كە پێویستە چۆن بێت.

بەریتانیا یەكەم وڵات بوو ئازادی رادەربڕینی خستە چوارچێوەی یاسا كارپێكراوەكان بە شێوەیەكی فەرمی، لەپاش لەسەر كارلادانی شا "جیمسی دووەم" لەسەر دەسەڵات لە ساڵی 1688 و ئەو پێكدادانانەی وڵات كە بەهۆی دیكتاتۆریەتی ئەوەوە بوو، پاش هاتنە سەردەسەڵاتی شا "ولیامی سێیەم" پەرلەمانی بریتانی یاسایەكی دەركرد بەناوی " ئازادی قسە كردن لە پەرلەمان".

پێش ئەوە فەرەنسا مافی مرۆڤ و هاوڵاتی بوونی راگەیاند لە ساڵی 1789 لەكاتی شۆرشی فەرەنسیدا، دەقی یاسا دەربارەی ئازادی بۆچون و رادەربرین بەشێكی بنچینەیی مافی هاوڵاتی بوون بوو، بەڵام ئەمەریكا بە چەندین ساڵ پاشكەوت لە بریتانیاو فەرەنسا و یەكسانی نەبوو لە نێوان مافی رادەربرن لە نیوان رەش و سپی پێستدا.

لە ناوەراستی سەدەی رابردوو، لەگەڵ كۆتایی هاتنی جەنگە ماڵوێرانكەرەكان، زاڵبونی كەشێك كە داوای یاسای نیودەوڵەتی و خۆلادان لە ململانێكان دەكرد، كۆمەڵەی گشتی لە نەتەوە یەكگرتوەكان كە لە ساڵی 1948دا راگەیاندنی جیهانی مافەكانی مرۆڤی راگەیاند بەهەمان شێوەی بریتانیاو فەرەنسا خۆی لادا، بەوەی پێویستە هەموو كەسێك مافی ئازادی و رادەربڕینی هەبێت.

كۆمەڵگەی نێو دەوڵەتی دووپاتی سەرلەنوێ دووپاتی ئەم بنەمایانەی كردەوە لە ساڵی 1966، بە دەركردنی پەیماننامەیەكی نێودەوڵەتی بۆ مافەكانی مەدەنی و سیاسی و تیایدا ریپێدراوەكانی ئازادی بۆچون و رادەربڕین فراوان كراوە و ئاماژە بەوە دەكات هەموو مرۆڤێك دەتوانێت هەر بۆچونێكی هەبێت بەبێ ئەوەی فشاری بخرێتە سەر، گوزارشتیش لێی و گواستنەوەی بۆ ئەوانی دیكە بەبێ ئاماژەكردن بە سنور ئەو ئامرازەی دەیگوازێتەوە، وە بەبێ حساب كردن بەوەی دەگوتریت لە ‌ رەفتارناشیرینی بەرانبەر ئاینەكان، ئەمەش دیسان بەهۆی ئەم سنورە نادیارهی‌ لە نێوان ئازای و رەفتار ناشیرینی بۆ ئەوانی تردا هەیە.

یاساكانی كۆمەلگەی نێودەوڵەتی و ئەنجومەنەكان و پەیماننامە پیشەییەكان تایبەت بە مسۆگەركردنی مافی راوبۆچون و گوزارشت جەخت لەوە دەكەنەوە، پێویسته هەڵس و كەوت ناشیرینی بەرانبەر ئەوانی تر نەكرێت، دانیشیان بەوەدا ناوە كە بیروباوەر كاریگەری یەكەمە لەسەر هەستی مرۆڤایەتی، هەڵس و كەوت ناشیرینیش كاردانەوەی پێچەوانەی لێدەكەوێتەوە لەلایەن خاوەن بیروباوەڕەكەوە، داواشیان كردوە كەسانی تر بە كافر لە قەلەم نەدرێن، هەروەها قسەنەكردنیش لەسەر خودی خوداو پێغەمبەرەكانی، مافی رادەربڕین نەقۆزرێتەوە بۆ مەبەستی تایبەت، و رێگای گالتەپێكردنی ئەوانی تر نەگیرێتە بەر لە ناو كۆمەڵگاكان، لەگەڵ ئەمانەشدا كۆمەلگەی ئەوروپی بە دیقەت و ئاگاو هۆشیار نەبو لەسەر رێزگرتنی بیروباوەڕەكان، بەڵكو بەردەوام هەڵوێستی تەماشاكەری هەبوو لەسەر هەڵس و كەوتنە ناشیرینەكان بەرانبەر بیروباوەڕی ئایینی و بەتایبەتیش ئیسلام.

هەندێ رۆژنامەی فەرەنسی، لەوانەش "شارلی ئیبدۆ" كەشێكی لە رق لێبونەوە لەسەر ئیسلام بەرپاكرد، لەگەل ئەوەشدا هێزە سیاسی و كۆمەڵایەتیەكان دەستیان كرد بەبەرگری كردن لەو رۆژنامەیە بەناوی ئازادی رادەربڕین، بەهەمان شیوە لە دانیمارك و هەندێ وڵاتی ئەسكەندەنافی، رۆژنامەكان لەناوەندە رۆژائاوییەكان و بەتایبەت فەرەنسیەكان جۆرێك لە گەورەیی رۆشبیرییان پیادەكرد، چ بەرانبەر كەمینەی موسلمانەكان، یان جیهانی ئیسلامی بە گشتی، و وایان دادەنا كە پەیوەندیەكی توندیان هەیە بە توندرەوی و تیرۆرو دواكەوتووی شارستانی.

عەرەب.. لەم نێوەندەدا
لە ماوەی دوو دەیەی رابردوودا، كە تیایدا رەفتارناشیرینی و ملهوڕی رۆشنبیری دژی ئیسلام بڵاوكراوەتەوە بە شێوەیەكی چاوەڕواننەكراو، لای عەرەب و موسلمانەكان هیچ هەڵوێستێكی فەرمی نەبوە گوزارشت بكات بۆ ناسنامەی رۆشنبیری ئاینییان، حكومەتەكانی عەرەب هیچ جوڵەیەكیان نەبوە بۆ دروست كردنی جۆرێك لە گۆرانكاری و كاریگەری دروست كردن لەناو كۆمەلگە رۆژئاواییەكاندا لە رێگەی دامەزراوە توێژینەیی و راگەیاندنەكان، ئەمەش یان بەهۆی نەبونی توانای هۆشیاریەوە بوە یاخود ترسی فەرمانرەواكانی عەرەب لەو مەسەلەیە.

جگە لە هەندێ ئیجتهادات ی رێكخراوی هاوكاری ئیسلامی و دەستپێشخەریەكانی هەندێ لە بالوێزە عەرەبیەكان نەبێت لە كاتی گفتوگۆیان لەگەڵ ژمارەیەك لێپرسراو بۆ راوەستاندنی جەنگ دژی ئیسلام، هەمو ئەمانەش شكستیان هێنا، حكومەتەكانی عەرەب ئەم میشەیەیان جێهێت بۆ تەیارە ئاینیەكان، و شەقامی بۆ كردنەوە بۆ خۆپیشاندان و سوتانی ئاڵای وڵاتە ئەوروپیەكان و ئیدانەكردنییان، هەرچی سەركردەكانی عەرەبە دەیانەوێ لە حوكمدا بمێننەوە، ئەمەش دەربڕینێكی ترە كە تاكو ئێستا حوكمی ژمارەیەكی زۆر لە عەقڵی نەوەكانی ئێستا دەكات، گەنجانی بەهاری عەرەبیش یان دژی رژێمەكانی پێشوو بون و پاڵپشتی نوێیەكان بوون كە شەرعیەتەكەی بە هەرەسی ئیسلامیەكان لە حوكمرانی كۆتایی هات و ئەو مافە فراوانەی رادەربڕینی رەتكردەوە، كە شۆرشە عەرەبیەكانی لە پێناودا هاتبوە كایەوە.

وەلامی عەرەبی و ئیسلامی خۆی دەبینێتەوە لە هێرش كردن بۆ سەر نوێگەری و رۆشنبیری ئەوروپی لە رێگەی شوێنە ئەلیكترۆنیەكان و راگەیاندەكانی شێخ و سەلەفیەكان، لە جیاتی هێنانەكایەی جۆرێك لە هەڵكردن و تێكەڵ بوون لە نێوان رۆشنبیری و دامەزراندن لەسەر ئەم كێشانە بۆ جەخت كردنەوە لەسەر رێ پێدانی ئازادی رادەربرین بۆ موسلمانان، یاخود كردنەوەی راگەیاندن و شوێنە رۆشنبیریەكان بۆ هەلكردن لەگەل ئەوانی تردا، و لایەنی شارستانیەتی ئیسلام دەربخەن، لە جیاتی ئەوە كەشێك هاتۆتە كایەوە كار لەسەر رقلێبونەوەو كینە دەكات، لەوەشدا قەتیس ماون بەوەی موسلمانان ئاگاداربكرێنەوە لە جیاوازی فراوان لە چەمكی ئیسلامی لیبراڵی بۆ مەسەلەی ئازادی و سنورەكانی، پاشان خۆیان سەرقاڵ كردوە بە كافركردن و توندو تیژی هێرش كردنەوە، لە جیاتی ئەوەی ئامادەبن وەكو هێزێكی ئەخلاقی خۆیان پیشانی جیهان بدەن، كە ئەمە هەنگاوی یەكەمە بۆ كۆمەڵگەی پێشكەوتوو و شارستانی، لەگەڵ هەموو ئەوشتانەی لەماوەی سالانی رابدروودا لە جیهان رویاندا لە توندرەوی و دەمارگیری، دەمانگەڕێنێتەوە سەر لێپرسراوێتیكی نوێ، بەڵام ئایە موسڵمانان بە ئاگا دێنەوە لەوەی كە رویدا، رۆژگار ئەوە دەسەلمێنێت!