شارپرێس: لوقمان حاجی قادر
فەیلەسوفی ئەمەریكی نەوام چومسكی، ڕەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆك كۆماری توركیا بە "دیكتاتۆرو دووڕووی سەبارەت بەتیرۆر" وەسف دەكات.
نەوام چۆمسكی لەنێوان سەدان ئەكادیمی، كە واژووی بەیاننامەیەكی ناڕازاییان دژ بەسەر‌كوتكردنی گەلی كورد لەتوركیا كردبوو، رەجەب تەیب ئەردۆغانی بەو شێوەیە وەسفكرد.
چۆمسكی، لەگەڵ چەند ئەكادیمییەكی بیانی و توركی بانگهێشتكرابوون ئەستەمبوڵ، لەو بەیاننامەیەدا ناڕەزایی خۆیان دەربڕی بەرانبەر ئەو سەرتكوتكردنە توندەی حكومەتی توركیا دژ بەگەلی كورد پیادەی دەكات‌و ڕۆژ بەرۆژیش لەزیادبووندایە.
دوای هێر‌شەكەی "ئەستەمبوڵ"یش ئەردۆغان هێرشێكی توندی كردە واژووكارانی بەیاننامەكە و وتی: "یان دەبێت لەگەڵ ئێمە بێت، یان لەگەڵ تیرۆرستان"، هەروەها ئەردوغان هەندێك وشەی ناشرینی پێوتن، كە لەبەرانبەر ئەوەدا داوا لەچۆمسكی كرا وەڵامی بداتەوەو ئەویش بەكورتی چەند قسەیەكی كرد.
چۆمسكی لەو بارەوە وتی: "توركیا داعشی بە ئەنجامدەری هێرشە تیرۆرستییەكە تۆمەتبار كرد، كە خۆی بە چەندەها شێوە پاڵپشتی كردوون"، ئەردۆغانیش پشتیوانی لە "بەری نوسرە" دەكات، كە جیاوازییەكی ئەوتۆی نییە لەگەڵ داعش.
چۆمسكی هێرشی كردە سەر ئەوانەی تاوانەكانی دژ بە گەلی كورد ئەنجامدەدەن‌و وتیشی: "كوردەكان هێزە سەرەكییەی سەر گۆڕەپانی واقعن لە بەرەنگاربوونەوەی داعشدا لەهەریەك لەعێراق و سوریا، ئایا ئەو هیچ قسەیەك هەڵدەگرێت؟".
ئەو فەیلەسوفە ئەمریكییە هەروەها وتی: "ئەو ئەكادیمییە توركانەی بەیاننامەكەیان واژوو كرد ، دەستگیركران و هەڕەشەشیان لێكراوە ، هەندێكی دیكەیان هێرشی جەستەییان كرایە سەر، سەركوتكردنی حكومییش بەردەوام لە هەڵكشان دایە".
"خەریكە ڕۆژە تاریكەكانی ساڵانی نەوەدەكانمان بیربێننەوە.. ئەكادیمییە توركەكانیش بەئەمانەتەوە هەڵوێستێكی بەهێزی ئازایانەی بەرچاویان نیشاندا دژ بە تاوانەكانی دەوڵەت ، هەڵوێستێكی دەگمەنیان نواند، كە كەم وا بووە لەشوێنی دیكە ڕوویدابێت ، ئەوان خۆیان تووشی مەترسی كرد ، لەهەندێك باریشدا بە هۆی هەڵوێستەكانییانەوە بەرگەی سزای زۆر توندیان گرت، كە جێگەی ڕێزو نرخاندنن، خۆشبەختانەش پشتیوانی نێودەوڵەتی دژ بەكردەوەكانی ئەردۆغان لە زیادبووندان ، هەر چەندە هێشتاش لەوە كەمترن كە پێویست بوو ببن"، چۆمسكی وای وت.
لەوەڵامی پرسیارێكیشدا بەوەی ئەردۆغانی بە "دكتاتۆری خەونەكانی" وەسف كردووە ، چۆمسكی لەپەرتووكەكەی خۆیدا بەناوی "جیهان بەرەو كوێ؟ " دەڵێت: "مەبەست ئەوە بوو، كە ئەردۆغان بۆ ساڵانێكی دورو و درێژ كاری لەسەر شوێنپێ قایمكردنی دەسەڵاتی خۆی كردووە ، لەو هەنگاوە بوێرانەش هەڵگەڕایەوە، كە لە ساڵانی پێشوو بەرەو ئازادی‌و دیموكراسی پیادەكران، هەموو پێنوێنەكانیش ئاماژە بەوە دەدەن، كە لە هەوڵی ئەوەدایە ببێتە فەرمانڕەوایەكی ستەمكاری نزیك لەدیكتاتۆرییەت و ببێتە فەرمانڕەوایەكی سەركوتكەری دڵڕەق".
سەبارەت بەو بیرۆكەیەش، كە لەژێر سایەی فەرمانڕەوای ئەردۆغاندا توركیا ئاشكرایكرد بەوەی دەیەوێت ستراتیژییەتی "عوسمانییە تازەكان" لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست‌و ئاسایی ناوەڕاست بڵاوبكاتەوە، ئاخۆ بڵاوكردنەوەی ئەو ستراتیژییەتە گەورەیە بەڕەزامەندی ئەمریكایە یان نا ، چومسكی دەڵێت: "توركیا هاوپەیمانی وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بووە، تا ئەو ڕادەیەی لەسەردەمی فەرمانڕەوایی كلنتۆن" دا چەكە ئەمریكییەكان بەلێشاو دەهاتنە ناو توركیاوە، كلینتۆن ئەو چەكانەی بۆ توركیا هەڵڕشتن تاكو هەڵمەتە زەبەلاحەكەی كوشتن و وێرانكاری و تیرۆری دژ بەگەلی كورد پێ ئەنجام بدات، توركیا لە ساڵی 1958و هاوپەیمانێكی بنچینەیی ئیسرائیلیش بوو ، وەك بەشێك لەهاوپەیمانییەكی گشتی دەوڵەتە غەیرە عەرەبییەكان لەژێر چاوێری وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكادا ، بە مەبەستی زاڵبوون بەسەر سەرچاوە سەرەكییەكانی كانی وزەی جیهانی لە ڕێگەی پاراستنی دكتاتۆرە فەرمانڕەواكان دژ بەوەی پێی دەوترێت "نەتەوایەتی توندڕەو"، كە مەبەست لێی خەباتی گەڵانە.
هەروەها ئاماژە بەوەش دەدات‌و دەڵێت: "هەرچەندە پەیوەندییەكە لەشوێنی خۆی ماوە، بەڵام بەجۆرێك لەجۆرەكان پشێوی و ئاڵۆزی تێكەووتووە"، پێشیوایە دەكرێت توركیا پەیوەندەی زۆر ئاسایی و سرووشتی لەگەڵ ئێران ئاسیای ناوەڕاستدا هەبێت ، ئارەزووی بەردەوامیدانی ئەو پەیوەندییانەشی هەیە، ئەمەش دووبارە بارگرژییەكان لەگەڵ واشنتۆندا دژواتر دەكاتەوە ، بەڵام لە ئێستادا وا پێ ناچێت ئەمە بە زوویی ڕووبدات.
سەبارەت بە دەستتێوەردانی توركیا لەكاروباری سوریا ، چۆمسكی دەڵێت: "ئەو چیرۆكە تۆقێنەرەی لەسوریا ڕوودەدات لەسەرووی وەسفكردنەوەیە، دیارە ئەو هێزانەی بەشێوەیەكی ڕاستەقینە دژی داعشن كوردەكانن ، كتومت لەعێراقیشدا بەهەمان شێوەیە ، كوردەكانیش لەناو لیستی تیرۆری وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكادان، لە هەردوو وڵاتیشدا كوردەكان ئامانجی سەرەكی هێرشی هاوپەیمانە توركەكە‌مانە كە ئەندامی "ناتۆیە" و پشتیوانی لقەكەی قاعیدە "بەرەی نوسرە"یە لەسوریا.
ئەو پێشیوایە پشتیوانی ئەنقەرە بۆ "بەرەی نوسرە" لەسنوور چووتە دەرەوە، "بۆیە بینیمان كاتێك پنتاگۆن هەندێك شەڕكەری ڕاهێنان و ئامادەكردن، كە بیاننێرێت بۆ سوریا ، زوو بەزوو توركیا بەرەی نوسرەی لەوە ئاگادار كردەووە و هەر زووش تەفروتونا كران".
سەبارەت بەوەش، كە گۆڕانێكی جیوسیاسی لەڕۆڵی هەرێمی توركیادا ڕوودەدات، ئەو ڕووداوەی هۆكاری سەرەكی پشت هەڵگەڕانەوە شكستخواردووەكەی یۆلیۆی 2016 بوو ، لەچۆمسكیان پرسی: ئایا وای دەبینی ئەو گۆڕانكاریە بەرێوە بچێت؟ ئەویش سەرنجمان بۆ ئەوە ڕادەكێشێت، كە بەدڵنیاییەوە لە سەردەمی "ئەحمەد داود ئۆغلۆ" ی سەرۆك وەزیری پێشووتری توركیادا، كە باسی "سیاسەتی یەكسانكردنی كێشەكان بە سفر" دەكات ، گۆرانێك لەسیاسەتی هەرێمیدا هاتووەتە ئاراوە، بەڵام ئەو هۆكاری سەرهەڵدانی گۆڕانكارییەكە كەڵەكەبوونی گرفتەكانن.
دەشڵێت: "توركیا دەیەوێت ببێتە دەوڵەتێكی هەرێمی ، هەندێكجاریش ئەمە بە عوسمانیزمی تازە وەسف دەكرێت ، ئەمەش كارێكی بەردەوامەو بە پشوودرێژییەوە بەڕێوە دەچێت".
چۆمسكی هەروەها دەڵێت: بۆ بەدبەختی ئۆپۆزسیۆنێكی نامۆیی زۆر لاواز لەبەرانبەر توندوتیژی ئەردۆغاندا بوونی هەیە ، پێلێهەڵبڕینی زیاد لەپێویستی دڕندانە دژ بە گەلی كوردیش لەباشووری ڕۆژهەڵاتی توركیا لەئارادایە، كە هەندێك لە چاودێران وا وەسفی دەكەن بەوەی نزیكە لەو تۆقاندنەی، كە لە نەوەدەكانی سەدەی ڕابردوودا ڕوویدا".
چۆمسكی باس لەوەش دەكات، كە چۆناوچۆن هەڵگەڕانەوە سەربازییەكە بەهێزكردنی سیستەمی حوكمڕانی ستەمكاری لەتوركیادا بۆ ئەردۆغان دەستەبەر كردووە، ئەردۆغان هەزارەها كەسی دەستگیركردن ، میدیا و قوتابخانە و زانكۆكانی سەر بە هەڵگەڕانەكەی داخستن، لەوانەشە شوێنكاری هەڵگەرانەوەكە تەنانەت ڕۆلی سوپاشی لەپەیوەندییە سیسییەكاندا زیاتر كردبێت ، بەو پێیەی سوپا ڕاستەوخۆ لەژێر چنگی خودی ئەردۆغان-دایە ، ئەمەش ئامانجێكی ئەردۆغان بوو كەپێشتر دەستی دابوویە.
سەبارت بەوەش، ئایا ئەم دۆخەی سەرەوە كار دەكاتە سەر پەیوەندییەكانی توركیا لەگەڵ ئەمریكاو هێزە ئەوروپییەكاندا ، بەتایبەتیش لەسایەی ئەوەی ئەوروپییەكان باسی لێوە دەكەن لەمەر دۆسییەكانی مافەكانی مرۆڤ لەناو توركیادا ، هەوڵەكانی ئەردۆغان-یش بۆ گرێدانی پەیوەندی پتەو لەگەڵ پۆتندا ، چۆمسكی دەڵێـت: "وشەی هەڵبەستراو پڕ بەپێستی قسەكانی توركیایە"، لەنەوەدەكانی سەدەی ڕابردووەوە حكومەتی توركیا كاری "دڕندانە و توقێنەرانەی دژ بە گەلی كورد ئەنجامداوە ، بەدەیەها هەزار كەسیان لێ كوشتوون ، دەیەها هەزار گوند شارۆچكەش وێران بوون ، سەدەها هەزار و بگرە بەملیۆنیش لە زیدی خۆیان وەدەرنراون و لەگەڵ هەموو جۆرە ئەشكەنجەدانێكیش، كە بە خەیاڵی مرۆڤدا دێت، لە 80% ی چەكەكان لە واشنتۆنەوە دەگەیشتنە دەستی توركیا ، لەولاشەوە كارە دڕندانەكان زیاتر و زیاتر دەبوون".
دەشڵێت: پەیوەندییەكانی نێوان ئەردوغان و ڕۆژئاوا بارگرژاویتر دەبن ، "ڕقێكی زۆریش دژ ڕۆژئاوا لای پشتیوانانی ئەردۆغان كۆبووەتەوە ، چونكە هەڵوێستەكانی ڕۆژئاوا بە دڵی هەوادارانی ئەردۆگان نییە، هەڵویستی ئەوروپییەكانیش سەبارەت بەستەمكاری زۆر و سەركوتكردنی توندڕەوانەش بەهێز نییە ، بەڵام رژێمەكەی ئەردۆغان بە زۆری دەزانی ، لە ڕاستیشدا باوەڕێكی پتەو بەوە هەیە، كە ئەمریكا هەڵگەڕانەوە سەربازییەكەی دەستپێكردووە.
چۆمسكی ئاماژەی بەوەش كردووە، دوا سەودا و مامەڵەی كۆچبەرانی نێوان ئەنقەرە و یەكێتی ئەوروپا لەلێواری شكستهێناندایە ، ئەگەرنا ، چۆن دەكرێت ئەردۆغان بە ئاشكرا بڵێت: "سەركردە ئەوروپییەكان ڕاستگۆ نەبوون"، ڕەنگدانەوەی ئەو پەیوەندییانەش كار لە پەیوەندییەكانی نێوان توركیا و یەكێتی ئەوروپا و خودی كۆچبەرانیش دەكات ئەگەر مامەڵەكە شكستبخوات دەشڵێت: "ئەوروپا دەمی توركیای چەور كردووە بۆ قەدەغەكردنی هاتنی كۆچبەران بۆ ئەوروپا بەمەبەستی خۆپاراساتن لەو هەڵاتووانەی تاوانیان ئەنجامداون، كە ڕۆژئاوا بەرپرسییارییەتی گەورەی ئەو تاوانانەی لەئەستۆدایە"، واش وەسفی ئەم دۆخە دەكات، كە دژیەكییەكی ئاكارییە ، بەڵام هەرچونێك بێت باشترە لەوەی لەدەریای ناوەڕاستدا بحنكێن، پێشیوایە خراپ بوونی پەیوەندییەكان وایان لێدەكات خراپتر لەجاران مل بدەنە كۆچ‌و كۆچبەری.
سەرچاوە: پێگەی ئەلەكترۆنی "ئەحوال توركیا
