شارپرێس: لوقمان حاجی قادر
هەرچەندە ساڵی 2018 رووداوی گەورەی بۆ جیهان تێدا بوو، بەڵام ڕەنگە ساڵی نوێ بۆ جیهان ساڵی ئاڵانگارییە گەورەكان بێت بەهۆی بڕیارەكەی وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە كشانەوە لە ڕێككەوتننامەی ئەتۆمی لەگەڵ ئێران.
ئەوە لەئاسۆدا ململانێیەكی گریمانەیی چاوەڕێی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكات، كە هەر یەك لە ڕوسیا و چینیش بەردەوامن لەچوونەدەرەوە و جێهیشتنی خولگەی ڕۆژئاوا، ئەمەش جێگەی دڵەڕاوكێیەكی گەورەیە بۆ دانیشتوانی زەوی.
هەر لەساڵی 2018 دۆناڵد ترامپی سەرۆكی ئەمریكا سەركەوتوو بوو لەدەستپێكردنی دانووستان و گفتوگۆ لەگەڵ كیم جۆنگ ئۆنی سەرۆكی كۆریای باكوور، كە رەنگە ئاكامەكانی لە ساڵی 2019 دەردەبكەون.
مەترسی لێكۆڵینەوەكانی مۆلەر بۆ سەر ترامپ
تڕامپ بە كۆڵێك گرفت و سەریەشەوە دەچێتە ناو ساڵی تازەوە، كە لەوانەیە هەڕەشەبن بۆسەر ئایندەی سیاسی ئەو سەرۆكە و ببنەهۆی كۆتاییهێنان بەئیدارە‌كەی لە ساڵی 2019.
مەترسیداترین شتێكیش، كە تڕامپی خستووەتە دڵەڕاوكێوە پەرەسەندنەكانی لێكۆڵینەوەكانی لێكۆڵەر "ڕۆبێرت مۆلەرە"، كە تۆمەتێكی فەرمی ڕووبەڕووی سەرۆك دەكەنەوە و لەوانەشە دادگای بكرێت، ئەمەش دوای ئەوەی تیمی سەرۆكایەتییەكی زۆر فەرمانبەری پلەبەرزی لەدەستدان كە لە پلەی بەرزی جێبەجێكاریی و ڕاویژكاری و دبلوماسی و سەربازیدا بوون.
لە سایەی بەرەوباڵاچوونی هەژموونی دیموكراتەكان، كە هەڵوێستێكی نەرێنیان هەیە بەرانبەر شێوازی بەڕێوەبردنی سیاسی دەرەكی و ناوخۆیی ترامپ، گریمانەكانی تۆمەتباركردنی ترامپ زیاتر و زیاتر دەبێت، بە تایبەتیش ئەگەر تۆمەتەكانی "مۆلەر" باوەڕپێكەربن و پەیوەستبن بەتێوەگلانی تیمەكەی ترامپ بە هاریكاریكردن لەگەڵ ڕوسیا لە ماوەی هەڵمەتی هەڵبژارنەكانی سەرۆكایەتی ئەمریكای 2016.
لەوانەشە بوونی بەڵگەیەكی ڕوون و ئاشكرا بە تێوەگلانێكی فراوان ببێتە هۆی دابەشبوونی ڕیزەكانی كۆمارییەكان، تۆمەتباركردنی تڕەمپیش ڕەنگە ببێتە هۆی سەرهەڵدانی تەنگژەیەكی ناوخۆیی.
بەر‌دەوامی جەنگەكانی ترامپ
گرژی نێوان ئەمریكا و چین لە هەموو كاتێكی دیكە زیاترە، چونكە واشنتۆن پەی بەوە بردووە كە چین لە ڕووی تەكنەلۆژییەوە كەمێك پیشكەوتووترە و لەوەش زیرەكترە كە گریمانەی بۆ دەكرا، چین هەست بە دوڕدونگی دەكات لە بەرامبەر ئەمریكادا كە دەیەوێت ڕێسای تایبەت دابڕێژێت و ئەوانی دیكە ناچار بكات پەیڕەووی لێبكەن، ئەو باوەڕەش بەوەش لە زیادبووندایە كە چین لەگەڵ چەمكی سیستەمی لیبڕاڵیدا ناگونجێت.
لەوانەیە ئاگربەستی بازرگانی نێوان واشنتۆن و پەكین خۆیڕاگرێت و بشگەنە ڕێككەوتنێكی كۆتایی، بەڵام ترسی ئەوە لە زیادبووندایە كە جەنگە بازرگانییەكە گەرموگوڕتر بێت ئەگەر ئاگربەستەكەی ئێستای واشنتۆن لەگەڵ چیندا شكست بێنێت، چونكە ئەو كات واشنتۆن مزە گومرگییەكانی بۆ لە 25% ی بەرز دەكاتەوە و هەموو هەناردەكانی ووڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاش دەگرێتەوە، ئەمەش زیان بە پیشەسازی چین دەگەیەنێت، بە‌مەش ئابووری چین تووشی خاوخلیچی دەبێت، ئەمەش تەنگژەیەكی ئابووری و دارایی جیهانی لێدەكەوێتەوە.
وردەكارییەكانی ئەم دۆخەی باسكرا پاشەكشە بەو سیستەمەی ئێستا دەكات كە لەسەر ڕێساكان بەندە، بەو شكستانەشەوە كە لە بواری دۆزینەی میكانیزمێكی چاكسازی بۆ یەكلاییكردنەوەی ململانێكانی ڕێكخراوی بارزگانی جیهانی یان چاكسازی لە خودی ڕێكخراوی بازرگانی جیهانی بەشێوەیەكی گونجاو لە ئارادان، لەمەشەوە بازرگانی جیهانی ڕووەو "تەڵەی هوبز" هەنگاو دەنێت كە بیردۆزەیەكە سەبارەت بە هۆكاری لێدانی پێشدەستی لە نێوان دوو كۆمەڵە چونكە هەر یەكێكیان ترسی هێرشێكی نزیكی بەرامبەری هەیە.
دەرچوون نییە لە "بریكست"
دەرچوون لە یەكیەتی ئەوروپا زیانی بە ئابووری شانشینی یەكگرتوو( بەریتانیا) گەیاند، دەكرێت بشبێتە هۆی نەگەیشتنە ڕێككەوتنێك بۆ چوونەدەرەوە لە "بریكست" ، ئەمەش ترس و تۆقاندنی لە نێو كۆمپاینا و بەكاربەران دروستكردووە و لەوانەشە ببێتە هۆی گلانی حكومەتەكەی "تیریرزا مێی)".
ئەم دۆخە دەكرێت لە لایەن ڕاستڕەوە توندڕەووەكانەوەبقۆزرێتەوە لە هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكەی ئایندەی یەكیەتی ئەوروپا و خۆیانی پێ بەهێز بكەن، بە تایبەتیش لە دوای سەرهەڵدانی جوڵانەوە بوێرەكەی "كراس زەردەكان" ی فەڕەنسا كە وا چاوەڕوان دەكرێت گورزێك بێت بۆ ماكڕۆنی سەرۆكی فەرەسا و مێركڵی ڕاوێژكاری ئەڵمانیا و سەرۆكەكانی دیكەی یەكیەتی ئەوروپا كە هەوڵیاندا خۆیان لە پەنای یەكیەتی ئەورپای بەهێز بپارێزن.
هەڵكشانی سەربازی لەگەڵ كۆریای باكور
سەباری لوتكەی دووەم كە بڕیارە لە یەنایەر یان فێبرایەری ئایندە لە نێوان تڕەمپ و كیم جۆنگ ئۆنی سەرۆكی كۆریای باكور گرێبدرێت، كەچی هێشتا كۆریای باكور هێچ هەنگاوێكی بەرەو داماڵینی چەكی ئەتۆمی نەناوە، یان ڕەزامەندی خۆی پیشان نەداوە سەبارەت بە پشكنین و چاودێریكردنی ئەو ماددە پەرتبووه ئەتۆمییانەی هەنی، ئەمەش ئاستەنگ دەخاتە بەردەم دانوستانەكانی لەگەڵ ووڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا.
سەربای لوتكەی ئایندە كە بڕیارە لە ماوەی مانگێكدا لە نێوان هەردوو سەرۆكی ئەمریكا و كۆریای باكور ساز بدرێت، كەچی كوریای باكور دانوستانی سەبارەت بەو پرسە وا لێكنەداوەتەوە كە مەرجێكە بۆ داماڵینی چەكە ئەتۆمییەكانی، ئاماژەیەكیش نییە كە كۆریای باكور هەڵوێستی خۆی بگۆڕێت.
لە كۆنگرسی ئەمریكاش دیموكراتەكان فشار دەخەنە سەر ئیدارەكەی تڕەمپ و داوای بەڵگەی ئەوەیان لێدەكەن كە چ پەرەسەندنێك لە گفتوگۆكانی واشنتۆن پیونگ یانگ هاتۆتەئاراوە، لە كۆتایشدا تڕەمپ بۆی دەردەكەوێت كە كیم گەمەی پێكردووە، بۆیە دەگەڕێتەوە سەر بەزمی جارانی لە هەڕەشە و گوڕەشەی ئاگرین دژ بە سەرۆكی كۆریای باكور.
واش چاوەڕوان دەكرێت تڕەمپ داوا لە كۆریای باشووری خانەخوێ بكات كە "لە 50% ی خەرجییەكانی هێزەكانی ئەمریكا لە نیمچە دوورگەی كۆریا لە ئەستۆ بگرێت" ، ئەمەش توڕەیی كۆریای باكوری لێدەكەوێتەوە كە پەرلەمانەكەی ئەو خەرجییانە ڕەتدەكاتەوە، ئینجا ئیدارەكەی سەرۆكی كۆریای باشور و بە پشتیوانی چین و ڕوسیا بەرەو ئاشتەوایی و هاریكاری ئابووری نێوان باشوور و باكوری كۆریا هەنگاو دەنێت، ئەمەش درزێكی گەورە دەخاتە هاوپەیمانی نێوان ئەمریكا و كۆریای باشور.
دوای ئەوە چین سزاكانی سەر كۆریای باكور سوك دەكات، تڕەمپ هەڕەشەی سزادانی بانك و كۆمپانیاكانی چین و كۆریای باشور دەكات، مزەكانی (رسوم) ئۆتۆمبێلیش لەسەر ئەو ئۆتۆمبێلە هەناردە كراوەكانی كۆریای باشور بە ڕێژەی لە 25% كەمدەكاتەوە.
گەشەسەندنی جیهانی لە پاشەكشەدایە
سندوقی نەختینەی نێودەوڵەتی وا چاوەڕوان دەكات خاوخلیچكییەك لە گەشەسەندنی ئابووری جیهانیدا ڕووبدات، لەگەڵ پاشەكشەكردنی ئەو هاندەرە و باجە و داراییانەی كە ئەمریكا پێشكەشیان دەكات، وا چاوەڕوان دەكرێت ئەو گەشەسەندنەش پاشەكشە بكات كە واشنتۆن پێی گەیشتووە، بە گوێرەی قسەكانی "مۆریس ئۆبستفڵد" ی گەورە ئابورویناسی سنودقی نەختینەی نێودەوڵەتی، وا چاوەڕوان دەكرێت خاوخلیچكی تۆماركراوی گەشەسەندنی ئابووری لە چەند ووڵاتێك ڕەنگدانەوەی هەبێت بەسەر ووڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا.
لە چاوپێكەوتنێكی كەناڵی ئاسمانی "بی بی سی" دا "كریستن لاگارد" ی بەڕێوەبەری سندوقی نەختینەی نێودەوڵەتی مەترسی خۆی لەوە نیشاندا كە پشێوویەكانی ئێستا ببنە هۆی سەپاندنی زیاتری باج و مزەی گومرگییەكان.
لە چینیش ئەگەر دۆخی قەرزەكان بتەقێتەوە وێرانكەرتر دەبێت و دەبێتە هۆی پاشەكشەیەكی زۆری گەشەسەندنی چینی، زۆر لە ئابوریناسانیش پێیان وایە ئاستی قەرزەكانی چین بە بەراورد بە بازرگانی چین و گریمانەی جیابوونەوەی وەبەرهێنان لە ووڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا تەحەمول ناكرێت ، شێواوی ئابووری پەكین دەبێتە هۆی ناسەقامگیری سیاسی و چوونەدەرەوەی پارەوپولی چینی مامناوەندە بەهرەمەندە ئاستبەرزەكان.
ململانێی زیاتر لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست
بە هۆی ترسی كۆمپانیا ئەوروپییەكان لە سزادانیان لە لایەن ئەمریكاوە ئەگەر مامەڵە لەگەڵ ئێراندا بكەن ، گریمانەی ئەوە هەیە كۆششە ئەوروپییەكان شكست بێنن لە ڕزگاركردنی مامەڵە ئەتۆمییەكەی ئێران، هەرەسهێنانی ئەو مامەڵەیەش توانستی توندڕەووەكانی ئێران زیاد دەكات.
لە كاتێكدا ساڵی 2019 لەوانەیە ساڵی هەڵدانەوەی پەڕە تازەكان نەبێت، ڕووبەڕووبوونەوەی سەربازی لە نێوان سعودیە و ئیسڕائیل و ئەمریكا لەلایەك و ئێران و هاوپەیمانەكانی لە لایەكی دیكەوە تا ڕادەیەكی زۆر گریمانەبۆكراوە كە لە ماوەیەكی مامناوەندا ڕووبدات، ئەو جۆرە ڕووبەڕووبوونەوەیەش یاری (قابل) وەستاندن نییە و نرخی نەوتیش دەگەیەنێتە ئاستێكی كە پێشتر بەخۆیەوە نەبینیووە.
شەپۆلێكی تازەی كۆچبەران ڕوو لە ئەوروپا دەكات
لەگەڵ بەردەوامبوونی جەنگ و ململانێكان لە زۆر لە ووڵاتانی جیهاندا، شەپۆلەكانی كۆچبەری زیاد دەكەن بەرەو ئەوروپا، ئەمەش وا لە دەوڵەتە ئەوروپییەكان دەكات گۆڕانكاری لە یاساكانی پەنابەریدا بكەن، ڕەنگە سەرهەڵدانی تەنگژەیەكی دیكە لە لیبیا شەپۆلێكی دیكەی كۆچبەران ڕووەو ئەوروپا ئاراستە بكات.
لە ئەمریكای لاتینیش بە هۆی ئابووری و ژێرخانی هەرەسهێنراوی فەنزویلاوە شەپۆلێكی دیكەی كۆچبەران بەرە و كۆڵۆمبیا و بەڕازیل و سورینام و ترینیداد و سانت فست و دوورگەكانی گرینادین لەڕێدایه، ئەو تەنگژەیەی كۆچبەر‌انیش ئابوروی و سیستەمی كۆمەڵایەتی بەرازیل و كۆڵۆمبیای تێكداوە.
بە قوڵبوونەوەی تەنگژەكانی ئەمریكای لاتینیش دەكرێت ڕێكخراوی دەوڵەتانی ئەمریكا داوا لە ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكان بكەن سەرەباسی (فصل) بەندی حەوتەمی بەڵگەنامەی نەتەوە یەكگرتووەكان هەموار بكاتەوه، تاكو لە توانادا بێت كردەیەكی سەربازی دژ بە فەنزویلا ئەنجام بدرێت، ئەگەر ڕاگەیەنرا كە ئەو وڵاتە هەڕەشەیە بۆسەر ئاشتی و "نیكۆلاس مادۆر" ی سەرۆكی فەنزویلاش واز لە دەسەڵات ناهێنێت.
ڕووداوەكانی ئەم دوایەش دەریخستووە تڕەمپ جارێكی دیكە شكست دێنێت لە بونیادنانی دیوارە دوورودرێژەكەی لەسەر سنوری باشوری ووڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، لە هەمو بارێكیشدا دیموكراتەكان ڕازی دەبن بە قایمكردنی سنور بە هێزی مرۆیی و چاودێری تەكنەلۆژی.
ژاپۆن لە ناو بازنەی سێرەی ئامانجەكانی تڕەمپدایه
تڕەمپ داوا لە یابان دەكات وەك دەوڵەتێكی خانەخوێ پشتیوانی بەرگری سەربازی خۆی زیاد بكات و بواری كەرتی كشتوكاڵیش بەرەوپێشەوە بەرێت، داوای چەندەها داشكاندنی دیكەشی لێدەكات لە بواری ئەو ڕێككەوتننامە بازرگانییە ئازادەی لە نێونیاندایە، ئەگەر تۆكیۆ به مەرجەكانی واشنتۆن ڕازی نەبێت سەبارەت بەو ڕێكەوتتنامەیە، لەوانەیە واشنتۆن مزەی گومرگی بە ڕێژەی لە 25% زیاد بكات لەسەر هەناردەی ئۆتۆمبێلەكانی یابان.
ئەو مزانە دەكرێت ببنه هۆی بەرەنگارییەكی سیاسی لە یابان (یابان ساڵانە زیاتر لە 4 ملیۆن ئۆتۆمبیل لە ئەمریكا بەرهەم دێنێت و زۆرینەشیان بۆ هەناردەكردنن) ، ئەمە جگە لە خاوخلیچی گەشەسەندنی ئابووری لە ئەمریكا و یابان كە دەبێتە هۆی لەدەستدانی وەزیفەكان لە هەردووك ووڵاتدا.
ڕاپرسییەكانیش ئەوە نیشان دەدەن كە یابان پاڵپشتییەكانی بۆ هاوپەیمانی لەگەڵ ووڵاتە یەكگرتووەكان كەم كردۆتەوە، پاڵپشتییەكانیشی بۆ پەیوەندییەكانی لەگەڵ چین زیاد كردووه. سەرباری ئەمەش پشتیوانی خۆی بۆ ڕاستڕەوە نەتەوە پەرستەكانی یابان زیاد كردووە كە داوای پەرەپێدانی چەكی ئەتۆمی دەكەن.
بەرەو كێبڕكێی چەكسازی ئەتۆمی زیاتر
ڕەنگە بڕیارەكەی تڕەمپ بە كشانەوە لە پەیماننامەی سنورداركردنی ڕۆكێتە مامناوەند و كورت مەوداكان "پەیماننامەی هێزە ئەتۆمییە مامناوەندەكان" ببێتە هۆی نوێنەكردنەوەی پەیماننامەی ستارت كە له فبرایەری 2021 ماوەكەی تەواو دەبێت، ئەمەش بە گووتەی سەرۆك پۆتین كێبڕكێی چەكسازی گەرموگورتر دەكات.
ئەمەش وا لە ئەمریكا دەكات دەست بكات بە بنیاتنانی چەكی ئەتۆمی تاكتیكی كەممەودا یان فراوانكردنی عەمبارە ئەتۆمییەكانی، لەولاشەوە چین خەریكی برەودانە بە عەمارە ئەتۆمییەكانی لە ڕۆكێتە بالستییە كەرتبڕەكان، لە سەرێكی دیكەشەوە هەر یەك لە ئەمریكا و ڕوسیا و چین و هندستان لە بواری چەكسازی ئەتۆمی كێبڕكێیانە بۆ دروستكردنی چەكی تیژڕەوتر لە دەنگ.
پەیماننامەی سنورداركردنی بڵاوبوونەوەی چەكە ئەتۆمییەكان فشاری زۆری لەسەرە لەوەی چۆناوچۆن بەرەنگاری ئەو دەوڵەتانە بێتەوە كە خاوەن چەكی ئەتۆمی نین ، لە كاتیكدا ئەمریكا و دەوڵەتانی دیكە لارەملێ دەكەن لە وابەستەبوونیان بە بەندی شەشی داماڵینی چەكە ئەتۆمییەكان.
شانشینی سعودیەش لەگەڵ پاكستان گەیشتۆتە ڕێككەوتنێكی نهێنی بۆ بە نهێنی دامەزراندنی بنكەیەكی ئەتۆمی لە سعودیە، ئەمەش سوودبەخشە بۆ ڕیاز لەكاتێكدا لە ڕووبەڕووبوونەوەدایەكی گەرموگوڕدایە لەگەڵ ئێران.
