شارپرێس:
لە 8ی ئازاری سالی 1010 ی زاینی شاعیری فارسی ئەبو قاسم فیردەوسی گەورەترین داستانە شیعری  (شانامە)ی نووسییەوە، كە بە ئەفسانەیەكی نیشتمانی وڵاتی فارس ئەژمار دەكرێت.

فیردەوسی ژیانی خۆی بۆ بەرهەمهێنانی ئەم داستانە شیعرییە تەرخانكرد، كە شانامەكە پێكهاتووە لە 60 هەزار دێڕی شیعریی‌و تێیدا باسی چیرۆكی نەتەوەی فارسی دەكات لە لەبەرەبەیانی شارستانییەتەوە تاكو شكستهێنانی ئیمپراتۆریەتی فارسی بەدەستی عەرەب و توركەكان.

چیرۆكی شانامە، یاخود كتێبی پاشاكان چییە؟
مێژوو تۆماریكردووە، كە نوحی كوری مەنسوری سامانی، یەكێك لەمیرەكانی بەنی سامان، كە فەرەمانرەوای ئەو دیو رووبار (ما ورا‌و النهر)ی دەكرد، یەكەم كەس بوو پێشنیاری دانانی شانامەی كردووە. 

ناوبراو دەستیكردووە بەدانانی، بەڵام بەهۆی كوژرانییەوە فیردەوسی تەواویكردووە، ئەمەش پاش رەزامەندی لەلایەن سولتان مەحمودی غەزنەوی.

ناوەڕۆكی شانامە باسی ژیانی پاشایانی وڵاتی فارس و جەنگەكانیان‌و مێژوویان‌و گەشت‌و راوكردن و سیاسەتەكانیان دەكات، لە ساڵی 1010 و لە مانگی ئازاردا هاتە بەرهەم، كە بریتییە لە 60 هەزار دێڕی شیعری بە شێوەی بەلاغەی شیعری دەیانگێڕیتەوە و لە ئەدەبیاتی فارسیدا ناوازەیە، كە مێژووی گەلانی ئێران لەسەرەتا و بەرەبەیانی مێژوەوە تا هەرەس هێنانی ئیمبراتۆریەتی ئێرانی لەسەدەی حەوتەمی زایینی بەدەستی عەرەبەكان.

زۆر كەس پێیان وایە پێگەی فیردەوسی لە رۆشنبیری ئێرانیدا وەك پێگەی شكسپیر وەهایە لەئەدەبی ئینگلیزی و هۆمیرۆس لە ئەدەبی گریكی كۆندا.

پاشا ئێرانییەكان شێلگیربوون لەسەر ئەوەی ناویان لەم دراما شیعرییەدا هەبێت بۆ پێدانی شەرعییەتی دەسەڵاتیان و سەردەمەكەیان لە میانی فەرمان كردنیان بە چاپكردنەوەی كۆپیەكی نوێ‌و زیادكردنی ئەم پاشا یان ئەو ئەمیر.

ئەوەی تایبەتمەندی بە شانامە دەبەخشێت ئەوەیە، ئەوانەی بە زمانی فارسی گفتوگۆدەكەن دەتوانن تاكو ئەمڕۆ بیخوێننەوە بە شێوەیەكی ئاسان لە پاش تێپەڕینی هەزار ساڵ.

پرۆفیسۆر چارلز ملفیل مامۆستای مێژووی فارسی لە زانكۆی كامبریدج دەڵێت: فیردەوسی ئاغایەكی دەوڵەمەندی لێبڕاوە بوو، بۆ ماوەی 30 ساڵ خەریكی نوسینەوەی شانامە بووە، كەچی بەرهەمەكەی دوای مردنی ناوبانگی دەركردووە. 

كتێبێكی مەزن و قەبە
شانامە بەكتێبێكی گەورەو قەبە لە قەلەم دەدرێت و دوو ئەوەندەی ئەلیازەو ئۆدیسە دەبێت بەیەكەوە، كە مێژوونووسان دەڵێن: خوێنەرانی شانامە وەها هەڵسوكەوت لەگەلیدا دەكەن، بەوەی لە مێژوو دەرچووە، لەسەرەتادا هەڵسوكەوت لەگەڵ ئەفسانەكاندا دەكەن و پاشان لەناوەراستیدا وازیلێهێناوە بەتایبەتی رووداوەكانی سەردەمی ئەسكەندەرو بەساسانیەكان كۆتایی پێدەهێنێت.

لەشانامەدا گرنگی و خۆشی لە مێژووی فارس و فیردەوسی لەوێنە رەنگاو رەنگەكاندا نییە، وێنە سەرەتاییەكان دەگەرێتەوە بۆ سەدەی 12ی زایینی، كە تێیدا باسی رواڵەتەكانی شارستانییەتی فارسی و پاشا و سوپاو .. هتد كراوە.

چارلز میلفیل پێیوایە بەشی زۆری كتێبەكە لەسەدەی نۆزدەدا لە هیندستان دۆزراوەتەوەو پاشان گواستراوەتەوە بۆ وڵاتی ئێران و پاشان دەڵێت: فیردەوسی لە شاعیرەكانی نێو كۆشكی پاشایەتی نەبووە و پێدەچێت هاوسۆز بووبێت لەگەڵ زەردەشتییەكان، شوێنكەوتوانی ئاینی پێش ئیسلام، بۆیە لەلایەن دەسەڵاتدارە ئایینیەكانیشەوە جێگای رەزامەندی نەبووە. 

فیردەوسی لە ساڵی 1020 زایینیدا كۆچی دوایی كردووەو ، ئێستا لەپاش هەزار ساڵ بەسەر دواكۆچیدا، شانامە بە مەزنترین كاری ئەدەبی وڵاتی فارس‌و گرنگترین كاری ئەدەبی لەجیهاندا ئەژمار دەكرێت.

سەرچاوە: BBC
وەرگێڕان: حلمی رەسول رەزا