جیاوازی نێوان رژێمی بەعسی سەدامی‌و ئوردونی هاشمی لەدیدی فۆكۆیاما-وە

جیهان

17/03/2019‌ 2010 جار خوێندراوه‌ته‌وه

شارپرێس:
ئەردەڵان عەبدوڵڵا
هەمیشە لە لای زۆربەی عێراقییەكان ئەوە جێگەی پرسیار بوو، بۆچی ئوردونییەكان، كە لەسەر خێر و سەدەقەی عێراق دەژیان، كەچی رەوشی ژیانی هاوڵاتییانی ئوردون لە هی عیراقی باشتر بوو؟ 

لە كاتێكدا عیراق وڵاتێكی دەوڵەمەند و خاوەنی سامانێكی زۆری سروشتییە لە « ئاو ، نەوت و گاز» كەچی خەڵكەكەی لە رەوشێكی خراپدا دەژیان، گەرچی ئوردون سامانی سروشتی زۆر كەمە و وڵاتێكی هەژارە، بەڵام هاوڵاتییانی ئوردونی زۆ باشتر لەچاو عیراقیدا دەژیان.

دیارە ئەمە تەنیا لە لای ئێمە نەبوبووە پرسیار، بگرە لای زۆرێك لە چاودێرانی سیاسی بیانیش بۆتە مایەی پرسیار، یەكێكیش لەو كەسانەی كە خۆی بەم پرسیارەوە خەریكردووە، فرانسیس فۆكۆیامای فەیلەسووفی ناوداری ئەمریكایە. تاڕادەیەكی زۆریش توانیویەتی شرۆڤەیەكی جوانی بۆ بكات. لە ماوەی پێشوودا كتێبی « رەگو ریشەی سیستەمی سیاسی « م بینی، ئەم كتێبە لە نووسینی فرانسیس فۆكۆیامایە و لەلایەن برای وەرگێڕمان كاك ئاوات ئەحمەد سوڵتان كراوەتە كوردی و دەزگای دوارۆژ چاپیكردووە. بەدڵنیاییەوە ئەم كتێبە یەكێكە لە كتێبە جوان و گرنگەكانی، پاش ماوەیەكی تر قسەی زیاتری لەسەر دەكەم.

فۆكۆیاما خاوەنی كۆمەڵێك كتێبی زۆرە و لە هەمووشیان ناسراوتر كتێبی « كۆتایی مێژووە» كە لە ساڵی 1989 نووسیویەتی و لێرەوە ناوبانگی لە جیهاندا دەركرد. لە ئێستاشدا یەكێكە لە فەیلەسووفە ناودارەكانی ئەمریكا و جیهان.

لە بەشێكی ئەو كتێبەدا بە كورتی باسی ئەو جیاوازییە دەكات، بەتایبەتی كاتێك باسی «حكومەتی بەرپرسیار» دەكات و دەڵێت: حكومەتی بەرپرسیار واتە فەرمانڕەوایان باوەڕیان وایە لە بەردەمی گەلەكانیاندا بەرپرسن، بەرژەوەندی گەل دەخەنە ژوور بەرژەوەندی خۆیانەوە. بەرگی یەكەم/ لاپەڕە. 432  .

پاشان فۆكۆیاما زیاتر ئەم چەمكە روون دەكاتەوەو دەڵێت: بۆ دروستبوونی حكومەتی بەرپرسیار دوو شێواز هەیە، یەكەمیان: لە رێگەی بوونی میكانیزمێكەوە دەبێت كە دەسەڵاتی حكومەت سنوردار بكات، كە خۆی لە سەروەری یاسا و هەڵبژاردن و پەرلەمان دەبینێتەوە. رێگای دووەم : پەروەردەی ئاكارییە، بۆ نموونە چین و ئەو وڵاتانەی لە ژێر كاریگەی ئایینی كۆنۆفۆشیزمدا بوون، میرەكان وا پەروەردە دەكران كە هەست بە مانای بەرپرسیارێتی بەرامبەر بە كۆمەڵگەكەیان بكەن و بیرۆكراسییەكی شارەزاش راوێژی پێدەدان لە بارەی هونەری دەوڵەتداریی چاكەوە.

دواتر دێتە سەرباسی ئەو جیاوازییەی نێوان رژێمی بەعسی سەدامی و ئوردونی هاشـمی، ئەمەش مایەی گرنگی وسەرنج بوو لە لای من . فۆكۆیاما پێی وایە، ئەم جیاوازییە زیاتر پەیوەندی بە ئاكاری سیاسیی سەرانی نێوان ئەم دوو دەوڵەتە هەبوو.

فۆكۆیاما دەڵێت: ئوردونی هاشـمی و عیراقی بەعسی سایەی سەدام حسێن، هیچكام لەو دوو وڵاتە دیموكراسی نەبوون، بەڵام دووەمیان دیكتاتۆریەتێكی سەختی بێ رەحمانەی داگیركەرانەی سەپاند بوو. لە بنەڕەتدا خزمەتی بەرژەوەندییەكانی كۆمەڵێكی بچووك لە هاوەڵ و خزمانی سەدامی دەكرد. بەڵام پادشا ئوردونییەكان، بە پێچەوانەوە گەرچی بە فەرمی لەبەردەمی گەلەكانیاندا بەرپرسیار نین لە توێی پەرلەمانێكەوە نەبێت كە دەسەڵاتی زۆر كەمە، كەچی ، بە وریایی گوێ دەدەنە داواكارییەكانی كۆمەڵگەی ئورودونی. ئەمەش جیاوازی نێوان ئەم دوو رژێمە بوو. بەرگی یەكەم. لاپەڕە 433،432.

لە راستیشدا وابوو، هیچ كاتێك بەعسییەكان خۆیان بە بەرپرس بەرامبەر بە گەلانی عیراق دانەدەنا و گوێیان بە بەرژەوەندییەكانی گەلانی عیراق نەدەدا، هەربۆیە وڵاتیش بەرەو كارەساتی گەورە هەنگاوی نا. بەڵام رژێمی ئوردونی هاشمی، خاوەنی جۆرە ئاكارێكی سیاسیی بوو، كە خۆی لە بەرپرسێتی بەرامبەر بە گەلەكەی دادەنا، ئەمەش تاڕادەیەكی زۆر بە خزمەتی گەلانی ئوردون شكایەوە.

بەپەلە