دەركەوتنی ڕووخسارەكانی كێبڕكێی ڕوسی - ئێرانی لە سوریا

جیهان

25/04/2019‌ 1410 جار خوێندراوه‌ته‌وه

شارپرێس:
پاڵپشتی ڕوسیا و ئێران لە دیمەشق لە شەڕی ناوخۆیی ئەو ووڵاتەدا‌ گرانبەها بوو بۆ هەردووكیان، بۆیە مۆسكۆ و تاران لەمەودوا، لە قۆناغی ئاوەدانكردنەوەی سوریادا،  لە ڕێگەی دامەزراوە فەرمییەكان و كارەكتەرە ناوخۆییەكانی دیمەشقەوە،‌ هەوڵ دەدەن ئامانجە ئابوورییەكانیان بەدەستبێنن.

لەم ڕوانگەیەوە دامەزراوەی ((تشاتام هاوس)) لە مارسی ئەمساڵدا توێژینەوەیەكی ((سینان هاتاهیت)) توێژەری بە ناونیشانی ((ڕوسیا و ئێران: هەژموونی ئابووری لە سوریا)) بڵاوكردۆتەوە بۆ  ڕوونكردنەوەی ڕادەی ڕۆچوونی ڕوسی و ئێرانی لە ناو ئابووری سوریای دوای جەنگدا، وە چۆنیەتی كارلێكردنی هەردوو ووڵات لەگەڵ خاوەن بەرژەوەندییە لۆكاڵییەكان لە پڕۆژە ئابوورییەكانی ئایندەی ئەو ووڵاتەدا، ئەمەش بوارێك بۆكێبڕكێ و ناكۆكی نێوان هەردوولا دێنێته ‌ئاراوە.

سینان ئاماژە بەوە دەدات كە بەشداری ڕوسیا لە ململانێی سوریادا بە ئامانجی پاراستنی هاوپەیمانەكەی بوو لە دیمەشق، بۆ بنایادنانی بنكەی سەربازی ڕوسی بوو لە سوریا، بۆ دزەكردنە ناو كەرتە ئابوورییە سەرەكییەكانی وڵات بوو.

توێژەرەكە ئەوەش دەڵێت: ڕوسیا بۆ بەدەستهێنانی بەرژەوەندییە ئابوورییەكانی لە سوریا، پەنای بۆ یارمەتیدانی ئابووری ڕاستەوخۆ برد؛ داتاكان ئاماژە بەوە دەدەن كە سەرجەم یارمەتییە دەرەكییە ڕوسییەكان بۆ سوریا لە ساڵی 2015 گەیشتۆتە 1.6 ملیار دۆلار، لەو گوژمە پارەیە، سوریا تەنها بەشێكی كەمی داوەتەوە، بەڵام تێچوونی دەستێوەردانە سەربازییەكەی ڕوسیا لە سوریا لە لایەن دیمەشقەوە بەتەواوی داویەتەوە. واش چاوەڕوان دەكرێت مۆسكۆ هانی بەشداری لایەن هەرێمی و نێودەوڵەتییەكان بدات كە كاری بازرگانی و وەبەرهێنان لە سوریادا بكەن، بەمەرجێك ئەو بەشدارییە دەسەڵاتی ڕژێم سەرەوژێر نەكات و كۆششەكانی بۆ سەقامگیری پەكنەخات.

توێژەر باسی ئەوەش‌ی كردووە كە پڕۆژە ڕوسییەكان دەتوانن سوود لە بەشدارییە دارایی و ئابوورییە گریمانەكراوەكانی لایەنە نێودەوڵەتییە كاراكان وەربگرن، ئینجا مۆسكۆ برەو بە هەژموونی خۆی لە دیمەشقدا دەدات، بۆ ئەوەی بە ئاسانی دەستی بگاتە كەرتە تایبەتییەكانی و كەرتە ئابوورییەكانی دیكەی دەوڵەتی وەك ووزە، گەشتیاری، كشتوكاڵ، چەك.

سەبارەت بە گرنگی سوریاش بۆ ئێران، توێژەر ئەوەی ڕوونكردۆتەوە كە: (( ئابووری سوریا بازاڕێكی گریمانەكراوی ئایندەی كاڵا ئێرانییەكانە، ڕۆڵی تاران لە ڕابوونە ئابوورییەكەی سوریا ڕێگەی ئەوەی پێ دەدات برەو بە باڵادەستی خۆی بدات بەسەر لایەنە پاشكۆ  لۆكاڵییەكانی ئەو ووڵاتە و پارێزگاریكردن لە زاڵبوون بەسەر دیمەشقدا. ئێران لە ساڵی 2013 سێ هێڵی تەئمینی بە بەهای 6.6 ملیار دۆلار پێشكەش بە سوریا كردووە بۆ هاوردەكردنی سووتەمەنی و كاڵاكانی دیكه)).

توێژەرەكە باسی ئەوەشی كردووە كە ئێران پەنای بۆ دوو میكانیزمی ناراستەوخۆ بردووە بۆ شوێنپێ قایمكردنی خۆی لە ناو ئابووری سوریادا. یەكەمیان فراوانكردنی پڕۆژەكانی بوو لە ناوچە دوورە دەست و بێبەشە‌كانی سوریا  و بە تایبەتیش ناوچە لادێ نشینەكانی دەووربەری حەلەب و دێرزور، بەمەش هەژموونی خۆی برەوپێداوە لەو ناوەندە بێبەشانەی كۆمەڵگای سوریا، لەمەشیاندا ڕژێمی سوریا و ڕوسیا تەنها كێبڕكێیەكی كەمی تارانیان پێكراوە.

میكانیزمی دووەم ئەوەیە كە ئێران وایكردووە كۆمپانیاكانی خۆی سوودمەندبن لەو هێڵانەی پیشكەشی سوریای كردوون كە دەتوانێت لە ڕێگەیانەوە لە ناردنی كاڵا و بەرهەم و ووزە بۆ سوریا بەهرەمەندبن، لە هەمان كاتیشدا كار بۆ ئەوە دەكات شوێنپێی ئەو كۆمپانیایانە زیاتر قایم بكات لەناو ئابووری سوریادا.
 
سەبارەت بە ڕژێمی سوریاش، سینان ئەوەی ڕوونكردەوە كە: ((ئامانجی ستراتیژی ڕوسیا لە برەو‌ودانە بە دەسەڵاتی ئەسەد و سەروەری بەسەر ووڵاتەكەیدا لە توانستی ئێران بەهێزترە كە لە هەوڵی پاڵپشتیكردنی هاوپەیمانه سورییە‌ لۆكاڵییەكانی دایە. لەگەڵ ئەوەشدا تاران هەر‌ هاوبەشێكی ئابووری گرنگی دیمەشقە.  

بۆیە توێژەرەكە دەڵێت: (( ئەسەد لەسەر ئەو دووپەتەی ئێران و سوریا یاری دەكات، هەمیشە لەو نێوەندەدا جوغزێكیشی هەیە بۆ قورتوقولاپ و ئیدارەدانی ڕێككەوتننامە دەرەكییەكان بە پێی دۆخی هەر حاڵەتێك لە حاڵەتەكان، لە هەمان ئانوساتیشدا، زیاتر  توانستەكانی خۆی پەرەپێ دەدات بۆ سەربەخۆبوون و دەربازبوون لە هەژموونی ئێرانی بە بەروارد بە هەژموونی ڕووسی، لەمەشیاندا بەو ئومێدەیە لە ڕێگەی ڕوسیاوە پەیوەندی خۆی لەگەڵ ئەو دەوڵەتانە ئاسایی بكاتەوە كە دژ بەو‌ سیاسەتانەی ئێرانن كە سەقامگیری ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست‌ دەخنە مەترسییەوە)).

هۆكارەكانی بەشداریپێكردنی كۆمەڵگای نێودەوڵەتی
سینان ئەوە دوپات دەكاتەوە كە مۆسكۆ سێ ئامانجی هەن لە بەشداریپێكردنی كۆمەڵگای نیودەوڵەتی لە دووبارە بنیاتنانەوەی سوریا. یەكەمیان‌ هۆكارێكە بۆ ئاسایكردنەوەی پەیوەندییەكان دەوڵەتان لەگەڵ ڕژێمەكەی ئەسەد. دووەم هۆكارێكە بۆ كەمكردنەوەی خەرجییەكانی دەستتێوەردانی ڕوسیا لە سوریا. سێیەم دانپێدانانێكی ناوئاخنییە‌ (زمنی) بە ڕۆڵی مۆسكۆ وەك نێوانگیر لە دەستەبەركردنی سەقامگیری دۆخەكە لە سوریا لە ڕێگەی  بەڕیوەبردنی پڕۆسەی دووبارە بنیاتنانەوەی سوریا لەسەر ئاستی هەرێمی و نێودەوڵەتی.

لەگەڵ ئەوەشدا، توێژەر پێی وایە سەرەڕای ووتاری مۆسكۆ بۆ كۆمەڵگای نێودەوڵەتی لەوەی بێ مەرج بەشداری بنیاتنانەوەی سوریا بكەن، بەڵام ڕوسیا پەی بەوە دەبات كه وەبەرهێنانی رۆژئاوا بڕە پارەیەكی كەم بە شێوەیەكی ناڕیكخراو دەخەنە ئەو پڕۆسەیەوه. بۆیە دەیەوێت بەشداری بەو دەوڵەتانە بكات كە ‌هەڵوێستێكی سیاسییان دژ بە ڕژێمەكەی ئەسەد نییە، بە تایبەتیش دەوڵەتانی بریكس و تایبەتریش چین و هندستان، یان ئەو دەوڵەتانی لە هەوڵی ئەوەدان هەژموونی ئەمنی خۆیان لە سوریادا پەرەپێ بدەن. لە بەرامبەریشدا ئێران وای دادەنێت كە گرنگینەدانی نێودەوڵەتی بە ئابووری سوریا و دووبارە بنیاتنانەوەی، هەلێكە بۆ تاران كە هەژموونی خۆی لە سوریادا درێژە پێبدات.

لەبارەی چینیشەوە سینان دەڵێت لە توانادا نییە پەكین ڕۆڵێكی گرنگ لەو پڕۆسەی دووبارە بنیاتنانەوەدا بگێڕێت، چونكە ئەو ڕۆڵە پەیوەستە بە چەند هۆكارێكەوە: ڕادەی لێبووردەیی ڕوسیا و ئێران بە هاتنەناوەوەی وەبەرهێنانی چین بۆ سوریا، ترسان لە ناسەقامگیری سوریا، هەڕەشەكانی ئەمریكا لە كۆمپانیا چینییە فرەرەگەزەكان وەك هواوی كە لەژیر فشارەكانی سزا ئەمریكییەكانی سەر ئێران ڕایگەیاند كە لە سوریا و ئێران كشاوەتەوە. 

سەرباری بایەخی پێگەی جوگرافی سوریا له پێشدەستی ((پشتێنە و ڕێگا: چینی))، بەڵام چین بێ متمانەیی خۆی لە وەبەرهێنان لە سوریا دەربڕیووه، ئەمەش بە هۆی ترسی لە پەككەوتنی ئەو وەبەرهێنانە لە ئایندەدا بە هۆی گەندەڵی و كەسكەسێنەوە، ئەمە جگە لەوەی پێی وا نییە چوونەناو كێبڕكیكاری لەگەڵ ڕوسیا و ئێراندا لە سوریا هیچ سوود و كەڵكێكی هەیە بۆ پەكین.

سەبارەت بە هندستانیش، سینان پێی وایە بە شێوەیەكی بەربڵاو نایەتە ناو سوریاوە، چونكە گەرەنتی پاراستنی كۆمپانیا و شارەزایەكانی خۆی پێ ناكرێت لەو ووڵاتەدا. ئەمە سەرباری ئەوەی تێكرای ئالوگۆڕی بازرگانی هندستان لەگەڵ سوریادا زۆر كەمە كە لە سالی 2017 گەیشتە نزیكەی 175 ملیۆن دۆلار، واش چاوەڕوان دەكرێت بەشدرای نیودەلهی لە ئابووری سوریادا تەنها لە بواری بازرگانی و هەناردەكردندا قەتیس بێت.

لە هەمان كاتیشدا توێژە‌ر ئاماژە بەوە دەكات كە دەكرێت دەوڵەتێكی هەرێمی دیكەی وەك لوبنان و ئوردون و عێراق و  تەنانەت توركیاش وەك بازاڕێكی شیمانەكراو (محتمل) لە سوریا بڕوانن بۆ ساغكردنەوەی كاڵاكانیان، تەنانەت ئەگەر پەیوەندیشیان لەگەل دیمەشقدا خۆش نەبێت.

شوێنكاری بەردەوام
سینان ئاماژە بەوە دەكات كە ڕوسیا و ئێران كیبڕكێی یەكتر دەكەن لەسەر گرێدانی هاوپەیمانی لەگەڵ گەمەكارە سەرەكییەكان لە بزنسمانەكان لە هەردوو بواری سیاسی و ئابووریدا لە سوریادا، ئەمەش بۆ هێنانەكایەی ئاسانكاری لە سەودا و مامەڵەی بازرگانیان و پاراستنی بەرژەوەندییەكانیان. بۆیە هەریەكێكیان ئەنجومەنی ئابووریان دروستكردووە بۆ سەرپەرشتیكردنی پڕۆژەكانیان و ڕێكخستنی پەیوەندییەكانیان لەگەڵ هاوبەشە سورییەكانیان لە بوارە ئابوورییە جیاوازەكاندا.

توێژەر ئاماژەی بەوەشداوە كە ڕوسیا لەم ڕووەوە سەركەوتوتر بووە لە ئێران ، مۆسكۆ دەزگا ئەمنییە سورییەكان بەكاردێنێت بۆ كڕینی هاوپەیمانەكان لەناو دەزگاكانی دەوڵەتدا، هەرچی ئێرانیشە لە ڕێگەی بنیاتنانی تۆڕەكانی لاگیری تایەفی و ڕۆشنبیری و هۆزگەرایی كار لەسەر ئاستی ناوخۆی سوریا دەكات.
توێژەر بوارەكانی كێبڕكێی نێوان ڕوسیا و ئێران بۆ زاڵبوون بەسەر سوریادا‌ بەم شێوەیەی خوارەوە لێكجیادەكاتەوه:
1- نەوت و گاز:  لە ساڵی 2015 وە حكومەتی ڕوسیا لێبڕاوانەتر بەشی شێری لە بازاڕی نەوت و گازی سوریا بە ئامانج گرتووە، چەند كۆمپانیایەكی تازەش هاتوونە ناو كایەكەوە و لە سەرووی هەمووشیانەوە گازپڕۆم. تاوەكو ئێستاش مۆسكۆ توانیویەتی دەستی بگاتە نەوت و كانزاكانی سوریا بۆ ماوەیەكی دوورمەودا، ئەمەش لە ڕێگەی چەند گرێبەستێكی بەكرێگرتنی بواری دەریایی و گرێبەستی دابینكردنی گاز و فۆسفات لە حومس، هەروەها گەیشتن بە لولەبۆرییە نەوتی و گازییەكانی ئێستا و ئایندە كە بە سوریادا تێدەپەڕن.

لە لایەكی دیكەوە پڕۆژەكانی ئێران كەمتر سەركەوتوبوون ؛ چونكە سزا نێودەوڵەتییەكان ئاستەنگن بۆ تاران ، توانستی كێبڕكێكاریشی لاوازە‌ لە بەرامبەر كۆمپانیا ڕوسییەكاندا. دوا هێڵی تەئمنیش لە ساڵی 2017 بەخشرایە ئێران بۆ دامەزراندنی وێستگەكانی گاز و نەوت كە ڕووبەرەكەی 1000 هكتارە، ئەمە جگە لە مۆركردنی لێكتێگەیشتنێك بۆ دەرهێنانی فۆسفات لە ناوەڕاستی سوریا. بەڵام سەرباری ئەوەش دواتر ئەو پڕۆژە ئایندەییانە خرانەوە بەردەم كۆمپانیا ڕوسییەكان. سینان ئاماژە بەوەش دەكات كە هێشتا ئێران هەناردەكەری یەكەمی بەرهەمە نەوتییەكانە بۆ سوریا، بۆیە لە زۆر كاتدا سوودی لەو دۆخە وەرگرتووە بۆ ناچاركردنی دیمەشق بەوەی لە بەرامبەر ئێراندا دایبشكێنێت.

2- كارەبا: سوریا لە سێبتێمبەری 2017  و یەنایەری 2018 ، چەند لێكتێگەیشتنێكی لەگەڵ ئێران و ڕوسیادا مۆركردووە بۆ دووبارە بنیاتنانەوەی كەرتی كارەبا. لەوانەش بنیاتنانەوەی ووێستگەی  ووزەی گەرمی لە حەلەب و لازقیە و بانیاس، ڕوسیاش چەند لێكتێگەیشتنێكی لە بوارەكانی بەرهەمهێنانی ووزە و تۆڕبینی تازە لەگەل سوریا مۆركردووە كە توانستی بەرهەمهێنیانیان دەگاتە 2650 میگابایت لە حەلەب و محردە و دێرزور و زارە. لە هەردوو بارەكەشدا حكومەتی سوریا شكستیخوارد لە دابینكردنی پارە و پولی پێویست بۆ سەرخستنی ئەو پڕۆژانە، لە دەرئەنجامدا ڕوسیا و ئێران لەو پڕۆژانە كشانەوە. تاوەكو ئێستاش پڕۆژەكانی بنیاتنانەوەی كەرتی كارەیا لە لایەن پرۆگرامی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ پەرەپێدان جیبەجێكراون كە یابان پارەداری كردوون بە بنیاتنانی كارگەكان لە جندار و بانیاس.

3- كشتوكاڵ: لە ساڵی 2015 وە ڕوسیا و سوریا هاریكاری خۆیان لە بواری كشتوكاڵدا پەرەپێداوە؛ ئەمەش بە مۆركردنی چەند ڕێككەوتننامەیەك بۆ هەناردەكردنی ڕۆنی ڕووەكی و چیمەنتۆ ، هەروەها ڕێككەوتننامەی دووبارە بنیاتنانەوە و بەڕێوەبردنی ئاشەكانی ئارد و سایلۆكان و بوارەكانی دیكەی ئاو، ئەمە سەرباری ئەوەی ڕوسیا بوو بە هەناردەكەری یەكەمی گەنم بۆ سوریا؛ بڕی گەنمی هەناردەكراوی ڕوسیا بۆ سوریا لە ساڵی 2015 لە 650 هەزار تەنەوە بەرزبۆوە بۆ 1.2 ملیۆن تەن لە ساڵی 2017،  لە ساڵی 2018 بە بڕی 1.5 ملیۆن تەن دەخەمڵێندرێت.

هەرچی ئێرانیشە، سەرباری هەناردەی بەرهەمە ئاژەڵی و كێڵگە پەلەوەرییەكانی بۆ بازاڕەكانی سوریا، بەڵام لە كێبڕكێكردنی هەژموونی ئابووری ڕوسیا لە بواری كشتوكاڵیدا لە سوریادا شكستیهێنا. لە ساڵی 2015 وە تاران و دیمەشق چەند لێكتێگەیشتنێكیان مۆركردووە لە بوارەكانی بنیاتنانی ئاشەكانی ئارد و شەكر لە باشووری سوریا، هەروەها هەناردەكردنی كەرەستەی میكانیكی كشتوكاڵی و دۆزینەوەی بازاڕیش بۆ بەرهەمە كشتوكاڵییە زیادەكانی سوریا، بەڵام هێشتا لە واقعدا ئەمانە جێبەجێ نەكراون بەهۆی جیاوازی لە مەرجەكانی دانوستانی نێوان هەردوولا.

4- گەشتیاری خانووبەرە: ڕوسیا گرنگییەكی زۆر بە ناوچە كەناراوییەكانی سوریا دەدات، كردوشیەتە سەنتەرێكی ستراتیژی بۆ وەبەرهێنانی گەشتیاری لە سوریادا، كەچی ئێران كۆششەكانی خۆی لەسەر گەشتیاری ئاینی چڕكردۆتەوە. كەرتی گەشتیاریش ڕاستەوخۆ پەیوەستە بە بازاڕی خانووبەرەوە؛ چونكە دەستكەوتنی زەوی و خانووبەرە پێكهاتەیەكی سەرەكی ستراتیژیەتی ئێرانە لە سوریادا، تا ئێستا تاران پشت بە كەسانی سوری دەبەستێت لە كڕینی خاووبەرەدا، پشتی بە سەندیكا سورییەكانیش بەستووە بۆ فراوانكردن و دەستكەوتنی زەوی تازە لە چەند شارێكی سوریادا.

كاریگەری سزاكان 
سینان ئەوە دووپات دەكاتەوە كە: ((سزا سەپێنراوەكانی سەر سوریا شوێنكاری جیاوازی بەسەر وەبەرهینانە سوری و ڕوسییەكانەوە جێهێشتووە، دوا دەرچوونی بڕیارەكەی ئەنجومەنی پیرانی ئەمریكا لە ساڵی 2018 ( یاسای سیزەری سوریا بۆ پاراستنی مەدەنییەكان) فشارەكانی سەر مۆسكۆ و تاران زیاتر بوون، چونكە یاساكە ڕێگە بە سەپاندنی سزاكان دەدات بەسەر ئەو قەوارە بیانییانەی بازرگانی لەگەڵ ڕژێمی سوریا دەكەن و پارەداری دەكەن.

ئەو سزا نێودەوڵەتییانەی سەر كەرتە سەرەكییەكانی ئابووری سوریا، تا ڕادەیەكی زۆر وەبەرهێنانە ڕوسی و ئێرانییەكان سنوردار دەكەن؛ ئەگەر واشنتۆن سزای دیكەی سەربارە بەسەر ئەو كۆمپانیایانەدا بسەپێنێت كە لە سوریا كاردەكەن، بێ سێ و دوو ئەو سزایانە كاریگەری نەرێنیان دەبێت بۆسەر پڕۆژە داراییەكانی تاران لە دیمەشق، بە تایبەتیش لە دوای نزمبوونەوەی بەهای ڕیاڵی ئێرانی لە بازاڕی دراوە نێودەوڵەتییەكاندا، ئەم سزایانە ساڵی 2018 دەستیان پێكرد و كاریگەری گەورەیان هەبوو بۆسەر هەردوو كەرتی گشتی و تایبەتی ئێرانی لە سوریا.

سزاكان كاریگەری نەرێنیشیان دەبێت بۆسەر وەبەرهێنانەكانی ڕوسیا لە كەرتە سەرەكییەكانی ئابووری سوریادا، ئەمەش لە ترسی ئەوەی لە شوێنی دیكە بەرژەوەندییەكانی بكەونە مەترسییەوە، لەوانەشە كۆمپانیای بچوكی ڕوسی بهێندرێنە سوریاوە بۆ زاڵبوون بەسەر كومپانیا ئێرانییە لە هەمان بوار و پسپۆڕیدا.

ئینجا سەپاندنی سزا ئابوورییەكان كە ئەمریكا و یەكیەتی ئەوروپا بەسەر كەرتە سەرەكییەكامی ئابووری سوریا و تاكەكەسەكانیدا، بۆتە هۆی ئاستەنگ دروستكردن لەبەردەم توانستەكانی ڕژێمەكەی دیمەشق لە دەستپێكردنی قۆناغی دووبارە بنیاتنانەوە. سەرباری ئەوەش،  ئەو سزایانە بوون هۆی لە قاڵبدانی ئەو كۆمپانیا بیانییە گەورانەی دەیانەوێت وەبەرهێنان لە سوریادا بكەن، توێژەر پێشی وایە، دەكرێت سزاكان كاریگەرتربن ئەگەر وەك بەشێك لە چوارچێوەیەكی گشتگیر بخرێنەكار بۆ یارمەتیدانی سوریا بەرەو قۆناغێكی ڕاگوزەری سیاسی واتاداری متمانەدار.

سەرچاوە: موستەقبەل
وەرگێران: لوقمان حاجی قادر