شارپرێس:
هێرشە تیرۆرستییەكانی ئەم دوایەی هوڵەندا (18 ی مارسی 2019) ، سریلانكا (21 ئیپڕیلی 2019) ، ئەوەیان دەرخست هێشتا ڕێكخراوە تیرۆرستییە توندڕەووەكان، هەڕەشەیەكی سەرەكی مەترسیدارن لە هەموو كونج و كەلەبەرێكی ئەم جیهانەدا، بەتایبەتیش بۆ سەر سەقامگیری لە ڕۆژهەڵاتی ناوەراست. 

سەرباری ئەوەی داعش باڵادەستی خۆی بەسەر زۆر لەو شوێنانەوە لەدەستداوە، كە لە بن دەستی بوون، كەچی هێشتا لە ڕێگەی شوێنەكەوتووەكانییەوە، جوڵێنەر و پاڵنەری هێرش و پلانداڕێژییە دژ بە زۆر لە دەوڵەتانی جیهان. 

بۆ تیشكخستنەسەر ئەم گرێكویرەیە و چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ هەڕەشە بەردەوامەكانی داعش و ڕێكخراوە توندڕەووەكانی دیكەدا، "پەیمانگای بروكینجز" لە مانگی مایۆی ئیستادا، ڕاپۆرتێكی لەژێر ناونیشانی "گێرانەوەی توندڕەووی جیهادی بۆ كونەكانیان: چۆنیەتی ڕووبەڕووبوونەوەی هەڕەشە تیرۆرستییە بەردەوامەكان" بڵاو كردۆتەوە، ڕاپۆرتەكە هی "ئەیال كۆهین" ی توێژەرە لەسەنتەری سیاسەتەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست.

ڕاپۆرتەكە تیشكی خستۆتەسەر هۆكارە سەرەكییەكانی هەڕەشە تیرۆرستییەكانی ئێستا، ئەمەش بە سوود وەرگرتن لەو زانیارییانەی لە ماوەی چوار ساڵی پێشوودا كۆكراونەوە، ئامانجیش دیاریكردنی ستراتیژیەتێكە كە پێویستە دەوڵەتان بیگرنەبەر بۆ خۆپارێزی لە هەر هەڕەشەیەكی تیرۆرستی نزیك. ڕاپۆرتەكە سیاسەتێكی دیاریكراوی پێشنیار نەكردووە، بەڵكو ئەو میكانیزمانە بۆ بڕیارسازان دەڕەخسێنێت كە لە ڕێگەیەوە بتوانن كەموكورتییەكانی ئەو میتۆدە دیاری بكەن كە دەوڵەتان لە بەرەنگاربوونەوەی تیرۆردا پیادەی دەكەن.

هەڕەشەیەكی بەردەوام 
كۆهین دەڵێت هێرشە تیرۆرستییەكەی سەر وێستگەی تڕام – ی هوڵەندا و تەقینەوە یەك لە دواییەكەكانی سریلانكا كە 250 كەسی كردنە قوربانی و شوێنكەوتووانی داعش ئەنجامیاندان، بەڵگەیە كە هەڕەشە تیرۆرستییەكان هێشتا بوونیان هەیە.

نووسەر دەڵێت: توانستی تیرۆرستانی داعش لە ڕێكخستن و پلانداڕێژ و جێبەجێكردنی هێرشەكانیان هیچ كۆمەڵگایەك بەرگەی ناگرێت. شكستی حكومەتەكانیش لە بەرەنگاربوونەوەی ئەو هێرشانە پاساوی بۆ نییە، چونكە تیرۆر هەڕەشە لە ملیونەها كەسی ئەم جیهانە دەكات، زیان بە ئابووری ووڵاتان دەگەیەنێت، كاریگەری هەیە بۆسەر بواری كەلتوری و ڕۆشنبیری، لەوانەشە ببێتە هۆی كەوتنی حكومەتەكان، بۆیە لە كاردانەوەی دوو ڕێكخراوە تیرۆرستییەكەی داعش و قاعیدە ووریامان دەكاتەوە كە دەبێت ووریای جەنگی ئایندە بین، چونكە بە پاشەكشەكردنی ڕێكخراوە تیرۆرستییەكان، بیروباوەڕی  توندڕەووی پاشەكشەی نەكردووە كە لە زۆر ئەقڵ و دەوڵەتانی جیهاندا تەشەنەی كردووە.

شكستی داعش لە دامەزراندنی خەلافەتی ئیسلامی، لێدانێكی كوشندە لەو ڕێكخراوە، نەك تەنها لە بەرئەوەی خاكی لە دەستداوە، بەڵكو بە هۆی كاریگەری نەرێنی ئەو شكستە بەسەر شوێنكەوتووانییەوە. بەڵام كۆهین پێی وایە ئەو ڕێكخراوە، لێزانە لە بازاڕگەرمكردنی خۆی و باوەڕهێنان بە شوێنكەووتوانی كە ئەم شكستە تەنها كاتییە.

وەرچەرخاندنی ئامانجەكانی ڕێكخراوەكە
لە میانەی لێكدانەوەی هێرشەكانی داعش لە دەوڵەتانی یەكیەتی ئەوروپا لە ماوەی ئەم چوار ساڵی كۆتایدا، ڕاپۆرتەكە دەگاتە ئەو باوەرەی داعش هەڵگری تاكتیكی پاشاگەردانی و پشێوییە، چونكە كۆلكەیەكی هاوبەش لە نێوان هێرشەكانیدا بەدی ناكرێت. لە نێوان ساڵانی 2015 بۆ 2017 ، داعش گەیشتە چڵەپۆپەی خۆی، لە ئەوروپا 63 هێرشی چەكداری ئەنجامداون كە بوونە هۆی كوشتنی 347 كەس و بینداربوونی 1668 كەس. ئەمەش 11% ی هێرشە تیرۆرۆستییەكانی ئەوروپا پێكدێنێت. بەڵام ڕێژەی 98% ی كوژراوەكانی ئاكامی ئەو هێرشانەی ئەوروپا، بە هۆی كردووە تیرۆرستییەكانەوە بوو، ئەمەش بەڵگەیە بۆ توانستی داعش لە كوشتنی خەڵكی مەدەنی.

كۆهین ئاماژە بەوە دەكات ئەو شكستە سەربازیی و هەرێمییەی داعش، لە توانستی هێرشەكانی كەم نەكردۆتەوە، بەڵكو گۆران لە ئامانج و شوێنەكانی لیكەوتۆتەوە. ڕوون و ئاشكراشە، لەگەڵ لەدەستدانی ڕەقە لە ساڵی 2017، وا پێدەچێت خەونی خەلافەتی داعشیش كۆتایی هاتبێت.

هەر لەو ساڵەدا ئەوروپا تووشی 33 هێرشی تیرۆرستی بوو، كە بوونە هۆی كوژرانی 62 كەس و برینداربوونی 819 كەس. لە ساڵی 2018 ئەوروپا تووشی 18 هێرشی تیرۆرستی بووە، كە بوونە هۆی كوژرانی 15 كەس و برینداربوونی 50 كەس. لە دەرەوەی ئەوروپاش لە ساڵی 2017 ، داعش 7 هێرشی تیرۆرستی ئەنجام داون، دوو هێرش لە وویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، دووان لە ڕوسیا، سێیەكەی دیكەش لە ئوستوڕالیا و كەنەدا و مالی.

ڕاپۆرتەكە ئەوە ڕوون دەكاتەوە كە لە ساڵی 2018 دۆخەكە گۆرانی بەسەردا هاتووە، هێرشەكانی دەرەوەی ئەوروپا زیادیان كردووە و گەیشتوونە 20 هێرشی تیرۆرستی كە بوونە هۆی كوژرانی زیاتر لە 65 كەس. ڕاڤەكردنی ئەو داتایانەش وەك كۆهین دەڵێت، ئەوەیە كە ئەوروپا سیاسەتیكی بەهێزتری لە بواری بەرەنگاربوونەوەی تیرۆردا پیادە كردووە وەك لە ساڵی پێشوو، ئەمەش وای كردووە داعش كۆششەكانی خۆی بەرەو دەرەوەی ئەوروپا ئاراستە بكات

ستراتیژیەتێكی سەراپاگیر
كۆهین دەڵێت زۆرینەی دەوڵەتان كۆششی خۆیان لەسەر بەرەنگاربوونەوەی ئاڵێنگارییە تیرۆرستییە هەنووكەییەكان چڕكردۆتەوە، لەولاشەوە گرفتە سیاسی و پلانداڕشتنە دوورمەوداكانیان فەرامۆش كردوون ، بۆیە دەبێت دەوڵەتان واز لەو میتۆدەیان بێنن كە لەسەر كاردانەوە بەندە، لە بری ئەوە دەبێت پیادەی ستراتیژیەتێكی سەراپاگیر بكەن لە بەرەنگاربوونەوەی تیرۆردا كە بە وەرچەرخاندنی ئاراستەی توندڕەووی و پوچەڵكردنەوەی هێرشەكان دەست پێدەكات.

راپۆرتەكە چەند ڕەهەندێك دیاری دەكات، تاوەكو لە بەرەنگاربوونەوەی تیرۆردا، حكومەتەكان پیادەی بكەن، بەم شێوەیەی خوارەوە:

یەكەم / چڕكردنەوەی كۆششەكان لەسەر فێركردنی گیانی نیشتمانپەروەری، لە پێناو دامەزراندنی پەیوەندییەكی ئەرێنی لەگەڵ كۆمەڵگا ئیسلامییە ناوخۆییەكاندا، بۆ بنیاتنانی پەیوەندییەكی بەرهەمدار و هاندانیان بۆ ڕەتكردنەوەی ئاراستە توندڕەووەكەی ئێستایان، هەروەها پێویستی چارەسەركردنی گرفتی توندڕەووی لە كۆمەڵگا ئیسلامییەكاندا. دەبێت گفتوگۆ لە نێوان كۆمەڵگادا هەبێت بۆ خۆپارێزی لە بڵاوبوونەوەی ئەو ووتارەی داعش بازاڕی بۆ گەرم دەكات، ڕووی ڕاستەقینەی فرتوفێڵ و هەڵخەڵەتاندنی ئەو ووتارەش بۆ خەڵك ئاشكرا بكرێت. هانی كۆمەڵگاكان بدرێت، ڕوحی  ڕاستەقینەی لێبووردەی ئیسلام لە هەموو جیهاندا پیشان بدەن.

دووەم / مامەڵەكردن لەگەڵ پرسی چەكدارە گەڕاوەكان: ڕاپۆرتەكە پێشبینی ئەوە دەكات كە زۆرێك لە دەوڵەتەكان پیادەی سیاسەتی نەگەڕانەوەی ئەو چەكدارانە دەكەن، ئەمەش نەوەیەك لە گەنجی بێ ڕەگەزنامەی لێدەكەونەوە كە ڕق لەو دەوڵەتانەیان هەڵدەگرن كە ڕەگەزنامەیان پێ نەداون. ئەمەش بۆ ماوەیەكی دوورمەودا ئاكامی خراپ دەبێت، بۆیە دەبێت حكومەتەكان ڕێوشوێنی كۆمەڵایەتی پێویست بگرنەبەر  بۆ سووككردنی ئەو هەڕەشانەی چەكدارە گەڕاوەكان و خێزانەكانیان دروستیان دەكەن.

سێیەم / پێویستی ووریابوونی بڕیارسازانی سیاسی لە كردە شیمانەدارەكانی (محتمل) توندڕەووی لە ناو بەندیخانەكان، چونكە داعش ئەو بەندیخانانە بەكاردێنێت بۆ دووبارە خۆڕێكخستنەوە و خستنەگەڕی توندڕەووەكان بۆ ئەنجامدانی كردەی تیرۆرستی تازە. بۆیە ڕاپۆرتەكە وای دەبینێت كە تێكەڵاوكردنی بەندییە داعشەكان لەگەڵ تاوانبارە ئاساییەكانی دیكە، لەوانەیە لێكەوتی مەترسیداری لێ بكەونەوە، چونكە داعشە بەندكراوەكان كاریگەرییان دەبێت بۆسەر بەندییە ئاساییەكان، بۆیە دوای ئازادكردنیان، دێنەوە ناو كۆمەڵگاو كاریگەری خراپی لەسەر دروست دەكەن. 

چوارەم / پچڕاندنی پەیوەندییەكان نێوان كۆمەڵگا ناخۆییەكان و ڕێكخراوە تیرۆرستییەكان. كێشە ناوخۆیە بەردەوامەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بوونە هۆی سەرهەڵدانی گۆوپە توندڕەووە ناوخۆییەكان كە ئاسایش و خزمەتگوزاری یاسایی و سیستەم بۆ دانیشتوانی ناوخۆكان دابین دەكەن لە بەرامبەر ئەوەی پشتیوانیان بەدەست بێنن. بۆیە ڕاپۆرتەكە جەخت لەوە دەكاتەوە كە پێوستە دەوڵەتە ڕۆژئاواییەكان ئەو گرفتە لە خودی دەوڵەتە ڕەسەنەكانی مەڵبەندی تیرۆرستانەوە (وەك: سۆماڵ ، مالی، یەمەن، عێراق) چارەسەر بكەن، بەرەنگاری كاریگەری ڕێكخراوە تیرۆرستەكان ببنەوە لەو كۆمەڵگا ناوخۆییانەدا، ئەمەش لە ڕێگەی دامەزراندنی دامەزراوەی فێركاری و دەستەبەركردنی ئاسایش لە ناوچە شارستانی و گوندەوارەكان (ریف).

پێنجەم / هاوسەنگكردنی ئەو یاساكارییانەی (تشریعات) كە بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر بە ئامانج دەگرن، لەوەی هاوسەنگییەك هەبێت لە نێوان ڕوحی دیموكراسیەت و پێداویستی بە پەلە بۆ ئاسایش و دەستەبەركردنی سەلامەتی گشتی. لێرەدا لەسەر یاسادانەران پێویستە چوارچێوەیەكی یاسایی تازە دابنێن، نەوەك تەنها چەند ڕاڤەكردنێكی یاساكان، ئەمەش لە پێناو پاراستنی ڕۆحی دیموكراسی لە سایەی هەڵكشانی هەڕەشە تیرۆرستییەكاندا.

كۆهین ئاماژە بەوە دەكات كە (دەمكوتكردن = ردع) فاكتەرێكی گرنگە لە یاساداناندا، چونكە زۆر لە تاكەكانی خێزان و هاوڕێ نزیكەكان، ئاگاداری نیازمەندی تاوانبارانن و دەسەڵاتدارانیشیان لێ ئاگادار نەكردوونەوە، بۆیە دەبێت چوراچێویەەكی یاسایی دابنرێت، ڕێگە بەوە بدات ئەو كەسانە دادگایی بكرێن كە ئاگاداری هێرشە تیرۆرستییەكان بوون، بەڵام دەسەڵاتیان لێ ئاگادار نەركردۆتەوە، بۆیە لەوانەیە ئەو دەمكوتكردنە كاریگەری ئەرێنی هەبێت.

شەشەم / دامەزراندنی "سیستەمێكی ئاگاداركردنەوە" ی كارا بۆ چاودێریكردنی ڕێكخراوە تیرۆرستییە كاراكان و ژێرخانی ئابووریان بە شێوەیەكی بەردەوام، وە دابینكردنی توانست بۆ ووریاییكردنەوە لە هێرشە تیرۆرستییەكان. گرنگییەكە لە دەستەبەركردنی تۆڕێكی ڕازگری كارا دایە بۆ ووریاكردنەوە لە هێرشە پلانبۆداڕێژراوەكان، لەوانەیە چاودێری بەردەوامی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان لە ڕێگەی تەكنەلۆجیا و هاریكاری نێودەوڵەتی توندوتۆڵ لەسەر بنەمای ئامانجی هاوبەش، بەها و نرخێكی گەورەی هەبێت بۆ گەیشتن بەو ئامانجە.

بۆ نموونە پێویستە لەسەر دەزگا ڕازگرییەكان (ئیستخبارات) پێنوێن و ئامێرەكانی هەستپێكردنی تازە پەرەپێ بدەن لە هەندێك لە چالاكییەكانیاندا، وەك كڕینی دەرمان یان هەندێك پاككەرەوە یان هەر كەلوپەلێك بەكاربێت لە دروستكردنی تەقینەوەكاندا. سەرباری ئەوەی زۆرینەی تەقینەوەكانی ئەوروپا بە كەلوپەلی سادە ئەنجام دراون، بەڵام هێشتاش كەرەستەی تەقینەوەكان چەكی یەكەمی تیرۆرستانن، چونكە زەرەرو زیانی زۆر دەخەنەوە و لە میدیاكانیشەوە دەنگدانەوەی باشیان دەبێت. بۆیە ڕاپۆرتەكە ئاماژەی بەوە داوە كە ئاڵێنگارییە ڕازگرییەكان لە هەڵكشاندان، مادام تیرۆرستان بەردەوامن لە پەرەپێدانی ئامراز و كردە تیرۆرستییەكانیان.

حەوتەم / پەنابردنەبەر تەكنەلۆجیا و تەگبیرسازییە خۆپارێزییەكان لە پێناو دەستەبەركردنی ئاسایش و سەلامەتی گواستنەوە و فڕۆكەوانی و گردبوونەوە گشتییەكان، ئەوە ئەگەر هەموو تەگبیرسازییەكانی پێشوو شكستیانهێنا. لەو بارەشەوە ڕاپۆرتەكە جەخت لە گرنگی فڕۆكەخانە نێودەوڵەتییەكان دەكاتەوە، چونكە لاوازی ئاسایشی خودی فڕۆكەخانەكان، هەڕەشەیە بۆسەر ئاساشیشی فڕۆكەخانەكە و فڕینی نێودەوڵەتی.

لەمەوە دەكرێت بڵێین كە دەكرێت تیرۆر دەورە بدرێت نەك لەناو ببرێت. چاوەڕێش دەكرێت كاریگەری هەبێت بەسەر ژیانی ملیۆنەها كەسی جیهانەوە. بەرەنگاربوونەوەی ئەرێنییانەشی پەیوەستە بەوەی ئاخۆ حكومەتەكان پیادەی ستراتیژیەتێكی سەراپاگیری دوورمەودای گونجاو دەكەن بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئاڵێنگارییەكانی.

ڕاپۆرتەكە گەیشتە ئەو دەرئەنجامەی كە نابێت پلانی بەزاندنی داعش و ڕێكخراوە تیرۆرستییەكانی دیكە، تەنها لە بواری سەربازی و گۆڕەپانی جەنگدا كورت بكرێتەوە، یان تەنها بەوە بوەستین كە ئابڕوومەندی ئەو ڕێكخراوانە لەكەدار بكەین بۆ دابەزاندنی وورەی هێزە تیرۆرستییەكان و لاوازكردنی بنكە جەماوەرییەكانیان، بەڵكو دەبێت حسابی دوورمەودا بۆ هەڕەشەكانی ئایندەی ئەو ڕێكخراوانە بكەین، وەك هێرشی ئەلەكترۆنی یان ئەوەی چەكی كیمیاییان بكەوێتە دەست. بۆیە دیاریكردنی سرووشتی ڕێكخستنی ڕێكخراوەكە، توانستی لە سازدانی كەرەستەكانی تیرۆر و پارەداركردنی خۆی، ئاڵێنگارییەكی سەرەكین لە مامەڵەكردن لەگەڵ تیرۆردا.

سەرچاوە: موستەقبەل
وەرگێران: لوقمان حاجی قادر