شارپرێس:
ئەو ئەنجامانەی دامەزراوەیەكی توێژینەوەكاری متمانەدار بڵاویكردوونەوە، وا نیشاندەدەن بڕیاری دووبارەكردنەوەی هەڵبژاردنی ئەستەمبوڵ هەڵەیەكی مێژوویی بوو ، كە ئەردۆغان تێیكەوت. جیاوازییەكە بەڕیژەی 9% بوو، هەروەك كۆمپانیای كۆندا بۆ توێژینەوەكان بڵاویكردەوە.

تویژینەوەیەكی دیكەی بەدواچوونكاریش، كە دامەزراوەیەكی توێژینەوەكاری خاوەن متمانە و ئابڕوومەندی ئەنجامی داوە، هەمان ئەنجامی بەدەستەوە داوە.

ئەستەمبوڵ وێنە بچوككراوەكەی توركیایە، ئەو شارەیە، كە پارتی داد و گەشەپێدانی تێدا دروست بووە تا گەیشتووەتە ئەم قۆناغەی ئێستا، دابەزینی ئاستی جەماوەری پارتی داد و گەشەپێدان بە ڕیژەی 30% لە ئەستەمبوڵ، بەڵگەیە لەسەر شۆڕبوونەوەی ئەردۆغان بەرەو كۆتایی.

دۆڕاندنی ئەستەمبوڵ شوێنكارێكی زۆر كاریگەر بەسەر بنكە جەماوەرییە كۆنەپارێزەكەی (محافیزكار) توركیاوە جێدێڵێت. لەوانە لەم چەند ڕۆژەی ئایندە ڕوودای دیكەش ڕووبدەن، وەك هاتنەناوەوەی بەهێزی عەبدوڵا غول و ئەحمەد داود ئۆغڵو بۆ ناو گۆڕەپانی سیاسی، شیمانەی (ئیحتمال) ئەوەش هەیە پەرتبوونێك لەناو ڕیزەكانی پەرلەمانتارانی پارتی داد و گشەەپێداندا ڕووبدات.

لەوانەیە بوونی پارتێكی كەنارگیری دیموكراتخواز كە ڕوو لە ڕۆژئاوا بكات، كاریگەرییەكی زۆر گەورەی هەبێت بۆسەر وەرچەرخانی توركیا بەرەو سیستەمی دیموكراسی، جارێكی دیكەش پرسی كورد بخرێتەوە سەر مێزی گفتوگۆ. بیگومان گەڕانەوەی توركیا بۆ ناو ئامێزی دیموكراسی و تێپەڕاندنی چەرخی ڕقلێبوونەوە، گرنگییەكی گەورەی هەیە؛ چونكە تەنها بیركردنەوەی لە ئاراستەیەكی پێچەوانەی ئاراستە باوەكەی پارتی داد و گەشەپێدان، واتای ڕاگەیاندنێكی فەرمی كۆتایی دەوڵەت و گلانییەتی.

هەڵبژاردنەكانی ئەستەمبوڵ دەبنە خاڵێكی وەرچەرخانی گرنگ، لە لایەكی دیكەشەوە شیمانەی ئەوە دەكرێت ئیدارەی ئەمریكا سزای دیكە بەسەر توركیا و تیمە سەرۆكایەتییەكەی كۆشكدا بسەپێنێت؛ پێدەچێت ئەوانەی هەڵویستی ڕاستەقینەی تڕمپ لە ئەردۆغان دەشارنەوە و سوودمەندیشن لە مامەڵەی موشەكی ئێس 400 ڕووسی، پەی بە ئەنجامە كارەساتبارەكانی ئەو كارو كردەوانەیان نابەن.

لە لایەكی دیكەشەوە، پێگەی بلومبێرگ باسی ئەوەی كردووە كە بیروكراسیەتی ئەمریكا هەر بە ڕاستی چەند بژاردەیەكی كاریگەری ئامادە كردوون سەبارەت بە بابەتی سزا چاوەڕوانكراوەكانی سەر توركیا، ئەو بژاردانەش ئێستا لەبندەستی سەرۆكی ئەمریكادان. ئەوەی قوڕەكە خەستتر دەكاتەوە ئەوەیە كە ئەمریكا توركیا دەخاتە ژێر ڕەحمەتی لیستی ئەو دەوڵەتانەی یاسای "بەرەنگاربوونەوەی دوژمنانی ئەمریكا بە هۆی سزاكانەوە" دەیانگرێتەوە، ئەمەش هەمان ئەو یاسایەیە كە بەسەر ئەو دامەزراوانەدا جێبەجێ دەكرێت كە هاریكاری  ڕوسیا دەكەن.

زۆرینەی كۆمارییەكانی ئەمریكا لەگەڵ دیموكراتەكاندا كۆك و تەبان سەبارەت بە پێویستی سەپاندنی سزای توند بەسەر توركیادا؛ ئەمەش بە هۆی مامەڵەی كڕینی كۆسیستەمی موشەكی ئێس400 ڕوسییەوە. ئەمەش واتای ئەوەیە كە ئەو دوو پارتەی پیشتر لەسەر تاكە بابەتێكیش ڕێككنەكەوتوون، ئەمڕۆ كۆك و تەبان لەسەر سەپاندنی سزا بەسەر ئەردۆغاندا، ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە تەنانەت دۆناڵد تڕەمپیش نەیتوانی خۆی لە هەڵوێستی كۆنگرێس بەرامبەر توركیا دوورەپەرێز بگرێت.

هەر كە مامەڵەی موشەكی ئێس 400 ڕوسیا سەری گرت، ئەمریكا یاسای "بەرەنگاربوونەوەی دوژمنانی ئەمریكا بە هۆی سزاكانەوە" دەخاتەكار و ڕاستەوخۆش دژ بە توركیا پیادەی دەكات، دوای ئەوەش ئەمریكا پشتیوانییەكانی خۆی بۆ توركیا لە چەكە و كەرەستەی جەنگی ڕادەگرێت وەك فڕۆكە جەنگییەكانی ئێف 16 كە هێزە چەكدارەكانی توركیا بەكاریدێنن و بە بەردەوامیش پێویستیان بە كەلوپەلی یەدەگە. ئەمەش واتای ئەوەیە تا سەری ساڵی تازەی زاینی، توركیا توانای ئەوەی نامێنێت كار بەو فڕۆكانە بكات.

سزاكان كاریگەری گەورەش بۆ سەر ئابووری توركیاوە جێدێڵن، توركیاش بە تەواوی لە سیستەمی دارایی جیهانی دووردەخرێتەوە، بە گویرەی ڕاپۆرتێكی پێگەی مودیز بۆ پۆلێنكردنی دەستەبەری (ئیئتمانی) توركیا تەنانەت ناتوانێت لە دەرگای سندوقی نەختینەی نێودەوڵەتیش بدات، چونكە ئەمە لە كۆتایدا پەیوەستە بە ڕەزامەندی واشنتۆنەوە.

لە لایەكی دیكەشەوە، تێكچوونی پەیوەندییەكانی توركیا لەگەڵ یەكیەتی ئەوروپادا بە هۆی پرسی قوبڕس وگەڕان بە دوای نەوت و گازدا لە دەریای ناوەڕاست، وە شیمانەی جوڵەی دەوڵەتانی یەكیەتییەكە بە هەڵپەساردنی دانوستانەكان لەگەڵ توركیا سەبارەت بە تازەكردنەوەی ڕێككەوتننامەی یەكیەتی گومرگی، لەوانەیە بگاتە ڕادەی سەپاندنی سزای دارایی بەسەر توركیادا.

سەبارەت بە هیواكانی توركیاش لە دەستكەوتنی پشتیوانی ڕوسیا و چین، ئەوا هەر تەنها خەون و خەیاڵێكە و لەسەر ئەرزی واقعدا جێی نابێتەوە؛ چونكە ئابووری ئێستای ڕوسیا پێویستی بەوەیە پشتیوانی بكرێت، پۆلێنكردنی توركیا لە لایەن ئاژانسەكانی پۆلێنكردنی چینییەوە، زۆر جیاوازتر نییە لە پۆلێنكردنەكەی ئاژانسی مۆدیز.

بە كورتی توركیا لە چاوەڕوانی قۆناغێكی سەختدایە كە باجێكی قورسی تیدا دەدات، ئەنقەرە بەرەو ڕووی زستانێكی دوور و درێژ دەبێتەوە كە هەژاری و پشێوییەكان دەگەنە چڵەپۆپە؛ ئێستا ئەردۆغان لە هەوڵی ئەوەدایە ڕووگەی خۆی لە ڕۆژهەڵاتەوە بەرەو ڕۆژئاوا وەرسوڕێنێت، ئەمەش لە كاتێكدایە كە بنكە جەماوەرییەكەی خۆی لەدەست داوە. ئیدی لەمەودوا دەبینین كە بەڕێوەبردنی دەوڵەت بەم تەرزەی ئێستا مەحاڵە.

ئەردۆغان وەك هەر سەركردەیەكی دیكەی نێرگزیە (كەسایەت نێرگزی)، كە لە كاتە زۆر سەخت و دژوارەكاندا نەبێت دایناشكێنێت، ئەمەشمان لە پەیوەندی نێوان توركیا و ڕوسیادا بەدی كرد. لەوانەیە هەڵوێستی توندی ئەمریكا و ڕۆژئاوا دووبارە ئەردۆغان ناچار بكەن ستراتیژیەتی سیاسی خۆی بگۆڕێت، بەلام تەنانەت ئەو هەڵوێستەش دادی ئەردۆغان نادات و ئەوەی دەست ناكەوێت كە دەیەوێت.

لە لایەكی دیكەشەوە، ئێستا زۆرێك لە دەوڵەتانی جیهان متمانە بە ئەردۆغان ناكەن، وا لێی دەڕوانن كە سەركردەیەكی لووتبەرزە و لە پێناو بەرژەوەندییە كەسییەكانی خۆیدا ووڵاتەكەی خستۆتە ناو تەڵەزگەیەكی گەورەوە، ئەمە جگە لەوەی میدیا لادارەكەی خۆی و بەكارهێنانی كێویانەی (وەحشیانەی)  دەسەڵاتەكانی نەیانتوانیووە ڕووی ڕاستەقینەی لە گەل بشارنەوە.

دۆخی ئێستا ئاماژە بەوە دەدات كە سەردەمی ئەردۆغان بەرەو كۆتاییە، ئەو كات تەنها دوو بژاردەی لەبەردەمدا دەبێت؛ یاخود كۆتایی حكومەتەكەی ئیتحا و تەرەقی سەردەمی عوسمانی هەڵدەبژێرێت، یاخود لە جەنگێكی دیموكراسی ڕاست و ڕەواندا دان بە بەزین و دۆرانی خۆیدا دەنێت، لە كۆتایدا بژاردەكەی ئەردۆغان چارەنووسی تەواوی دەوڵەتی توركیا دیاری دەكات.

وەرگێڕان: لوقمان حاجی قادر