شارپرێس:
شەپۆلی دووەمی بەهاری عەرەبی لەوەی یەكەم ڕیشەییترە، ئامانجی ڕاستكردنەوەی كەموكوڕییەكانی شەپۆلی یەكەمە، كە داواكارییە سیاسییەكان بەسەریدا زاڵبوون و كرۆكی ناڕەزاییەكانی پشتگوێ خستبوو.
سەرباری جیاوازی دۆخ و ژینگەی وڵاتان، بەڵام كرۆكی نارەزاییەكان –چ ئەوانەی بۆ چەند هەفتەیەك بەردەوام بوون‌و ئەوانەش پۆكانەوە- گۆڕانێكی قووڵە لەو سیستەمە سیاسییانەی ڕۆڵی بریكارو پارێزەری سیستەمەكانی گەندەڵی دەگێڕن.
پرسیارەكە ئەوەیە، ئایا بەهاری عەرەبی وەڵامدەرەوەی پێداویستییەكانی خەڵكی خۆپیشاندەرە، یاخود ڕیس و تەونی دەزگا هەواڵگرییە ڕۆژئاواییەكانە؟
هۆكاری ئەو پرسیارەش ئەوەیە میدیا ڕۆژئاواییەكان ئەو ناوەیان بەسەر ڕاپەڕینی جەماوەری دیكەی وەك (پراگ و ئۆكڕانیا)دا بڕیووە، كە ئامانجیان هەڵوەشاندنەوەی هەژموونی ڕوسیا بوو لەقۆناغی یەكێتی سۆڤییەت و دواتریشدا.
پێدەچێت لەتوانادا بێت گەڕی یەكەم و دووەمی بەهاری عەرەبی بخەینەپاڵ بیردۆزەی پلانگێڕییەوە، بەڵام هێشتا ئەو شیكردنەوەیە سنوردارە و ئامانجی پەردەپۆشكردنی شكستی دەوڵەتی نیشتمانییە لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، چ ڕژێمە لیبراڵییەكان یان سەربازییەكان، كە دەرامەتی وڵاتەكانیان لە پێناو مانەوەی خۆیان لە دەسەڵاتدا خەرج كرد.
شەپۆلی یەكەمی بەرهاری عەرەبی هاوارێك بوو لەدۆڵێكی قووڵدا، لە زۆرێك لە دەوڵەتانی عەرەبی دروشمی گلانی ڕژێمەكانیان بەرزكربۆوە، بێئەوەی جێگرەوەیەكیان هەبێت.
كاتێكیش ڕژێمەكان، جەماوەری خۆپێشاندەر توانستی جڵەوگرتنی دەسەڵاتی نەبوو، بۆیە دەسەڵات یان كەوتە دەست ئیسلامییەكان، كە تەنیا دروشمی قەبەیان هەڵگرتبوو و دەیانوت " ئیسلام چارەسەرە" ، یان كەوتە دەست دەوڵەتی قووڵەوە (الدولە العمیقە)، كە دووبارە پێشدەستی گرتەوەدەست‌و میكانیزمەكانی خۆی خستنەگەڕ بۆ حڵەوگیركردنی دەسەڵات، جا چ بە بەهێز یان قورتوقولاپی مەدەنی یان سەربازی.
شەپۆلی یەكەم گۆڕانی ڕواڵەتی و ڕوخساری ئامرازە سیاسییەكانی لێكەوتەوە، بەڵام دۆخی كۆمەڵایەتی خراپتر بوو، دەوڵەتە عەرەبییەكان زیاتر خۆیان هاویشتە ئامێزی بانقە نێودەوڵەتییەكانەوە، هەوڵەكانیان بۆ چاكسازی پەیكەربەندی ڕیشەیی بۆ دەربازكردنی ئابوورییە داتەپیوەكانیان شكستیخوارد، چونكە ئەو چاكسازییانە میكانیزمی جێگرەوەیان نەبوو جگە لە سكهەڵگوشین، بەرتەسككردنەوەی پشتیوانییان لەكەلوپەلە بژێوییە سەرەكییەكان، زیادكردنی باجەكان، هەموو ئەمانەش شەپۆلی دوومی بەهاری عەربییان تەقاندووە.
چارەسەری سیاسی
بڵێسەی ئاگری شەپۆلی دووەم لەمیسر دەستیپێكرد، بەڵام لە ترسی گەڕانەوە ناو بازنەی توندوتیژییەكان و هەڕەشەكردن لە قەوارەی دەوڵەت، لە ڕووی ئەمنی و میدیاییەوە دەورەدرا، كە بە هۆی دەستەوەستانی دەسەڵات لە خستنەرووی چارەسەری جێگرەوەی ستراتیژی و تەنیا پشتبەستنیش بە یارمەتی و هاوكاری دەوڵەتانی كەنداو بۆ پینەكردنێكی كاتی دۆخە خراپە كۆمەڵایەتییەكە، هەر لە ئانوساتێكدا دەكرێت سەرهەڵداتەوە.
لە سودانیش ڕاپەڕینەكە ڕاگو‌زەرێكی سیاسی ڕیشەیی لەگەڵ خۆیدا هێنا، بەڵام ئەو وەرچەرخانە پێویستی بە سێ ساڵ هەیە تا لە هەڵبژاردنەكاندا ئەزموون بكرێت، كە چەندیش هێزە سوودمەندەكانی پێشووی دەسەڵات توانستی گێڕانەوەی هەژموونی خۆیان هەیە لە ڕێگەی هەڵبژاردنەكانەوە، هەروەك لە تونس لە ساڵی 2014 ڕوویدا، چونكە هێزە تازە سەرهەڵداوەكان شارەزاییان لە بەڕێوەبردنی كاروباری دامەزراوەكانی حوكمڕانیدا نەبوو، ململانێی بەشبەشێنە و مامەڵەكردن لەگەڵ دەوڵەت بە ئەقڵیەتی دەستكەوت، گرفتێكی دیكەی ڕاپەرینەكەی تونس بوو.
هێشتا تۆكمەیی و پتەوی ئەو وەرچەرخانەی سودان ئەزموون نەكراوە، چونكە هێزە سەربازی و مەدەنییەكان بە ناچاری بوونە هاوپەیمان، هێشتا ئەو هاوپەیمانییە خۆی گرتووە، چونكە لە لایەن هێزە دەرەكییەكانەوە چاودێری دەكرێت، یەكێتی ئەفریقیاش گەرەنتییەكی بەهێزی دۆخە تازەكەی سودانە، ئەمە جگە لەپشتیوانی زۆروزەوەندی دارایی كەنداوییەكان، كە یامەتیدەرە لە بنیاتنانی متمانە لە شەقامی سودانیدا و لە ناو ڕیزەكانی ئەو چینە سیاسییەی لەو گۆڕانكارییە سوودمەندن.
ئەو پشتیوانییە دەرەكییە بەس نییە بۆ بوونی گەرەنتی سەركەوتن لەسودان، بە تایبەتیش كە هێزە سوودمەندەكان خاوەن ئەجێندا و پەیوەستبوونی دژیەكن، لەوانەیە لە چۆنییەتی بەرێوەبردنی دامەزراوەكان و دابەشكردنی ناوچەكانی هەژمووندا خاوەن بەرژەوەنی جیاوازبن و لەئاكامیشدا هەموو شتێك هەرەس بێنێت، چونكە بەشێك لەو هێزانە خاوەن چەك و چەكدارن و بە زەبری فریودان و زیدەماف هاتونە ناو ڕێككەوتننەكەوە.
ئەو ئاڵۆزییەی سودان دەما‌نگەیەنێتە ئەو ئەنجامەی، كە ڕاگوزەری سیاسی لە سودان كاتێكی دوور و درێژی گەرەكە، لەوانەشە هەرەسبێنێت و سەركەوتوو نەبێت لە بنیاتنانی سیستەمێكی سیاسی تێكهەڵشێلدراو كە لە عێراق و تونس پراكتیزە كرا، واتە سیستەمی پەرلەمانی هەمواركراو، ئەمەش وا دەكات پڕۆسەی بەڕێوەبردنی حوكمڕانی مەحاڵ بێت و لە ڕەهەندێكی سەراپاگیرەوە بەرەو گەمەی ململانێی نێوان لایەنە ناكۆكەكان وەریسوڕێنێت.
هەموو ئەمانە چاكسازی ئابووری و كەمەڵایەتی قوڵ و ڕێشەیی لە سودان دوادەخات كە ئومێد بۆ سودانییەكان بگێڕێتەوە و نان و سوتەمەنی و خزمەتگوزارییەكانی گواستنەوە و تەندروستییان بۆ دابین بكات، كە ئێستا بە هۆی پشتیوانی سعودیە و ئیماڕاتەوە دابینكراون. بەڵام ئەو پشتیوانییە كە ئامانجەكەی ڕێگریە لە گەڕانەوەی ئیخوان موسلمین، بەس نییە بۆ بەردەوامی سەركەوتنەكان، بەڵكو دەبێت چاكسازی رێشەیی بە پەلە ئەنجام بدرێن. هەر چەندەش گۆڕانی سیاسی داواكارییە جەماوەرییەكەیه و ئامانجیش گۆڕینی ڕژێمەكەی بەشیر بوو، بەڵام لەوانەیە شەقام لە هەر ئانوساتێكدا بێتەوە جۆش بە داواكردنی مافەكانیان لەو گۆڕانكارییانە، لە مەشیاندا حساب بۆ دابەشكاری دەسەڵات و هەڵوەشاندنەوەی دەوڵەتی قوڵ ناكات.
سەركردە پاشكۆكان لاگیری دەرەوە
ترسێیك زۆر هەیە لە سودان كە سەركردەتازەكانی دەسەڵات، ئەجێندای نەژادی و هۆزگەرایی و ئایدیۆلۆجی جێبەجێ بكەن، ئەمەش دژیەكی بەرژەوەندییەكان دروست دەكات و لەمەشەوە ووڵات دەگەڕێتەوە ناو بازنەی توندوتژی.
ئەزموونی سەركردە تازەكانی سودان لەوەی سەركردەكانی عێراق دەچێت كە لاگیریان بۆ دەرەوەی ووڵاتە، لاگیرییان بۆ تایەفە و بۆگەڕاوە (مەڕجەعیەت) دەرەكییەكانیانە، ئەمەش وایكردووە ئێران لە ڕێگەی ئەوانەوە جڵەوگیری حوكمڕانی عێراق بكات.
سەركردە عێراقییە تازەكان پێشتر و پێش داگیركردنی عێراق لە ساڵی 2003 سەركردەی میلیشیا چەكدارەكان بوون، لە ئێران و سوریا ڕاهێنانیان كردووە و گرێدراوی لایەنە دەرەكییە بیانییەكانن، ئەمەش وایكرد عێراق وابەستەی چەند ڕێككەوتننامەیەكی سەربازی و ئەمنی و ئابووری ناهاوسەنگ بێت.
تونس تاكە وڵاتی سەركەوتووی شەپۆلی یەكەمی بەهاری عەرەبییە، شەپۆلێكی دوومیشی بەدوادا هات بۆ ڕاستكردنەوەی لێكەوتەكانی شەپۆلی یەكەم، چونكە سەركردە تازەكانی دەستەوەستان بوون لە دۆزینەوەی جێگرەوەكان بۆ چارەسەری گرفتەكان، هەر چەندە لە ماوەی 9 ساڵدا سێ گەری هەڵبژاردنەكان تێپەڕیوون و چەندەها ناو دەركەوتوون و چەندەها ناوی دیكەش گلاون.
لەگەڵ سەرهەڵدانی ناڕەزاییەكانی سوریا بۆ لەناوبردنی حزبی تاكڕەو و سەركردەی تاكگەرا، ڕۆژئاوا چەندەها كەس و لایەنی بەرهەڵستكاری قوتكردنەوە كە ساڵانێكە لای خۆیان پەنایان دابوون، وەك ئیخوانەكان و چەپەكان و كەسایەتی دیكەی بەرهەڵستكار، وەك جێگرەوە هاتنە ناو گۆرەپانەكەوه و ڕووداوەكانیان لە ڕاپەرێنیكی خۆڕسكەوە بەرەو هەڵكشانی سەربازی برد، دواتریش تیرۆرستان هاتنە ناوەوە و گۆڕەپانەكەیان كردە مەیدانی خوێن و جەنگێكی كراوە.
ڕۆژئاوا پەنای بردەبەر ئەو لایەنانەی باوەڕیان بەوەیە سنوری نیشتمانی تێپەڕێنن، ئەمەش دوای ئەوەی زانی كە ڕژێمە ستەمكارە باوەكانی پێشوو هەرەسیان هێناوە، لە میسر و تونس، ئەمریكا كرانەوەی خۆی بە ڕووی ئیسلامییەكاندا نەشاردبۆوە، ڕێشی بۆ خۆشكردن دەسەڵات بگرنەدەست، بەڵام دوای حوكمڕانییان كە پڕ بوو لە پشێوی و پاشاگەردانی، پشتی تێكردن، ئەو پشێویەش ژینگەیەكی بەپیت بوو بۆ گروپە توندڕەووەكانی وەك داعش و قاعیدە.
ئەو دەستەبژێرانەی لە ڕیزی پێشەوەی بەهاری عەرەبیش بوون، توانستی بەڕێوەبردنی ووڵاتییان نەبوو، چونكە بۆ ماوەیەكی زۆر لە لایەن دەوڵەتەكانیانەوە پەراوێز خرابوون، دیدگای ئابووری و كۆمەڵایەتیشیان وەك دیدگای ڕژێمەكانی پێشوو بوو، ئەمەش وایكرد دەوڵەتی قوڵ بەڕێوەبردنی دۆسییە كۆمەڵایەتییەكان بگرێتەدەست، سیاسییە تازەكانیش فەرمانڕەواییان گرتەدەست كە زۆرینەیان له دەرەوەی ووڵاتەوە هاتبوونەوە و لەگەڵ نەیارە ئایدیۆلۆجییەكانیان لە شەڕدابوون.
ڕاپەڕینە تازەكان بۆ ئیسلامی سیاسی شیعەگەر كەمەرشكێن بوون و دروشمەكانی ئەو هێزە شیعەگەرانەیان بەتاڵكردنەوە، دەستی سەركردەكانیان كەشفكردن و تەنانەت پەردەشیان لەسەر ڕووی بۆگەڕاوە (مەڕجەعیەت) باوەكان هەڵماڵی. لە لوبنان وێنەكانی حەسەن "نەسروڵا" یان سوتاند، ووتاری ئەو حزبە كەوتە بەرامبەر شەقامی توڕە، دەركەوت بەرەی بەرەنگارییەك نرخی نییە كە گرێدراوی لایەنی دەرەكی بێت و گەندەڵی داپۆشێت و بە شمشێریش بەرگری لە بەشبەشێنەی تایەفی بكات.
لە عێراقیش سیستانی نەیتوانی قۆرتوقولاپ بكات و قاچێكی لای خۆپێشاندەران و ئەوی دیكەی لای كۆسیستەمی بەشبەشێنەی تایەفی بێت، هەڵوێستەكانیش بوونە جێگەی گاڵتەجاڕی. هەمان شتیش لە ئێران ڕوویدا كە جەماوەری ناڕازی وێنەكانی "خامەنەئی" یان سوتاندن و دروشمی دژ گەندەڵیان لە دامەزراوه باڵا‌كانی دەوڵەتدا بەرزكردەوە كە خامەنەئی بەڕێوەیان دەبات، وەك دامەزراوەی ئیڕشاد و پاسەوانی شۆڕش كە گوایە بیردۆزەكانی ویلایەتی فەقێكان جێبەجێ دەكەن كە ئامانجیان دادگەرییە.
گروپە ئیسلامییە سیاسییە سونی و شیعەكان كە فەرمانڕەواییان گرتەدەست، خاوەن دیدگا جێگرەوە نەبوون بۆ پرسە كۆمەڵایەتییەكان و خزمەتكردنی خەڵك، نەشیان توانی دڵنیایی بدەنە ڕۆژئاوا كە دەبنە جێگرەوەیەكی باشی سیستەمە ستەمكارە باوەكان كە بۆ ماوەی 5 دەیە فەرمانڕەوا بوون و هیچ دەستكەوتێكی ئەوتۆیان نەبوو.
لە كاتێكدا پارتەكانی ئیسلامی سیاسی شكستیان خوارد لەوەی جێگرەوەیەی لێبڕاو و باشبن، بۆیە ڕاپەڕینە تازەكان تووشی سەختی و ئاستەنگی زۆر دەبن، چونكە دەستەوەستانن لە بەرهەمهێنانی ئەو دەستەبژێرانەی گوزارە لەو ماوەی مێژوویەی ئێستا دەكەن و ناشتوانن جەنگی دادپەروەری كۆمەڵایەتی بەڕێوەبەرن و گەندەڵیش جڵەوگیر بكەن كە بۆتە سیمایەكی زەقی ئیسلامی سیاسی شیعەگەر و سونەمەزهەب.
هەرچەندە ڕوحی چەپگەرایی نزیكترە لە سەركردایەتی شەپۆلە جەماوەرییە ڕادیكاڵییەكان، بەڵام چەپڕەووی عەرەبی ڕەتیكردەوە وەك چەپڕەوە ئەوروپی یان ئەمریكای لاتینی پەرەبستێنێت و بچێتە خانەی ئایدیۆلوجیا و دژایەتیكردنی ئاینەوە، بۆیە لە زۆر كاتدا بووە خزمەتكاری وەزیفی ڕەگداكوتانی سەرمایەداری لۆكاڵی و كۆمپانیا نێودەوڵەتییە گەورەكانەوە، ئەمەش وایكرد گرەو لەسەركردنی سەخت و دژوار بێت لە دووبارە بنیاتنانەوەی ئەو ئەزموونە ئابوورییانەی لە پێشینەیی دەدەنە باشكردنی مەرجەكانی بژێوی و ژیان.
ئەوانەی لە ئەزموونەكانی پارتە ئایدیۆلوجییەكان توڕەن، پێیان وایە چارەسەر ئەوەیە گرەو لەسەر كەسانی تەكنۆقڕات بكرێت بەو پێیەی لە وانی دیكە نزیكترن لە خزمەتكردنی دەوڵەت، ئەمەش بە هۆی تایبەتمەندێتی زانستی لە بوارە زیندووەكاندا، كەڵكەڵەی كۆنتڕۆڵكردنی و خزانە ناو دەوڵەتیشیان لە كەلەدا نییە، تاوەكو بیخەنە خزمەت كۆمەڵێكی دەرەكی نێودەوڵەتییەوە.
بەڵام گرفتی ئەو تەكنۆقڕاتانە ئەوەیە خاوەن دیدگایەكی پوخت نین بۆ تەنگژەكانی ووڵات، بە ئەقڵێكی ساردەوە تەماشای چاكسازییەكان دەكەن، بۆیە بە ڕیتمی جێبەجێكردنی فۆڕمی سندوقە داراییە نێودەوڵەتییەكان تەماشای پلان و بەرنامەكان دەكەن، بە تایبەتیش لەوەی پەیوەستە بە سكهەڵگوشین و كەمكردنەوەی باربۆ و تێوەگلاندنی دامەزراوە و كۆمپانیا ناوخۆییەكان كە گلاونەتە گەندەڵی و بیرۆكراسییەوە بۆ ناو كێبڕكێی ئەو بازارە جیهانییانەی تیادا قوت دەدرێن، ئینجا لێدان لە ئابوورییە ناوخۆییەكان كە پێش چاكسازی ڕیشەیی پێویستییان بە پاراستن و چاودێریكردنی دەوڵەت هەیە.
ڕاستە شەپۆلە ڕاپەریووە جەماوەرییە تازەكان تا ڕادەیەكی زۆر سوودیان لە ئەنتەرنێت و تۆڕەكانی پەیوەندی كۆمەڵایەتی وەرگرتووە بۆ ئاشكراكردنی كۆسیستەمەكانی گەندەڵی و خۆهاویشتنە ناو ئامێزی دەرەوە، بەڵام چۆن دەتوانێت ئەو شەپۆلە مشتوماڵكەرە بگۆڕێت بۆ ئەنجامەكان لەسەر ئەرزی واقع لە گەیشتن بە دادپەروەری كۆمەڵایەتی و بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی؟
لێڵی ئاسۆ و نەبوونی دەستەبژێرە پیشەنگ و پارتە سیاسییەكان كە بتوانن توڕەیی خەڵك وەرچەرخێنن بەرەو دەستكەوتەكان، ئەمانە پاڵنەری سیستەمەكان بوون لە لوبنان و عێراق و ئێران كە یاری بە كات بكەن و خۆیان بخزێننە ناو خۆپێشاندەرانەوە و بە تایەفەگەری ڕەنگڕێژیان بكەن، وەك هاوار هاواری "شیعە شیعە لە لوبنان" و ترساندنی خەڵك بە تەقینەوەكانی داعش و تۆقاندنی خەڵك بە بیردۆزەی پلانگێڕی ئیسڕائیلی – ئەمریكی لە عێراق.
ئێستا جەماوەر گوێ بە دروشمە كۆنینەكانی وەك "بەرەنگاری و ڕەتكردنەوە" نادات، بە ئاشكرایش ئاڵێنگاری سەركردە تایەفییەكان دەكات.
سەرباری گەشبینییەكان بەوەی ئەم شەپۆلەی دووەم دەسكەوتی كۆمەڵایەتی تایبەتی لێوە بەرهەم دێت، چونكە نەوە گەنجەكانی ئێستا تۆكمە و پتەون و ئاڵێنگاری دەكەن،لەوانەیە سیستەمە ئایدیۆلۆجییە فەرمانڕەواكان بە شێوەیەكی كاتی چەند هەنگاوێك پاشەكشە بكات، بەڵام ئەگەری هەیە دواتر بكەوێتە قۆرتوقولاپ و داواكارییە جەماوەرییەكان بەلاڕێدا بەرێت و چەند ڕێوشوێنێك و بڕیارێكی دیكە دەربكات وەك زیادكردنی باجەكان یان زیادكردنی نرخەكان، ناشكرێت هەر مانگێك یان دوومانگ جارێك جەماوەر بۆ ئەم مەبەستە بێتەوە سەرشەقام، چونكە جۆش و خرۆشی خەڵك هەمیشە بەهەمان و گوڕوتین دووبارە نابێتەوە، بەڵام ئەگەر سەندیكایەك یان حزبێك هەبێت ئەو داواكارییانە بگرێتە ئەستۆ، دەتوانێت داشكاندنی ئازاربەخشی گەورە بە دەسەڵات بكات، ئەمەش دەبێتە سەرەتایەك بۆ شیرازەتێكچوونی سیستەمی سیاسی تایەفەگەری، بە تایبەتیش ئەگەر لەم پڕۆسەیەدا كۆسیستەمی گەندەڵی بە ئامانج بگیرێت.
سەرچاوە: عەرەب
نووسین: موختار ئەلدەبابی
وەرگێران: لوقمان حاجی قادر
