شارپرێس:
بەرزەفڕیی و سەرشێتی و چاوتێبڕینەكانی توركیا لەئاست وریاكردنەوە و هۆشدارییە نێودەوڵەتی و هەرێمی و ڕێككەوتنە مێژوویەكاندا ناوەستن، بۆیە هەواڵە دزەپێكراوەكان دەڵێن: پلانێكی توركی هەیە بۆ داگیركردنی یۆنان.
ئەنقەرە، كە لە ئێستادا بووەتە مایەی دڵەڕاوكێ بۆ ئەوروپا و ئەمریكا و دەوڵەتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و تەنانەت ڕوسیاش، سودی لەپشێوی و شێواوییەكانی سیاسەتی نێودەوڵەتی وەرگرتووە بە تایبەتیش لەوەی ئەمریكا و یەكیەتی ئەوروپا تووشی هاتوون.
پێگەی ئەلەكترۆنی "نۆردیك مۆنیتەر" ی سویدی ئەوەی ئاشكراكردووە، توركیا پلانی داگیركردنی یۆنانی داڕشتووە و ناویشی لێناوە "جاقا بییە" كە ناوی سەركردەیەكی سەربازی توركی سەدەی یازدەیەمه كە یەكەم هەڵمەتی سەربازی لە دەریای ئیجە ئەنجامداوە، ئەمەش بە گوێرەی چەند بەڵگەنامەیەكی نهێنی كە پێگەكە دەستی كەوتووە. پێگەكە دەڵێت ئەو بەڵگەنامانەیان لە دۆسیەی هەڵگەڕانەوە شكستخواردووە سەربازییەكەی توركیای ساڵی 2016 دا دۆزیوەتەوە كە لە یەكێك لە دۆسییەكاندا بووە و "سیردار كۆشكۆن" ی داواكاری گشتی توركیا كاری لەسەر كردووە.
داگیركردنی یۆنان
ئاشكرایە كە توركیا هەڵمەتێكی دبلۆماسی و میدیایی دژ بە یۆنان دەستپێكردووە، ئەمەش بە هۆی دژایەتیكردنی ئەسینا بۆ دەستتێوەردانی سەربازی ئەنقەرە لە لیبیا، بە تایبەتیش ڕێككەوتننامەی نۆڤەمبەری پارساڵی نێوان ئەردۆغان و حكومەتەكەی فایز سەڕاج.
بە گوێرەی بەڵگەنامەكان ئەنقەرە پلانی هەبووە لە ساڵی 2014 وە پێشتریش كە دەست بەسەر ڕۆژهەڵاتی دەریایی ناوەڕاستدا بگرێت، ئەم كارە هی ئێستا نییە و پەیوەستیش نییە بە دوا پەرەسەندنی ڕووداووەكانەوە.
چاودێران دەڵێن توركیا وەك بەشە لاوازەكەی ئەوروپا لە یۆنان دەڕوانێت، بۆیە دەرگای بۆ ئاوارە سورییەكان كردووە بەرەو یۆنان، پرسەكە پەیوەستیشە بە ڕەهەندە مێژووییەكانی داگیركاری دەوڵەتی عوسمانی لە ئەوروپا.
لەم دواییانەشدا، ئەنقەرە نیازی ئەوەی هەیە دەست بە جێبەجێكردنی پلانێك بكات كە چەند خاڵێك لە دەریای ئیجە و قوبڕس بە ئامانج دەگرێت كە دەوڵەمەندن بە نەوت و غاز، ئەمەش واتای ئەوەیە مەترسییەكانی یۆنان لە شوێنی خۆیانن.
وەزارەتی دەرەوەی توركیا نەخشەیەكی ئەو بیرە نەوتە تازانە ڕۆژهەڵاتی دەریایی ناوەڕاستی بڵاوكردۆتەوە كە حكومەتەكەی پارتی داد و گەشەپێدان گەرەكیەتی تیایاندا بە دوای نەوت و گازدا بگەڕێت.
دوژمنكاری نێوان یۆنان و توركیا دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1974 كاتێك ئەنقەرە دەستی لە كاروباری قوبڕس وەردا، ئەمەش بووە هۆی دابەشبوونی دوورگەكە بۆ دووبەش، یەكیان یۆنانی و ئەوەی دیكەش توركی، بەمەش ئەنقەرە لە بەشە توركییەكەوە دەرگای بەڕوودا كرایەوە بەرەو ئاوە هەرێمییەكانی دوورگەكە، لەم مانگانەی دوایشدا بە زەبری هێز لەو ئاوانەدا دەستیكردووە بە گەڕان و پشكنین بە دوای نەوت و غازدا، ئەمەش دوای ئەوەی ڕاپۆرتەكان ئاماژەیان بەوەدا كە ناوچەكە برێكی زۆری غازی تێدایە.
چاودێران بە دووری نازانن سەرۆكی توركیا سەركێشی هێرشكردنەسەر یۆنان یان كۆماری قوبرس بكات، ئەمەش لە سایەی ئەو پشێوییەی لە سیاسەتی نێودەوڵەتییدا هاتۆتە ئاراوە، بە تایبەتیش لە نێو دەوڵەتانی یەكیەتی ئەروپادا بە هۆی دەستتێوەردانی سەربازی توركیا لە لیبیا و ڕێككەوتنی لەگەڵ حكومەتەكەی فایز سەڕاج تووشی تەنگەتاوی بوون.
توركیا بەو دەستتێوەردانەی لە لیبیا لە هەوڵی شكستپێهێنانی ڕاكیشانی لوولەبۆری غازە لە ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست لە میسر و ئیسڕائیل و لوبنانەوە بەرەو ئەوروپا.
هیچ پێنوێنێك لە ئارادا نین ئاماژە بەوە بكەن لە ئەگەری داگیركاری توركیا بۆ یۆنان، ئەوروپا و بە تایبەتیش ئەڵمانیا و فەڕەنسا و بەریتانیا پشتی یۆنان بگرن، ئەوەی دەشیكەن تەنها ناڕەزایی و جوڵەی دبلۆماسی دەبێت بۆ فشارخستنەسەر سەرۆكی توركیا كە بە هۆی دەمكوتنەكردنی پەلیهاویشتووە بۆ سوریا و عێراق، بێ ئەوەی لە بەرامبەر ئەو سەركیشییانەدا ئاستەنگێكی ئەوتۆی هاتبێتەڕی.
واپێدەچێت كە بەریتانیا بەو ڕەفتارانەی توركیا و بوونیان لە دەریایی ناوەڕاست قەڵس نەبێت، بۆیە یۆنانییەكان بە پلەی یەكەم چاویان لە فەڕەنسایە كە نیگەرانی زیادبوونی هەژموونی توركیایە لەو ناوچەیەدا و لێدوانی ئاگرینیش دژ بە توركیا دەدەن. بە تێپەڕبوونی كاتیش مەوداكانی جوڵەی فەڕەنسا بۆ بەرگرتن لە سیاسەتەكانی ئەردۆغان لە لیبیا بەرتەسكتر دەبنەوە، بە تایبەتیش لە دوای لكتێگەیشتنەكانی نێوان (ئەنقەرە - مۆسكۆ) و (واشنتۆن – ئەنقەره) كە ئەوە نیشان دەدەن ئەنقەرە لە پشتیوانی حكومەتەكەی سەڕاجدا سوودمەند دەبێت كە ئیسلامییەكان بەسەریدا زاڵن.
پێدەچیت تازە درەنگ بێت بۆ گۆڕینی دۆخی سەربازی لە لیبیا، لتێگەیشتنەكانیش بۆ دابەشكردنی دەستكەوتەكانن لە نێوان ئەو لایەنانەی دەستیان لە كاروباری لیبیا وەرداوە، دواتریش چارەسەرێكی سیاسی بەسەر لیبیادا بسەپێنن.
لەولاشەوە پاریس پەیام دەنێرێت كە لەوانەیە بۆ بەرگرتن لە چاوتێبڕینەكانی ئەردۆغان سەركێشی سازان لەگەڵ ڕوسیادا بكات، ئەمەش كاریگەری نەرێنی بۆ سەر ئەوروپا دەبێت، چونكە ڕوسیا كە لە سوریا لێكتێگەیشتنی هەیە لەگەڵ توركەكاندا، بە تایبەتیش ڕێككەوتنە دوورمەوداكانی لە بوارەكانی بەندەرەكان و گەڕان و پشكنین بە دوای نەوت و غازدا، لەوانەیە هەمان شت لە لیبیا دووبارە بكاتەوە و سوود لە چەقاوەسوویی ئەردۆغان وەرگرێت و زێدە مافی دیكەی لە لیبیا دەستكەون بە هۆی گرێدانی ڕێككەوتتنامەی ستراتیژی دیكەوە كە بە هۆیانەوە بتوانێت بنكەیەكی ئاسمانی لە جفرە و یەكێكی دیكەش لە بەنیغازی دابمەزرێنێت. ئەورپاش كە دەیەوێت ئەردۆغان جڵەوگیر بكات، نایەوێت بكەوێتە ژێر ڕەحمەت و بەزەیی ڕوسیاوە كە دوژمنە ستراتیژیەكەی ناتۆیە.
چاودێران پێیان وایە ئەوروپا باجی گرەوكردن لەسەر ستراتیژیەتی پارێزگاریكردنی ئەمریكا دەدات كە بەهۆیەوە هێزێكی ئەوروپییان دانەمەزراندووە كە وویستێكی ئەوروپی جوڵێنەری بێت، لەوەشدا حسابیان بۆ سیاسەتەكانی ئیدارەكەی تڕەمپ نەكردووە كە بەسەر ئەوروپییەكانیدا سەپاندووە بەوەی پشكداری زیاتر بكەن لە پارەداركردنی بودجەی ناتۆ، بێ ئەوەی ناتۆ هیچ ڕۆڵێكی لە ڕووداووەكانی دەریایی ناوەڕاستدا هەبێت.
بێدەنگی ئەوروپییەكان
ئەوەی خەمساردی دەستەوەستانی ئەوروپییەكان دەردەخات، زیادبوونی هەژموونی توركیایە لە دەریایی ناوەڕاستدا، لەوانەشە ئەردۆغان سەركێشی بكات و یۆنان بە ئامانج بگرێت، ئەمەش دەبێتە پێشینەیەك بۆ توركیا لە زیندووكردنەوەی ستراتیژیەتی عوسمانییەكان لە ئەوروپا. دیارە یۆنان لە هەموو دەوڵەتانی دیكەی ئەوروپی زیاتر هەست بە پلانە مەترسییداره ئایندەییە‌كانی ئەنقەرە دەكات. هەفتەی پێشووش یۆنان لەسەر زاری گەورە بەرپرسەكانییەوە، هەڕەشەی ڕووبەڕووبوونەوەی سەربازی لە ئەنقەرە كرد، ئەگەر ئەنقەرە سەروەری ئەسینا پێشێل بكات و چاو ببڕێتە دەرامەت و خێروبێری وڵاتەكەی.
لەسەر دەستگرتن بەسەر دەرامەتە كانزاییەكانی دەریایی ئیجە و قوبرس، كێشەی گەورە لە نێوان ئەنقەرە و ئەسینادا هەن سەبارەت بە چەند پرسێك كە تەمەنیان دەیەها ساڵە.
ئەسینا دەمێكە لە هەوڵی كۆكردنەوەی پشتیوانی نێودەوڵەتییە بۆ بەرەنگاربوونەوەی چاوتێبڕینەكانی توركیا لە ناوچەكە، بە تایبەتیش دوای ئەوەی توركیا ڕایگەیاند كە چالاكی گەڕان و پشكنین بە دوای غازدا لە ڕۆژهەڵاتی دەریایی ناوەڕاست دەستپێدەكات. لەگەڵ ئیتاڵیاش سەبارەت بە سنورە ئاوییەكانی ڕێككەوتننامەیەكی مۆر كرد، چاوەڕێش دەكرێت لەگەڵ میسر- یش ڕێككەوتن بكات، هەموو ئەمانەش لە پێناو بەرگرتن لە چاوتێبڕینەكانی توركیا. بەڵام ئەو كارە پێویستی بەوەیە لەسەر ئەرزی واقع جوڵەی سیاسی فراوانتر بكات بۆ بەرەنگاربوونەوەی پلانەكانی ئەنقەرە و مۆسكۆ لە دەریایی ناوەڕاستدا.
سەرچاوە: پێگەی ئەلەكترۆنی عەرەب
وەرگێران: لوقمان حاجی قادر
