شارپرێس:
ڕەجەب تەیب ئەرۆدغانی سەرۆكی توركیا مەترسی بۆ سەر سەقامگیری هەرێمی و جیهانی دروستكردووە، ئەوەتا بووەتە مایەی پشێوی لە ڕۆژهەڵاتی دەریای سپی ناوەڕاست و ئەفریقا و قەوقازدا.

ئاراستەی سەرۆكی توركیا بەرەو هەڵگیرساندنی جەنگێكی هەرێمییە، بەو پێیەی نائارامی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ڕۆژهەڵاتی دەریای سپی ناوەڕاست دروست كردووە، گوێشی لەوە نییە ناتۆ تێوەگلێنێت و بیخاتە بەردەم دووڕیانێكی مەترسیدارەوە.

پێكدادانەكانی ئەم دوایەی نێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان بەڵگەیەكی دیكەیە، كە ئەردۆغان بە پاساوی پاراستنی بەرژەوەندییەكانی توركیا پشێوی دەنێتەوە، تا ئەردۆغان توانای ئەوەشی هەبێت ئەم هەڵوێستانەی بە جەماوەری توركیا بفرۆشێتەوە، دەتوانێت دەرامەتەكانی توركیا بەكاربێنێت بۆ بەردەوامیدان بە هەلپەرستی و سەركێشییەكانی لە دەرەوەدا.

لەو ماوەیە میدیا جۆراوجۆرەكان تیشكیان خستەسەر میژووی ململانێی نێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان، كە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی یەكیەتی سۆڤیەتی جاران، بەڵام كەمیان هەبوون تیشك بخەنەسەر ئەو وادە نامۆیەی لەم دوایەدا پیكدادانەكانی نێوان هەردوو لای تیادا ڕوویدا، بۆیە بۆ ئاشنابوون بە دۆخی مەترسیداری قەوقاز دەبێت ئاشنابین بە بكەرانی ئەو ململانێیە و پاڵنەرەكانیان.

مەترسییە ناوخۆییەكانی ئازەربایجان
لەوانەیە ئیلهام عەلییف- ی سەرۆكی ئازەری ترس و فشاری ناوخۆیی لەسەربن بۆ نانەوەی پشێوی لەگەڵ ئەرمینیادا، بەڵام حكومەتەكەی لەو ململانێ دورومەودایەدا لەگەڵ ئەرمینیا هیچی دەست ناكەوێت و هەردوولاش وێران دەكات.

ئەوەی گومانی تێدا نییە، كە عەلییف لەو پرسەدا بێ پشتیوانی تەواوی ئەردۆغان جوڵە ناكات، جا ئەگەر پێی وابێت ئەو پشتیوانییە بەرفراوانەی توركیا سەریدەخات، ئەوا دۆخەكە بەرەو هەڵكشان دەبات و چاوی دەچێتەسەر پارووە چەورەكە، بە تایبەتیش ئەگەر ململانێكە بۆ ماوەیەكی كەم بێت و دەستكەوتی مسۆگەریشی لێ دەستكەوێت.

ڕێككەوتننامەی سەربازی باكۆ
دەكرێت دیدگای عەلییف كەوتبێتە ژێر كاریگەری ئابوورییە دەوڵەمەندە نەوتییەكەی ئازەربایجانەوە كە لەم ساڵانەی دوایدا پارەیەكی زۆری بۆ كڕینی چەك تەرخان كردووە، بەشێوەیەك هاوسەنگی هێزی لە ناوچەكە گۆڕیوە، لە ساڵی 2019 وە ساڵانە 14.8 ملیار دۆلاری بۆ چەك كرین تەرخان كردووە، ئەمەش بڕە پارەیەكی زۆرە ئەگەر بەراورد بكرێت بە تێكڕایی داهاتی ناوخۆیی ئەرمینیای ساڵی پێشوو كە 12.4 ملیار دۆلار بووە.

هیچ دەوڵەتێكیش تەنیا بۆ نمایشكردنی هێز یان دەمكوتكردن بەرامبەرەكانی لاواز ناكات، بۆیە ئازەرییەكان بڕە پارەیەكی زۆریان خستۆتەگەڕ بۆ بنیاتنانی تواناكانیان و گەرەكیانە لە كاتی پێویستدا بەكاری بێنن.

تەنیا بە بوونی چەك و تەقەمەنی سەربازی زۆر و پێشكەوتووتر، ململانێ سەربازییەكان نابەینەوە، بەڵكو فاكتەری دیكەش هەن وەك ڕاهێنان و ڕوحی مەعنەوی و باوەڕی سەركردایەتی و كاردانەوەی لایەنە دەرەكییەكان كە هەموویان بەیەكەوە كاریگەری یەكلاییكەرەوەیان دەبێت.
 
بژاردەكانی ئەرمینیا كەمن
ئەم كەمی بژاردەیەی ئەرمینیا دەمێكە هەیە، چونكە دەوڵەتێكی بچوكی ناكەنارییە و دەرامەتی ئابووریشی كەمن و تاكە پشتیوانیشی ڕوسیایە. لە بەرامبەردا ئەرمینیا هێلانە ستراتیژییەكەی ڕوسیایە لە قەوقاز و مۆسكۆ نایەوێت هەژموونی خۆی لەو ناوچەیە لەدەست بدات. لە هاوكێشەی خاڵەكانی هێز و لاوازی و هەلە بەردەستەكانیش، ئەرمینیا لە دۆخێكی باشدا نییە.

ئەگەر ئێستاش تەنگژەكە كۆتایی بێت، لە مەودایەكی مامناوەند و دووردا، پرسەكە هەروەك خۆی دەمێنێتەوە، واتە دەبێت هاوسەنگی هێز لەو ناوچەیە گۆڕانی بەسەردا بێت یان پاڵنەری هێزە بكەرە سەرەكییەكان بگۆڕێن، دەنا لە ئایندەدا ناوچەكە تووشی ململانێی سەختتر دەبێتەوە.

سیاسەتە دەرەكییە دوژمنكارییەكانی توركیا
ئەردۆغان لە ناوچەیەكی جوگرافی بەرفراوانی ململانێكاندا، خۆی گلاندۆتە چەند ململانێیەكی بێ كەڵكەوە دژ بەو دوژمنانەی خۆی دروستی كردوون، ڕووبەڕووی ڕوسیا و فەڕەنسا و ئیسڕائیل و میسر و یۆنان و ئیماڕات و سعودیە چەند لایەنێكی دیكەی بچوك وەستاوەتەوە، كەچی تاكە پشتیوانی دەوڵەتی قەتەرە كە سەركێشییەكانی ئەردۆغان بە شێوەی جۆراوجۆر پارەدار دەكات.

بە هۆی ئەو دابەشبوونانەی ئیدارەی ئەمریكا لە جیهان هێناونییەكایەوە، بە هۆی ناكۆكییەكانی نێوماڵی یەكیەتی ئەوروپاوە، ئەردۆغان توانی بمێنێتەوە و نەشونما بكات، ئەگەر دۆخەكەش بەم شێوەیە نەبایە، تا ئێستا ئەردۆغان سەدەهاجار دەگلا و شكستی دێنا.

ئەردۆغان لەم بارودۆخەدا جموجۆڵ دەكات و گرەو لەسەر ئەم بێ سەروبەرییە دەكات، بەو ئومێدەی بتوانێت قەوارە گەورەكان پەلكێشی ململانێكان بكات. ڕەفتارەكانی ئەردۆغان لە لیبیا نموونەیەكی زیندون كە چۆن توركیا بۆتە خاڵی لاوازی ناتۆ، ئەمەش هەڕەشەی لێكهەڵوەشان لە بەهێزترین هاوپەیمانی سەربازی (ناتۆ) دەكات لە جیهاندا، یاخود دەیەوێت بەرەو چەند ململانێیەك پەلكێشی بكات كە سەرەتا و كۆتاییان نییە.

ئەردۆغان وەبەرهێنان لە ململانێكاندا دەكات، چونكە بە هۆی نزیكی هەرەسهێنانی ئابووری توركیاوە هەست بە نائارامی دەكات، بۆیە بە دەستتێوەردانی لە قەوقاز پەیامێك بۆ روسیا دەنێرێت و ئەمەشیان بەرجەستەی سیاسەتی دەرەوەی ئێستای توركیا دەكات.

بەرژەوەندییەكانی ڕوسیا
سەرباری قورتوقولاپە دبلۆماسییەكانی ڕوسیا تاوەكو تووشی بەرەنگاربوونەوەی ڕاستەوخۆ نەبێت لەگەڵ ئەنقەرە، كەچی لە زۆربەی شوێنەكان ڕووبەڕووی توركیا دەبێتەوە، ڕەفتارەكانی ئەنقەرە لە لیبیادا ئامانجەكەی بەرفراوانكردنی جوڵە هەلپەرستییەكانی ئەردۆغانە بۆ پەیداكردنی هێز و هەژموون لە ناوچەی دەریای سپی ناوەڕاستدا، چونكە دۆخی ئێستای ئەنقەرە لە سوریا بواری ئەو فراوانخوازیەی پێ نادات.

ڕوسیا ناتوانێت دۆڕان لە سوریا قبوڵ بكات، بۆیە لە قەوقاز- یش ڕێگە بە چاوچنۆكییەكانی توركیا نادات هەژموونەكەی سەرەوژێر بكەن بەوەی ئەرمینیا لاواز بكەن.
لە مێژووی ڕوسیای تازەوە ئەوە فێربووین كە ئەگەر توركیا هێڵە جیو- ستراتیژییە دیاریكراوەكان تیپەرێنێت لەو شوێنانەی پەیوەستن بە ئاسایشی ڕوسیاوە، ئەوا ڤلادیمیر پۆتین دەتوانێت بە شێوەیەكی سەربازی خێرا دۆخەكە یەكلایی بكاتەوە. ناوچەی قەوقاز- یش بۆ ڕوسیا لە نیمچە دورگەی قەرم و ئۆكڕانیا كەمبایەختر نییە، چونكە ناوچەیەكی زیندووە و لە سیاسەتی دەرەوەی ڕوسیای دوورمەودادا گرنگی یەكەمی پێدەدرێت.

ڕۆڵی نەرێنی ئەمریكا
دوا هەڵوێستی ئەمریكا لەمەڕ بەرژەوەندییە دوورمەوداكانی لە ڕۆژهەڵاتی دەریایی سپی ناوەڕاست و ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ناهاوسەنگ و دژیەكە. نممونەش هەڵوێستەكانی واشنتۆنە لەمەڕ پرسەكانی سوریا و لیبیا كە جێگەی نیگەرانی هاوپەیمانەكانیەتی، بواریش بۆ قۆرتوقولاپی ڕژێمە ستەمكارە دەستەوەستانەكانی وەك توركیا دەڕەخسێنێت كە ناكۆكی و ناهاوسەنگی لەو ناوچانەدا بخوڵقێنن.

میتۆدی ئیدارەكەی ئەمریكا لە پرسە ئالۆز و سەراپاگیرەكانی سیاسەتی دەرەوەیدا لەسەر ئاڵوگۆڕی بەرژەوەندییە بازرگانییەكان بەندە ، ئەمەش بۆتە هۆی ئەوەی زۆرینەی زلهێزە جیۆ- سیاسییەكان لە یەكێك لە گرنگترین ناوچە زیندووە ستراتیژییەكانی جیهان بكشێنەوە.

ئەمەش واتای ئەوە نییە ئەمریكا ناتوانێت بگەڕێتەوە ئەو گۆرەپانانە، بەڵام بەردەوامبوونی واشنتۆن لەسەر ئەو میتۆدەی ئێستای، دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی سەركێشی بوێرانەی زیاتری هێزە هەرێمییەكان.

كەواتە لە مەودایەكی نزیكدا چی لە كێشەی قەوقاز چاوەڕوان دەكرێت؟ لە ئێستادا زۆر دوورە (هەرچەندە مەحاڵیش نییە) لەو ناوچەیەدا ڕێگە بە بە پێكدادانێك بدرێت كە جەنگێكی سەراپاگیری لێ بكەوێتەوە. هەرچەندە لەو ماوەیەدا بە هۆی گۆڕینی ئایا سۆفیا بۆ مزگەوت سۆزی لایەنگرانی ئەردۆغان جوڵا و  بیرۆكەی داگیركردن و پاكتاوی نەژادی ئەرمینیا لای ئەوان گەڵاڵە بووە، لێدوانی پشتیوانانی ئەردۆغان و نەخشەكانی دەوڵەتی عوسمانی جاران كە ئەرمینیا بە بەشێك لە ئیمپراتۆڕیەتی عوسمانی نیشان دەدات، بەڵگەیەكی زەق و بەرچاون بۆ هەڵكشانی ئەو ڕەووتە دوژمنكارییانە.

لەمەی سەرەوە دەردەكەوێت كە دەبێت واشنتۆن كارێكی یەكلاییكەرەوە بكات بۆ بەرگرتن بە بەرزەفڕییە ئیمپریالیزمییەكانی ڕژێمەكەی ئەردۆغان كە ناسەقامگیری زیاتر تووشی ناوچەیەكی فراوانی جیهان دەكەن و دەشێت ببنە هۆی سەرهەڵدانی زنجیرە جەنگێكی هەرێمی ماڵوێرانكەر.

بۆیە لە پێناو ئایندەی ناتۆ و سەقامگیری هەرێمیدا، لە پێناو بەرگرتن بە كارەساتەكانی جەنگ لە پانتایەكی جیهانیدا، دەبێت ئەردۆغان لەوە بگات كە چی دیكە ڕێگەی پێ نادرێت برەو بە پشێوی و وێرانكاری بدات و سزاكانیش چاوەڕێی دەكەن. 

لەوەش گرنگتر ئەوەیە گەلی توركیا بەرامبەر ئەو دۆخە هۆشیار بێت و بەرچاوڕوونییەكی باشی هەبێت و ئایندەی خۆیشی دیاری بكات، لە نێوان توركیا- یەكی گەشەسەندووی ڕۆژئاوایی تازە و توركیا- یەكی توندڕەووی ئابووری وێران و تێوەگلاو لە جەنگە هەرێمییە كۆتایی نەهاتووەكاندا یەكیان هەڵبژیرێت.

خۆ ئەگەر دووەمیان هەڵبژارد، ئەو كات جیهان بەر نەفرت دەكەوێت.

سەرچاوە: پێگەی ئەلەكترۆنی ئەحوال توركیا
وەرگێران: لوقمان حاجی قادر