شارپرێس:

بەڵگەكانی ژینۆسایدی ئێزەدیەكان
وەرگێڕ : عەزیز ماملێ

ڕۆژنامەی لۆمۆند
ستێفانی مۆپاس
چوار شەممە ١٢ی مەی ٢٠٢١
لیكۆڵینەوەكانی دادوەریی ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان سەبارەت بە جینایەتەكانی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق پێدا گری دەكا لە سەر دەست درێژیەكان بۆ سەر ئیزیدیەكان . ئەو بەڵگانه لە لایەن كۆمیتەی تایبەت بە هەندێك جینایەتەكانی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق كۆ كراوەتەوە  كە دژ بە كەمایەتی ئێزیەدی هاتۆتە ئاراوە .كەریم خان، بەرپرسی ئەو لێكۆڵێنەوانە ڕۆژی ١ ی مانگی مەی لە كۆبوونەوەی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكان ڕایگەیاند " بەڵگەی ڕوون و سەلمێنەریان كۆكردۆتەوە كە باس لە جینایەتی بە ئەنجام گەیشتووی دەوڵەتی ئیسلامی دەكا بەرامبەر ئێزەدییەكان وەك گرووپی ئایینی ". لە پاش دەست بە سەر داگرتنی موسڵ لە لایەن دەوڵەتی ئیسلامی و ڕاگەیاندنی خەلافەت لە كۆتایی مانگی ژووەنی ٢٠١٤، كەمایەتی ئێزەدییەكان لە ناوچەی شەنگال، لە باكووری عیڕاق كەوتنە بەر پەلامار، پیاوەكانیان كەوتنە بەر كۆشتاری بە كۆمەڵ و ژنەكانی تووشی كۆیلەتی جنسی هاتن. لێكۆڵەرەكان ١٤٤٤ كەسیان پێناسە كردووە كە ١٨ بەرپرسی باڵای تێدا بەرچاو دەكەوێت، بەڵام ناوەكانیان نهێنی ماوەتەوە.
نادیا مورادی ڕزگار بوو، كە وەك كەریم خان بانگ هێشتن كرابوو بۆ ئەنجومەنی ئاسایش بیری بەشدارانی خستەوە كە " دەوڵەتی ئیسلامی هیچ كاتێك نەگەیشتۆتە ئەو دۆخە  كە خۆی بشارێتەوە . هەروەك جاران فەتواكانیان ڕاگەیاندووە و شێوەی  هەراج كردنی ژنانی ئێزیەدی لەسەر تۆڕەكۆمەڵایەتیەكان ئێستاش هەر بەردەوامە ". نادیا موراد ئەو ەشی لێ زیاد كرد كە  ئێستاكەش ٢٨٠٠ ژنی ئێزەدی لە ژێر دەستی دەوڵەتی ئیسلامی دان . كەریم خان دڵنیایی دا كە دەوڵەتی ئیسلامی " كۆمەڵیك شوێنی " جینایەتەكانی خۆی بە جێ هێشتووە " . لە مانگی فێوریەی ئەو سال ڕێ و ڕەسمێك بۆ گەڕاندنەوەی تەرمی ١٠٣ كە لە ئێزەدییەكان  بەڕێوەچوو لە قوتابخانەی گوندی كۆشۆ، ئەو شوێنە كە خەڵكی ئەو ئاواییە بە دەستی جیهادیستەكان ڕیز كران : ژنەكان لە ڕیزێك و پیاوەكان لە لایەكی دیكە.
بەڵێنیە بێ ئاكامەكان
توێژەرەكانی نەتەوەیەكگرتووەكان كۆتاییان بەو پەروەندە هێنا كە لێكۆڵین دەكا لە سەر كوشتاری كەمپی سپیشیر لە تەكریت، ٢٠ بەرپرسی باڵای ئەو جینایەتانە كە لە مانگی ژووەنی ٢٠١٤ ڕوویدا ناسراون. لانی كەم ٨٧٥ منداڵی بچووك لە قوتابخانە و هەروەها سەرباز كووژران، تەرمەكانیان لە ١١ گۆڕی بە كۆمەڵ دۆزراونەتەوە . لە كۆتایی ئەو مانگە لێكۆڵەرەكان دەست دەكەن بە دەرهێنانەوەی تەرمی ٦٠٠ كەس لە شێعەكان كە لە نزیك گرتووخانەی بادووش لە نزیك مووسڵ كە لە مانگی ژووەنی ٢٠١٤ كران بە ئامانج و بەكۆمەڵ كوژران. چه ند پەروەندەی دیكەش لە گۆڕی دایە كە سەبارەت بە جینایەتەكانی دەرحەق بە مەسیحییەكان، كاكەییەكان، شەبەكەكان، توركمانەكان و سوننەكان لێكۆڵینەوە دەكا . كەریم خان هەروەها ڕایگەیاند كە لە نیویۆرك تۆژێنەوەیەكی نوێ لە ئارادایە دەر بارەی  بە كار هێنانی چەكی كیمیاوی. بە پێی ئەو ڕاپۆرتە كە ڕادەستی نەتەوەیەكگرتووەكان كراوە، دەوڵەتی ئیسلامی بۆ ئەنبار كردن و بە ئەزمون هێنان، چه كی كیمیاوی – بڕێكیان لەسەر زیندانیەكان تاقی كراونەتەوە – و گازی مووتاردی بە كار هێناوە.
كۆمیتەی تایبەتی نەتەوەیەكگرتووەكان كە ئەركی لێكۆڵینەوە لە سەر جینایەتەكانی دەوڵەتی ئیسلامی لە عیراق پێی ئەسپاردراوە بۆ بەڕێوەبردنی ڕەوتی دادوەری هەتا ئێستا بەڵگە كانی ڕادەستی ١٤ وڵات كردووەكە زۆربەیان وڵاتانی ئوروپایین. نادیا موراد داوایەكی ئاراستەی ئەنجومەنی ئاسایش كرد بۆ پێك هێنانی "دادگاكانی ناونەتەوەیی" بە مەبەستی ئاشكراكردن و زەق كردنەوەی ڕادەی بەربڵاویی هەمەلایەنەی جینایەتەكانی دەوڵەتی ئیسلامی ". هەڵگری خەڵاتی ئاشتی نۆبێل لە گەڵ پارێزەرەكەی خانمی ئەمەڵ كلوونی پێنج ساڵ بەر لە ئێستا هەر لەو شوێنە واتە لە ئەنجومەنی ئاسایش، داوای كردبوو كە " سكاڵا پێشكەشی دادگای سزادانی ناونەتەوەیی بكا بۆ ئەو ژێنۆسایدە، ئەگینا بۆ پێكهێنانی دادگایەكی لەو چەشنە ڕێككەوتننامەیەكی ناونەتەوەیی ببەسترێت ، خاوەن خەڵاتی ئاشتی نۆبێل ئەو ڕۆژەگوتی : ئێمە بە ڵێنی بی ئاكاممان پێ گەیشت، عەداڵەت وەپاش كەوت".
نادیا موراد دڵنیای كردن : " ئێمە ئەوڕۆ بەڵگەمان بەدەستەوەیە، بەڵام چاوەڕیی ویست و ئیرادەی سیاسی دەبین كە كاری لێ پرسینەوە دەست پێ بكا. ئەگەر ڕێبەرانی جیهان بیانهەوێ ئەو بەڵگانەی كە لەبەردەست دایە بەكار بهێنن بۆ وەگەڕ خستنی دادوەری، لەو حاڵەتە دا دڵنیام كە عەداڵەت وەدی دێ ". هەتا ئەو وەختە، ئەگەر كاروباری لێكۆڵینەوەی كۆمیتەی تایبەت بە ژینۆسایدی ئیزەدییەكان زەمینەسازی ئەوەبێت كە نادیا موراد بتوانێ بەڵگەكان پێشكەشی ئەو دادگایانە بكات كە هەتا ئێستا بۆ جینایەتەكانی دەوڵەتی ئیسلامی پێك هاتوون، لە پلەی یەكەم دا بیر لە هاوكاری لە گەڵ بەغدا دەكاتەوە. نوێنەری عیراق لە نەتەوەیەكگرتووەكان لەو كۆبۆنەوەی ئەنجومەنی ئاسایش جەختی لە وە كردەوە كە " حكومەتی عیراق پیویستی بە وە هەیە كە لە ئاكامی توێژینەوەكانی كۆمیتەی تایبەت بە جینایەتەكانی دەوڵەتی ئیسلامی ئاگادار بكرێتەوە و بەڵگەكانی كە لە سێ ساڵی ڕابردوودا وەدەست كەوتوون ڕادەستیان بكرێت. محەمەد عەلی ئەلحەكیم ڕایگەیاند كە : " پێویستە كۆمیتەی ناوبراو بەتەواوی ڕێز لە سەروەری دەوڵەتی عیراق و دەسەڵاتمان بۆ جینایەتەكانی دەوڵەتی ئیسلامی بگرێت كە لە چوارچێوەی سنوورەكانمان، دژ بە گەلی ئێمە ڕووی داوە."
كۆمیتە هەتا ئێستا پەروەندەكەی ڕادەست نەكردووە. پرۆژە یاسایەك كە بۆ دامەزراندنی دادگایەكی تایبەتی كە لە سالێ ٢٠٢٠ لەسەری قسە و باسیان كردبوو، بە هیچ جێیەك نەگەیشتووە. لە یاساكانی عیراقیش جینایەتی ژینۆساید و جینیایەت دژ بە مرۆڤایەتی پێش بینی نەكراوە. ڕاسپاردنی بەجێ گەیاندنی لێكۆڵینەوە لە ساڵی ٢٠١٧ كۆمەڵیك باسی لە نیویۆرك پێك هێنابوو كە گرێدراوی ئەوە یەكە سزای ئێعدام لە یاساكانی عێراق دا گونجاندراوە.
بەغدا پاش گوێ دەخا
دیارا دیم-لابیل نوێنەری فەرانسە لە ئەنجومەنی ئاسایش ڕۆژی دووشەممە باسی لە هەڵوێستی نەتەوە یەكگرتووەكان كرد كە هیچ ئاگادارییەك ناگەیەنن لە چوارچێوەی لێ پێچینەوەكانی حقوقی كە ئەگەری ئێعدامی لێ بكەوێتەوە جا لە هەر وڵاتێك بێت. پاریس داواكاری ئەوەیە كە "دەسەڵاتداران لە بەغدا ئەشی دۆخێكی یاسایی ئامادەبكەن بۆ ئەوە كە ڕێگاخۆشكەری دادوەری كردنی ئەندامانی داعش بێت لەسەر بنەمای ڕیز گرتن لە ستانداردەكان و پرەنسیپەكانی گرێدراوی مافەكانی مرۆڤ " . لە گەڵ ئەوەش، فەرانسە هیچ كاتێك داوای ڕادەست كردنەوەی ١١ كەس لە هاووڵاتیانی خۆی نەكردۆتەوە كە لە ساڵی  ٢٠١٩لە دادگاكانی عیڕاق حوكمی ئێعدامیان بۆ دەرچووە و ئەوەش بۆتە هۆی ڕاگرتنی فەرانسەویەكانی سەر بەدەوڵەتی ئیسلامی و بنەماڵەلەكانیان لە ناوچە.                                                                                                                     
لەحاڵیكدا كە بەغدا خۆی دەگرخێنێ، پارلمانتارانی ناوچەی خودموختاری كوردستانی عێڕاق لە هەوڵێر خەریكی لێدوانن لەسەر دامەزراندنی دادگایەكی تایبەتی. پرۆژە یاساكە بریتییە لە دەست نیشان كردنی دادوەر و داواكاری گشتی ناونەتەوەیی، دیارە سزای ئێعدامیش لەبەر چاو گیراوە. بەڵام دادگایەیەكی ئەوتۆ تەنیا چەند تاوانبارێك دەتوانێ بخاتە ژێر دادوەری. ئەحمەد هاوڕێ دامەزرێنەری ناوەندی مافە ناونەتەوەییەكان لە كوردستان دە ڵێ : "  تاوانەكانی دەوڵەتی ئیسلامی بە تەواوی لەدەرەوەی كوردستان ڕوویداوە. " دادگایەك چۆن دەتوانێ ئەنجامدەرانی جینایەتەكان كە لەدەرەوەی جوارچێوەی دەسەڵاتی حقوقی خۆی ڕووداوە دادوەری بكات؟ زۆربەی جینایەتكارانی سەر بە دەوڵەتی ئیسلامی لە ژێر كۆنتڕۆڵی حكومەتی ناوەندی عێڕاق دان . گەلۆ دەسەڵاتی بەغدا ئەو تاوانبارانە ڕادەستی ئەو دادگایە دەكا؟ "
  هەر لە سەرەتاوە، پرسی حقوقی ئەندامانی دەوڵەتی ئیسلامی ڕووبەڕووی ئەو سنوورانە بۆتەوە كە ئەو ڕێكخراوە تێی پەڕاندبوو. كەریم خان دەڵێ : " ئێمە ئەركی سەر شانمانە كە بە دڵنیایی و بە تەواوی لەو بەڵگە كۆكراوانە، لە ناو زۆرترین دادگاكان دا كەڵك وەربگرین. ئەو پیاوە ئینگیزیە كە پێشتر لایەنگریی لە پێکهاتەو دادگایەكی وەك نورمبێرگی كردبوو دژ بە دەوڵەتی ئیسلامی، ڕایگەیاند كە : دەوڵەتی ئیسلامی دیاردەیەكی جیهانییە و ئاسیا، ئاسیای ناوەندی، ساحێل، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، و ئافريقاى باكوور و تەنانەت ئورووپاش دە گرێتەوە".