شارپرێس: نیقاش
بەدرێژایی ئەم قەیرانەی نێوان بەغدا‌و كوردستان وشەی دەستوور شانبەشانی چەك‌و هەڕەشە ئامادەیی هەبوو، بەڵام ئایا ئەم دەستوورە بەرپرسیارییەتی قەیرانەكانی ناكەوێتە ئەستۆ؟

چەند سەعاتێك دوای چوونە ناوەوەی هێزەكانی سوپای عێراق بۆ شاری كەركوك‌و ئەو ناوچانەی دانیشتووانیان تێكەڵەیەكە لە عەرەب‌و كورد‌و توركمان لە سەڵاحەدین‌و دیالە‌و نەینەوا، حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیران لە چەند پەیوەندییەكی تەلەفۆنیدا كە لە بەرپرسانی خۆرئاوایی‌و عەرەبەوە پێیگەیشت، رایگەیاند ئەوەی حكومەت كردی بۆ جێبەجێكردنی دەستوور بوو.

دوای كۆنترۆڵكردنی ئەو ناوچانە لەلایەن سوپای عێراق‌و گەیشتنی بە دەوروبەری شاری هەولێری پایتەختی هەرێمی كوردستان، حكومەتی هەرێم رایگەیاند پێشوازی لە دیالۆگ لەگەڵ حكومەتی عێراق دەكات بەپێی دەستوور‌و بەبێ مەرجی پێشوەخت.

بەڵام پێدەچێت سیاسییە عێراقییەكان ئەوەیان لەبیركردبێت كە ئەو دەستوورەی ساڵی 2005 بەپەلە‌و لە ماوەی شەش مانگدا پەسەندكرا، پێویستی بەو هەمواركردنانە هەیە كە خودی دەستوورەكە پەسەندی كردووە‌و دوو خولی پەرلەمان شكستیان هێناوە لە بەئەنجامگەیاندنی، سەیر لەوەشدایە ئەو ماددانەی پێویستیان بە هەمواركردنە هەمان ئەو ماددانەن كە پەیوەندییان بەم قەیرانەی دوایی نێوان بەغدا‌و هەولێرەوە هەیە، كە ئەوانیش كەركوك‌و دابەشكردنی نەوت‌و دەسەڵاتە.

ئەوە یەكلابووەتەوە كە پەرلەمانی ئێستا ناتوانێت هەموارە دەستوورییەكان ئەنجام بدات‌و بۆ پەرلەمانی داهاتوو دوادەخرێن، كێشەكەش لەو بارەیەوە كەمی ئەو كاتەیە كە ماویەتی‌و لە شەش مانگ تێناپەڕێت، هەروەك فاكتەری تەوافوقی نێوان پێكهاتەكانی عێراق بوونی نەماوە پاش ئەوەی كوتلەكان پارچە پارچە بوون بۆ حزبی بچووك‌و ئەندامانی یەك حزبیش لەنێو خۆیاندا دابەشبوون.

هەرچەندە پەرلەمانی ئێستا لە مانگی تەمموزی ساڵی رابردوودا بڕیاری دا بە پێكهێنانی لیژنەیەكی تایبەت لەئەندامەكانی بۆ ئەنجامدانی ئەو هەموارانە، بەڵام كوتلە سیاسییەكان شكستیان هێنا لە دەشتنیشانكردنی ناوی ئەندامانی لیژنەكە كە پێویستە بەتەنیا لە پەرلەمانتاران پێكبهێنرێت، چیتر ئەو كێشەیە لە دانیشتنەكانی پەرلەماندا باس نەكرا.

ماددەی 142ی دەستوور دەڵێت: "پەرلەمان لەسەرەتای كارەكانیدا لیژنەیەك لە ئەندامانی پێكدەهێنێت تا نوێنەرایەتی پێكهاتە سەرەكییەكانی كۆمەڵگەی عێراقی بكات‌و ئەركی لیژنەكە پێشكەشكردنی راپۆرتێكە بەپەرلەمان لە ماوەیەكدا كە لە چوار مانگ تێنەپەڕێت، راسپاردە بۆ ئەو هەمواركردنە پێویستانە لەخۆدەگرێت كە دەكرێت لە دەستووردا ئەنجام بدرێن، پاش یەكلاكردنەوەی پێشنیارەكانیشی، لیژنەكە هەڵدەوەشێندرێتەوە".

بۆ جێبەجێكردنی ئەو ماددەیەش پەرلەمان (2005- 2009) لیژنەیەكی بۆ لێكۆڵینەوە لە هەموارە دەستوورییەكان بە سەرۆكایەتی سیاسەتمەداری شیعە هومام حەمودی‌و ئەندامێتی هەموو پێكهاتەكانی عێراق پێكهیًنا‌و لە 22ی ئایاری 2007دا لیستێكی بە هەموارە پێشنیاركراوەكان پێشكەش كرد‌و دەبووایە كارەكەی لە ماوەی چوار مانگدا تەواو بكات، ئەمڕۆش زیاتر لە 10 ساڵ تێپەڕیوە‌و سیاسییەكان شكستیان هێناوە لە تەواوكردنی ئەو ئەركەدا.

ئیبتیسام هیلالی ئەندامی لیژنەی یاسایی لە پەرلەمان بە "نیقاش"ی وت: "كوتلە سیاسییەكان شكستیان هێنا لە پێكهێنانی لیژنەی تایبەتمەند بۆ هەمواركردنی دەستوور لەبەرئەوە كارێكی قورسە بۆ پەرلەمانی ئێستا ئەو ئەركە پێویستە تەواو بكات بۆ راگرتنی ناكۆكی نێوان كوتلە سیاسییەكان، چونكە دەستوور چەند ماددەیەكی پەیوەندیدار بە قەیرانە سیاسییەكانی ئێستا لەخۆدەگرێت‌و لە دوای پەرەسەندنە سیاسییەكانی 10 ساڵی رابردوو پێویستیان بە هەمواركردن هەیە".

سەیر لەوەدایە كوتلە سیاسییە ناكۆكەكان سەبارەت بە هەر كێشەیەك زۆرجار بەندەكانی دەستوور بەبیانوو دەهێننەوە تا پاساوی بیروڕاكانیانی پێبدەنەوە لە مەسەلە جێناكۆكەكاندا‌و لایەنی بەرامبەر بە پێشێلكردنی دەستوور تۆمەتبار دەكەن، لە كاتێكدا چەند ساڵی رابردوو سەلماندوویانە كە سیاسییەكان شكستیان هێناوە لە رێزگرتن لە وادە دەستوورییەكان بۆ ئەنجامدانی پرۆسەكانی هەڵبژرادن بە نموونە یان جێبەجێكردنی ماددەی 140ی دەستووری تایبەت بەكەركوك كە دەبووایە چەند ساڵێك لەمەوبەر كۆتایی بهاتایە، بەڵام تا ئەمڕۆش هەر ماوە.

هیلالی دەشڵێت: "راستییەك هەیە پێویستە دانی پێدا بنێین ئەویش ئەوەیە دەستوور بە پەلە نووسراوە لەماوەی شەش مانگدا، لەبەر ئەوە چەند بڕگەیەكی یاسایی دژبەیەكی تێدایە‌و پێویستیان بە روونكردنەوەیە".

بەپێی ئەو راپۆرتەی ماوەیەی 8 ساڵە لە ئەرشیفی بەڵگەنامەكانی پەرلەمانی عێراقدایە‌و "نیقاش" بینیویەتی، دیارترین ئەو خاڵە جێناكۆكانەی بوونەتە ئاستەنگ لەبەردەم تەواوكردنی هەموارە دەستوورییەكان، ماددەی 140ی تایبەت بە رەوشی كەركوك‌و ناوچە جێناكۆكەكانە كە هۆكاری سەرەكی ئەم قەیرانە سیاسی‌و ئەمنییەی ئێستای نێوان حكومەتی فیدراڵی‌و حكومەتی هەرێمی كوردستانە.

هەروەها ماددەی 115ی تایبەت بە دەسەڵاتەكانی حكومەتی فیدراڵی‌و حكومەتە خۆجێییەكان لە پارێزگا‌و هەرێمەكان‌و دەسەڵاتەكانی سەرۆك كۆمار‌و دابەشكردنی نەوت‌و سامانەكان، ئەمە جگە لە ماددەی 41 كە تایبەتە بە یاساكانی باری كەسێتی.

ناكۆكیش لەم مەسەلانەدا لە نێوان كوتلەكانی سوننە‌و شیعە‌و كورددا، لەوەدا چڕبووەتەوە كە كورد هەر هەمواركردنێكی هەردوو ماددەی 140‌و 115ی تایبەت بە كەركوك‌و ناوچە جێناكۆكەكانی سەڵاحەدین‌و دیالە‌و نەینەوا رەتدەكاتەوە.

شیعەش دەستیگرتووە بەو دەسەڵاتانەی بە سەرۆك وەزیران دراون، چونكە ئەو پۆستە پشكی ئەوانە‌و بەرهەڵستی هەر فراوانكردنێكی دەسەڵاتەكانی سەرۆك كۆمار دەكەن، چونكە ئەو پۆستە پشكی كوردە، لە كاتێكدا عەرەبی شیعە‌و سوننە سوورن لەسەر نەگۆڕینی ماددەی 41ی تایبەت بە باری كەسێتی، لە كاتێكدا سوننە داوادەكەن گۆڕانكاری ریشەیی لە زۆربەی ئەو ماددانەدا بكرێت، هەندێك سوننەی بەرهەڵستی حكومەتیش داوای هەڵوەشاندنەوەی دەستوور‌و نووسینەوەی دەستوورێكی نوێ دەكەن.

تەڵاڵ زەوبەعی ئەندامی هاوپەیمانی "عەرەبییە" بە "نیقاش"ی وت: "پابەندبوونە یاساییەكان بۆ هەمواركردنی دەستوور لە هەردوو ماددەی 142‌و 126دا مەحاڵن، چونكە پێویستە لیژنەیەكی پەرلەمانی لە هەموو پێكهاتەكان پێكبهێنرێت ئەو پێشنیارانە پێشكەش بكات بۆ دەنگدان‌و دەبێت زۆرینەی رەها بەدەستبهێنێت (دوو لەسەر سێی ئەندامانی پەرلەمان كە 328 ئەندامە) پاشان هەمواركردنەكان لەماوەی دوو مانگدا لەدوای رەزامەندی پەرلەمان بخرێنە راپرسییەكی جەماوەرییەوە‌و ئەگەر دوو لەسەر سێی دەنگدەران لە سێ پارێزگادا رەتیان نەكردەوە ئەوا هەمواركردنەكان دەبنە یاسایی".

زەوبەعی دەشڵێت: "جێبەجێكردنی ئەم مەرجانە لەم رەوشە سیاسیە قەیراناوییەدا قورسە، هەمواركردنەكانیش مەسەلەیەكی چارەنووسسازە‌و پێویستی بە كەشوهەوای سیاسی هێمن هەیە، بەڵام ناكۆكی نیشانەی دیاری دیمەنی سیاسییە‌و زۆر جار كوتلەكان پێویستیان بە چەند مانگێك دەبێت بۆ دەركردنی یاسایەك چجای ئەگەر هەمواركردنی چەند ماددەیەكی دەستوور بێت".

بۆ نموونە پەرلەمانی ئێستا چەند مانگێكە هەوڵدەدات بۆ هەڵبژاردنی كۆمسیۆنێكی نوێ بۆ هەڵبژاردنەكان‌و هەمواركردنی یاسای هەڵبژاردنی خۆجێیی‌و پەرلەمان، ئەمە جگە لە دەیان یاسای دواخراو‌و قسەكردن لەسەر تەوافوقێكی سیاسیش لەسەر چەند هەمواركردنیكی دەستووری كە پەیوەندیان بە كرۆكی كێشە سەرەكییەكانی وڵاتەوە هەیە‌و كێشەكانی دابەشكردنی سامانی نەوت‌و پارە‌و دەسەڵات لەخۆدەگرن، لەو ماوەیەی پەرلەمانی ئێستا ماویەتی، كارێكی مەحاڵە.

پسپۆرانی یاسا چەند تێبینییەكی دیكەیان لەسەر دەستوور تۆماركردووە لەوانە نەبوونی روونی‌و لەخۆگرتنی چەند ماددەیەكی دژبەیەك، زۆرجاریش كێشە جێ ناكۆكییەكان بەشێوەیەكی گشتی باس دەكات‌و لەكۆتاییەكەشیدا دەستەواژەیەكی بۆ زیاد دەكات كە دەڵێت "ئەوەش بە یاسایەك رێكدەخرێت"، كێشەكەش ئەوەیە ئەو یاسا فەرعیانەی كە پێویستە ماددە دەستوورییەكان روون بكەنەوە، تائێستا بوونیان نییە.

هەوەها بۆ نموونە ئەوەی كە دەستووری عێراق وەسفێكی وردی بۆ زاراوەی ناوچە جێناكۆكەكانی نێوان عەرەب‌و كورد دانەناوە جگە لە ئاماژەدان بە شاری كەركوك، بەڵام ناوچەی دیكەی ناكۆكی لەسەر هەن لە موسڵ‌و دیالە‌و سەڵاحەدین.

ئەگەر ئەو یاسایانە یەكلابكرانایەوە ئەوا ئەمڕۆ عێراق قەیرانێكی مەترسیداری لە نێوان حكومەتی فیدراڵی‌و هەرێمی كوردستاندا بەخۆوە نەدەبینی.