كۆتایی شەڕەكەی تەڕابلوس‌و دروستبوونی ململانێی لەسەر دەرامەتە نەوتییەكان

جیهان

20/04/2019‌ 1248 جار خوێندراوه‌ته‌وه

شارپرێس:
شەڕی تەڕابلوس، كە سوپای نیشتمانی لیبی لە 4 ی ئیپڕیلی ئەم مانگە ڕایگەیاند، ‌كتومت وەك ساڵانی پێشوو، ململانێ لەسەر دەرامەتە نەوتییەكانی نێوان لایەنە سیاسی‌و سەربازییە جیاوازەكانی لیبیا زیندوو دەكاتەو.

ئێستا گریمانەی ئەوەش هەیە ئامانجی سەرەكی هەمووان بێت، تاوەكو لەڕۆژانی ئایندە وەك كارتێكی فشاری سەربازی و داشكاندنی سیاسی لە دژی یەكدیكە بەكاریبێنن، ئەمەش سەرتاپای كەرتی نەوتی لیبیا دەخاتە مەترسییەوە، ئەگەر كۆششە نێودەوڵەتی و هەرێمییەكان سەركەوتوونەبن لە سنوردانان بۆ ئەو هەڵكشانە سەربازییەی ئێستا، ئەوا لە ماوەی ئایندەدا بەربەست دەخاتە بەردەم كردەكانی بەرهەمهێنان و هەناردەكردنی نەوتی لیبیا. 

ململانێیەكی بەردەوام
هێرشەكەی سوپای نیشتمانی لیبیا لە 4 ی ئیپڕیل بۆسەر تەڕابلوس، ترسی لای چاودێرە نێودەوڵەتییەكان دروستكردووە كە جەنگێكی سەراپاگیری دوورودرێژی لە هەموو لیبیادا لێبكەوێتەوە، ئەمەش دۆخی ئەمنی و ئابووری ووڵات بەرەو خراپتر دەبات. ئەم هێرشە پێش 10 ڕۆژ بوو لەوادەی گرێدانی گۆنگرەی نیشتمانی لیبیا لە نێوان لایەنە سیاسییەكان بە سەرپەرشتی نەتەوە یەكگرتووەكان كە وا بڕیار بوو لە 14 بۆ 16 ی ئەم مانگە گرێبدرێت بۆ كۆتاییهێنان بە ململانێی 5 ساڵەی لیبیا. 
دیارە هێشتا زووە بڵێین كە سوپای نیشتمانی لیبیا دەتوانێت بەمزووانە دەست بەسەر تەڕابلوسدا بگرێت، چونكە تووشی بەرگرییەكی توند دەبێت لە لایەن ئەو میلیشیا چەكدارانەی لە ڕۆژئاوای ووڵات جێگیرن بەو هێزانەشەوە كە سەر بە حكومەتی سازاوی نیشتمانین و نەتەوە یەكگرتووەكان پشتیوانیان دەكات، وە میلیشیاكانی مسیڕاتە و هی دیكەش، بێگومان ئەمەش مەودای جەنگە دوورمەوداتر دەكات.

هەڵكشانی ململانێ سەربازییەكان لە تەڕابلوس و دەوروبەری، دووبارە ململانێ لەسەر دەرامەتە نەوتییەكان لە نێوان لایەنەكان زیندوو دەكاتەوە، ئەمەش ئاستەنگ دەخاتە بەردەم كردەی بەرهەمهێنان و هەناردەكردنی نەوتی خاو، هەروەك مستەفا سونحوڵای سەرۆكی دامەزراوەی نیشتمانی نەوتی لیبیا لە 12 ی ئەم مانگە ووتی بە هۆی توندی ئەو شەڕەی لەئارادایە، لە ساڵی 2011 وە هەناردەی نەوت و گازی لیبیا تووشی گەورەترین مەترسی بۆتەوە.

لە ڕاستیدا، دەرامەتە نەوتییەكان لەم ساڵانەی دوایدا جێگەی كێبڕكێی میلیشیا چەكدارەكان بووە لە ڕۆژئاوا و ڕۆژهەڵاتی لیبیا، وەك كارتێك بۆ داشكاندن و فشار بەكاریانهێناوە بۆ گەیشتن بە داواكارییە دارایی و سیاسییەكانیان، ئەمەش بە ڕوونی لە نێوان ساڵانی 2013 بۆ 2016 دەركەوت كە بۆ ماوەیەكی زۆر و بۆ فشاركردنە سەر نەیارەكانیان، بەندەرەكانی هەناردەكردنی نەوتیان لە ناوچەی هیلالی نەوتی داخست. دامەزراوە نەوتییەكانیش ئامانجی هێرشەكانی ڕێكخراوی داعش بوو لەناو لیبیادا كە پێشتر لە شاری سرت جێیگربوون. 

لە دەرئەنجامی ناسەقامگیری ئەمنی لە ووڵاتدا و بە درێژایی ساڵانی پێشوو، بەرهەمهێنانی نەوت گەیشتە نزمترین ئاستی خۆی لە ساڵی 2016  بە 390 هەزار بەرمیلی ڕۆژانە، ئەو ڕێژەیە زۆر كەمتریش بوو لە ئاستی بەرهەمهێنانی پێش شۆڕشەكەی لیبیا لە ساڵی 2011 كە دەگەیشتە 1.5 ملیۆن بەرمیلی ڕۆژانە. 

بەرزبوونەوەی ئاستی بەرهەمهێنانی نەوتیش لە ساڵی 2016 وە دەستیپێكرد، لەوساوەی سوپای نیشتمانی لیبیا بەرەبەرە دەستی بەسەر دامەزراوە نەوتییەكاندا گرتەوە، بەمەش ڕێژەكە بۆ 811 هەزار بەرمیلی ڕۆژانە بەرزبۆوە لە ساڵی 2018. ڕێژەكە بەرزتریش بۆوە بەوەی سوپای نیشتمانی لیبیا لە فیبرایەری 2019 وە دەستی بەسەر كێڵگەی‌ نەوتی ((شەڕاره)) ‌دا گرتەوە لە باشووری ووڵات كە بەرهەمی ڕۆژانەی‌ 300 هەزار بەرمیل بوو، واتە سێیەكی بەرهەمهێنانی لیبیا.

سەرچاوەی مەترسییەكان
ڕووبەڕووبوونەوەی سەربازی نێوان سوپای نیشتمانی لیبیا و میلیشیا چەكدارەكانی تەڕابلوس و دەوروبەری چەند هەڕەشەیەكی مەترسیداری هەیە بۆسەر پیشەسازی نەوتی لیبیا كە لەم چەند خاڵەدا كورتی دەكەینەوە: 

هێرشی پێچەوانە: پێشڕەووی سوپای نیشتمانی لیبیا بەرەو ڕۆژئاوا بەرەو تەڕابلوس، پشێویی و نائارامییەكی بەرفراوانی هێناوەتە ئاراوه، ‌ بەوەی‌ ئەو پێشڕەوویە بۆشایەكی ئەمنی لە دامەزراوەكانی بەرهەمهێنان و هەناردەكردنی نەوت لە ڕۆژهەڵات و باشووری لیبیا دروست بكات، ئەمەش ڕووبەڕووی هێرشی پێچەوانەی میلیشیا چەكداره كێبڕكێكارە‌كانی دەكاتەوە، بەمەش كردەكانی بەرهەمهێنان و هەناردەكردنی نەوت وەك ساڵانی پێشوو ئاستەنگی دێنە بەردەم.

بە تەنیشت میلیشیاكانی میسڕاتەوه ، میلیشیاكانی ئیبڕاهیم خەزرانی سەرۆكی پێشووی هێزەكانی پاسەوانی دامەزراوە نەوتییەكان یەكێكە لەو میلیشیا چەكدارانەی كە لە ماوەی ئایندەدا دەكرێت هیرشی سەربازی بكاتەسەر دامەزراوە نەوتییەكان، پێشتریش ئەو میلیشیایە هێرشی كردبۆسەر وێستگەكانی هەناردەكردنی‌ نەوت لە ناوچەی هیلالی نەوتی و بۆماوەیەكی پچڕپچڕ دەستی بەسەردا گرتووە، بەڵام دواتر لە ساڵی 2018 سوپای نیشتمانی لیبیا دەستی بەسەرداگرتەوە.

دەستبەسەرداگرتنی هەرلایەك بەسەر ئەو دامەزراوە نەوتییانەدا لە بەرژەوەندی كەرتی نەوتی لیبیادا نییە، چونكە هەناردەكردنی نەوتی خاو تەنها لە ڕێگەی ئەو دامەزراوەیە دەبێت كە لە ڕووی نێودەوڵەتییەوە دانیپێدانراوە و ئەویش دامەزراوەی نیشتمانی نەوتی لیبیایە لە تەڕابلوس. هەربۆیە لە ساڵی 2018 كاتێك سوپای لیبیا دەستی بەسەر بەندەرەكانی نەوتی هیلالی نەوتیداگرت، كۆمەڵگای نێودەوڵەتی ڕەتیكردەوە نەوتیان لێبكڕێت، هەرەشەی ئەوەشی لێكردن كە نەوتە ڕادەستی دامەزراوەی نیشتمانی لیبیا دەكات لە بەنغازی ، دواتریش ڕادەستی دامەزراوەی نەوتی تەڕابلوسی كرد.

گۆڕەپانی بەرەنگاربوونەوە: سەرباری ئەوەی سەنتەری هەناردەكردنی نەوت لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی هیلالی نەوتییە، بەڵام ناوچەی دیكەی زیندووش هەن لە ڕۆژئاوای ووڵات - وەك بەندەری زاویە -  بۆ هەناردەكردنی نەوت بە ڕێژەی 300 هەزار بەرمیلی ڕۆژانە، پاڵاوگەی زاویەش ڕۆژانە 120 هەزار بەرمیل دەپاڵێوێت، بە تەنیشت ئەمیشەوە بەندەر و وێستگەی ملیتە هەیە كە تایبەتە بە گاز و دەكەوێتە شاری ((سبڕاته)) ‌وە كە پڕۆژەیەكی هاوبەشی نێوان دامەزراوەی نیشتمانی نەوتی لیبیا و كۆمپانیای ئەینی ئیتاڵییە.

لە ئەگەری هەڵكشانی سەربازی لە لیبیا، ئەو دامەزراوانە كاركردنیان تێدا دەوەستێت یان كەمتر لە توانستی خۆیان بەرهەم دێنن، لە ماوەی ئایندەشدا هەر ئەوە چاوەڕوانكراوە، بە تایبەتیش كە فەرمانبەرانی كۆمپانیای ئەینی لە هەموو ناوچەكانی بەرهەمهێنانی نەوت لە لیبیا فەرمانبەرانی خۆی كێشاونەوە بە وێستگەی ((میلیته)) ‌شەوە، ئەمەش‌ كەرتەی نەوتی لیبیا تووشی زەرەر و زیانی زۆر دەكات كە ڕێژەكەی دەگاتە 300 هەزار بەرمل نەوتی ڕۆژانە، ئەمە جگە لەوەی دەبێتە هۆی كەمی سوتەمەنی و گاز لەسەر ئاستی ناوخۆی ووڵات. 

هێرشی تیرۆرستی: ڕیكخراوی داعش كە لە كۆتایی ساڵی 2016 لە شاری سرت دەركرا، چەند جارێك هێرشی كردۆتەسەر وێستگەكانی بەرهەمهێنانی نەوت، دوا هێرشیان لە ساڵی پار بۆسەر كێڵگەكانی زەهیر و شەڕاڕە بوو، لە هەمان ساڵدا هێرشیان كردەسەر دامەزراوەی نیشتمانی نەوت، ئەم دۆخەی ئێستا دۆخە بۆ داعش دەڕەخسێنێت دووبارە ڕیزەكانی خۆی ڕێكبخاتەوە، ئەمەش وادەكات هەژموونی خۆی لەناو خەڵكدا پەرەپێبدات و دووبارە هێرش بكاتەوە سەر دامەزراوە نەوتییەكانی لیبیا،  ئەمەش لە ماوەی ئایندەدا كاریگەر‌ی گەورەی دەبێت بۆسەر كەرتەی نەوتی لیبیا.

ئاسۆكانی ئایندە
پوختەی قسە ئەوەیە كە هەڵكشانی سەربازی لە لیبیا نەوت دەخاتە مەترسییەكەوە كە پێشتر وێنەی نەبووە، بە تابەتیش ئەگەر جەنگەكە بۆ ماوەیەكی دوورمەودا بەردەوام بێت و جوغزەكەشی فراوانتر بێت بۆ ناوچەی دیكەی دەرەوەی تەڕابلوس، ئەمەش لە كاتیكدایە كە كەرتی نەوتی لیبیا پێویستی بە وەبەرهێنانە بۆ زیادكردنی توانستی بەرهەمهێنانی كێڵگەكان، بەهۆی دابەزینی دەرامەتە نەوتییەكانیشەوە و ڕۆیشتنی زۆرینەی ئەو داهاتە بۆ كڕینی چەك و كاڵا سەرەكییەكان و پێدانی موچەی فەرمانبەرانەوە، پارەی پێویست تەرخان نەكراوە بۆ گەشپێدانی ئەو كەرته.  

لەسەر ئاستی بازاڕی نەوتی جیهانیش، ئەوانەی مامەڵە بە نەوتەوە دەكەن،  بە ووریاییەوە چاودێری دیمەنی سەر گۆڕەپانی لیبیا دەكەن، كەمبوونەوەی بەرهەمهێنانی نەوتی لیبیاش دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت بۆ زیاتر لە 70 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك، هاوكاتیش ڕێژەی خستنەڕووی نەوت داویە لە كەمی بە هۆی كەمبوونەوەی بەرهەمهێنانی نەوتی فەنزویلی و ئێرانی، لەولاش ئۆپیك ڕێككەوتنی كردووە ڕادەی بەرهەمهێنانی نەوت كەم بكاتەوە، ئەمەش نرخی نەوت بەرزتر و بەرزتر دەكاتەوه، ‌ دوای ئەوەی نرخەی لەماوەی ڕابردوودا بۆ زیاتر لە 30% بەرزبۆوە.

هیچ بژاردەیەك نییە بۆ بەرگرتن لە هەڕەشەكانی سەر كەرتی نەوتی لیبیا جگە لە پاراستنی دامەزراوە نەوتییەكان لەلایەن سوپای نیشتمانی لیبیاوە لە سەرتاسەری ووڵاتدا دژ بە هەر هێرشێك بۆسەر ئەو كەرتە، واش چاوەڕوان دەكرێت كۆششە هەرێمی و نێودەوڵەتییەكان بۆ وەستاندنی هەڵكشانی ململانێی سەربازی  لیبیا لە رۆژانی داهاتوودا بكەونەكار  ، ئەمەش‌ كەرتی نەوت لە زەرەر و زیانی گەورە دەپارێزێت. 

لە كۆتایشدادەتوانین بڵێین كە دۆخی كەرتی نەوتی لیبیا ۆ ماوەیەكی دوورمەودا بەناسەقامگیری دەمێنێتەوە، لەگەڵ هەڵكشانی ململانێ سەربازییەكانی تەڕابلوس و دەوروبەری، چاوەڕێی ئەوەی لێدەكرێت دۆخی ئەو كەرتە خراپتر بێت، ئەمەش فشارێكی ئابووری گەورە دەخاتە سەر شان و ملی ئابووری ووڵات.

سەرچاوە: موستەقبەل
وەرگێران: لوقمان حاجی قادر