شارپرێس:
ئامانجی سەرەکی ئیدارەی کۆشکی سپی لە سەپاندنی سزا ئابوریەکان وشککردنی سەرچاوەکانی دراوی قورسە بۆ ئێران، بۆ گەیشتنە ئەو ئامانجەش ڕاستەوخۆ رووی لە بازاڕی نەوتی ئێرانە، کە سەرچاوەی سەرەکی داهاتی خەزینەی ئەو وڵاتەیە کە پێداویستیەکانی دریژەپێدانی کاریگەریە نەرێنیەکانی لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا دابین دەدەکات.

دۆناڵد ترەمپ، سەرۆکی ئەمریکا پێیوایە کاتێک ئێران توانای دابینکردنی بڕی پێویستی دۆلار و یۆرۆی نامێنێت، چیتر ناتوانێت کۆمەکی دارایی و موچەی هاوپەیمانەکانی و تێچوی پڕوپاگەندەی پشتیوانی لە ئەجێندە سیاسیەکەی دابین بکات، کە زامنی  قایمکردنی پێگەکەیەتی لە بەرەنگاربونەوەی واشنتۆن و هاوپەیمانەکانی لە ناوچەکەدا.

ئەو ئامانجەی ئەمریکا لەگەڵ ئەو دوانزە داواکاریەدا یەکدەگرێتەوە کە لە مانگی ئایاری پارساڵدا مایک پۆمپیۆ، وەزیری دەرەوەی ئەمریکا لە سەروبەندی پاشەکشەی وڵاتەکەی لە رێکەوتتنامەی ئەتۆمی لەگەڵ ئێراندا خستیەڕوو، کە زوربەیان تایبەتن بە رۆڵی ئێران لە ناوچەکەدا کە لە عێراقەوە درێژدەبێتەوە تا یەمەن و فەڵەستین و لوبنان و سوریا.

وەک دەردەکەوێت پاش ساڵیک لە کشانەوەی ئەمریکا لە رێکەوتتنامەکە پیناچێت سزاکان کاریگەرییان لەسەر پاشەکشەی ڕۆڵی ئێران لە ناوچەکە بەرهەمهێنابێت، بەڵام کاریگەریەکی بەرچاویان کردوەتە سەر ئابوری ئێران و هەناردەی کۆمەکی هاوپەیمانەکانی لە ناوچەکە بە تایبەت حیزبوڵای لوبنان و گروپە فەلەستینیەکان، بەڵام ئەو کاریگەریەی ترەمپ مەبەستێتی ڕوینەداوە، بۆیە لە ئێستادا پێویستی بە توندکردنەوەی زیاتری گەمارۆکانە، هەرچەندە ئەو تونکردنەوەیە لە ئێستادا لەسەر حسابی هاوپەیمانەکانی دەکەوێت لە جیهاندا ئەویش هەڵوەشاندنەوەی بڕیاری بەخشینی هەشت وڵاتەکەیە لە کڕینی نەوتی ئێران کە بریتین لە چین و هیندستان و کۆریای باشور و یابان و تورکیا و یۆنان و ئیتالیا و تایوان.

بەدەنگەوە هاتنێکی لەسەرخۆ

لە بنەڕەتدا بڕیارەکە پێدانی فرسەتێک بوو بەو وڵاتانە کە بەدوای دابینکردنی ئەلتەرناتیڤی نەوتی ئێراندا بگەڕێن، بە تایبەت کۆریای باشور و یابان و هیندستان کە ئەوەیان بەو ئاسانیە بۆ دابین نەدەکرا، بەڵام یۆنان و ئیتاڵیا و تایوان راستەوخۆ هاوردەکردنی نەوتی ئێرانیان ڕاگرت، بەڵام چین و تورکیا ناڕازیبونیان بەرامبەر بەو بڕیارە دەربڕی.

لە سەرەتادا لەبەربونی بڕگەی بەخشین لە بڕیارەکەدا هیچ ئاڵنگاریەک لە جێبەجێکردنیدا سەریهەڵنەدا، بەڵام لەگەڵ هەڵوەشاندنەوەی ئەو بڕگەیەدا لەیەککاتدا ئێران و ئەو وڵاتانە و بازاڕی نەوتیشی بەرەوڕوی کۆمەڵێ پرسیاری لەمەڕ وابەستەبون و ڕەتکردنەوە و خۆلێبواردن کردەوە.

هاوکات بەرلەوەی جێبەجێکردنی بڕیارەکە کاریگەری بخاتە سەر بازاڕی نەوت پێشوەخت لەگەڵ پێشوازیکردن لە بڕیارەکە، سعودیە و ئیمارات ڕایانگەیاند، ئەوان ئامادەن بۆ پڕکردنەوەی هەر کورتهێنانێک کە لە بازاڕی نەوتدا ڕوبدات و کۆشکی سپیش ئەو ئامادەگیەی ئەوانی پشتڕاستکردەوە.

ئەوەش لەکاتێکدایە چین و تورکیا ناڕازیبونی خۆیان دووبارە کردەوە و بەردەوامبونیان لە کڕینی نەوتی ئێران ڕاگەیاند و کاتێک کە تاران و ئەنقەرە میکانیزمی نوێی درێژەدانیان بەو مامەڵەیە خستۆتەڕوو، هێشتا دیارنیە کە ئایا چین بە ڕەتکردنەوەی بڕیارەکەوە دەوەستێ یان زیاتر دەڕواو بڕی هاوردەی نەوت زیاد دەکات لە ڕێی میکانیزمێکی نوێی پێدانی نرخ بە دراوە ناوخۆییەکان نەک بە دۆلار و یۆرۆ. 

بۆیە کاتێک واشنتۆن چاوی لەوەیە کە چین هێدی هێدی لەگەڵ بڕیارەکەدا مەمەڵە بکات سەرباری کاریگەریە نەرێنیە گەورەکانی لەسەر وڵاتەکەی، بەلام هێشتا دیارنیە کە چین لەسەر ئاستی کردارەکی هیچ گرنگیەکی ئەرێنی یان نەرێنی بەو بابەتە بدات، ئەوەی تێبینیکراوە گۆڕانکاریە لە بڕی نەوتی هاوردەکراوی ئێرانی لە شەش مانگی ڕابردوودا و پێدەچێت ئەوەش وابەستەی چاوەڕوانیەکانی چین بێت بۆ دەستکەوتی باشتر لە ئێران لە بوارەکانی دیکەی ئابوریدا کە جێگای گرنگیپێدانی ئەو وڵاتەن.

لەو چوارچێوەیەدا ناکرێت خولیا و بەرژەوەندیە هاوبەشەکانی ئەو دوو وڵاتە فەرامۆش بکرێت، چونکە کۆمپانیای نیشتمانی نەوتی چین ساڵی 2009 چەند گرێبەستێکی گەورەی بۆ چاککردنەوە و درێژەدان بە بەکارهێنانی کێڵگە نەوتیەکانی ئێران مسۆگەر کرد، لەوانە کێڵگەی نەوتی ئازادگانی باشور لە پارێزگای خوزستان، بەڵام ئێران لای خۆیەوە ساڵی 2014 ئەو گرێبەستەی هەڵوەشاندنەوە بە بیانوی ئەوەی چین پابەند نەبوە بە بەندەکانی ڕێکەوتنەکەوە.

پێدەچێت هەڵکشانی وەبەرهێنانی کۆمپانیا و دامەزراوە چینیەکانیش لە ناو ئەمێریکادا کاریگەری لەسەر دوودڵی و راڕایی ئەو وڵاتە هەبوبێت لە زیادکردنی هەناردەی نەوتی ئێران، کە پاش سەپاندنی سزاکان بەڕێژەی 25٪ پاشەکشەیکردووە و ئەوەش بە ڕوونی مەودای نێوان هەڵوێستی سیاسی و سیاسەتی کردارەکی نێوان تاران و پەکین دەردەخات.

هیندستانیش پێش سەپاندنی سزاکان بڕی هەناردەکراوی نەوتی ئێرانی گەیاندە 7 ملیۆن بەرمیل لە مانگێکدا، واتە زیادبون بەڕێژەی 35٪ بە ئامانجی قەرەبوکردنەوەی ئەو کورتهێنانەی کە دوای سەپاندنی سزاکان ڕودەدات، بۆ ئەو مەبەستەش هەرچەندە لەگەڵ ئێراندا میکانیزمی هاوبەشی مامەڵەکردنیان دیاریکرد، بەڵام هیندستان دەیەوێت خۆی بەدوور بگرێت لە لیستی ئەو وڵاتانەی کە بە سیاسەتەکانیان دۆناڵد ترەمپ توڕە دەکەن، سەرباری ئەوەی کە تا ئەم ساتەوەختەش بەرژەوەندیەکانی بەستراوە بە نەوتی ئێرانەوە، چونکە تاران لەو مامەڵانەدا بڕی شەست ڕۆژ مۆڵەت دەداتە وڵاتەکەی بۆ پێدانی نرخی نەوتی کڕدراو.

هاوکات لە بڕی تێچوی دڵنیایی بارکردن و تێچوی بارکردنیش دەیبەخشێت و هاوکاتیش نابێت پرۆژەی بەندەری تشابهار لەسەر سنوری باشوری ئێران نادیدە بگرین کە ئەو دوو ووڵاتە هاوبەشن لە بونیاتنانیدا و جێگای سەرنجە کە ئەو پرۆژەیە لە سزا ئابوریەکانی ئەمێریکا بەخشراوە.

بیردۆزەی ئابوری بەرهەڵستکار

ئامانجی سەرەکی راگەیەندراوی ئەمێریکا کە (سفرکردن)ی هەناردەی نەوتی ئێرانە پێناچێت لە ڕوانگەی بارودۆخەکەی ئێستاوە کارێکی کردەبێت، سەرباری ئەو فشارە گەورەیەی دەیخاتە سەر وڵاتەکە، هاوکات کاریگەری بەرچاوی دەبێت لەسەر سیاسەتی نەوتی ئێران و کۆی بونیاتی ئابوری وڵاتەکە، کە ساڵ دوای ساڵ بە ئاڕاستەی پشتبەستن بە هەناردەکردنی بەرهەمی تر و کەمکردنەوەی هەناردەکردنی نەوت دەبەستێ.

لە بودجەی ساڵی (2019-2020) دا رێژەی داهاتی نەوت لە کۆی سەرچاوەکانی تری داهات لە ڕێژەی لە 30٪ کەمتر بوو، هێشتاش ئەم ڕێژەیە دوورە لە ڕێژەی 15٪ کە پێویستە داهاتی نەوت پاشەکشەی بۆ بکات، بەپێی ڕێنماییەکانی پلانی شەشەمی بوژاندنەوەی نیشتمانی و لە ساڵانی ڕابردوشدا ئەو ڕێژەیە وردە وردە پاشەکشەیکردووە، لەسەر بنەمای ئەو بیردۆزەیەی کە لە ئێران بە "بیردۆزەی بەرهەڵستکار"ناسراوە و لەلایەن ئایەتوڵا عەلی خامنەئی ڕابەرەوە ڕاگەیەندراوە، کە بەشێکی لەسەر بنەمای کۆتاییهێنان بە پشتبەستن بە هەناردەکردنی نەوت داڕێژراوە و هەوڵی چەسپاندنی "ئابوری خۆبژێوی" و بونیاتنانی شێوازێکی ئابوری دەدات کە توانای بەردەوامبونی هەبێت لەژێر فشارە دەرەکیەکاندا.

جێبەجێکردنی بیردۆزەی ئابوری بەرهەڵستکار وەک خامنەئی ڕابەر لێیدەڕوانێت دواجار دەرهاویشتەی سزاکانی ترەمپیش هێدی هێدی بەو دەرەنجامە و بەو شێوە ئابوریەی دەگەیەنێیت، ئەمەش بەو مانایەی ئابوری ئێران زیاتر لە سیستمی ئابوری جیهان دادەبڕێ و جگە لە ڕۆڵێکی ئاوارتە و پەراوێز کاریگەریەکی تری نامێنێ و بەوەش لەگەڵ تێپەڕینی کاتدا قودرەتێکی خودی پەیدا دەکات بۆ بەرەنگاربونەوەی پێشهات و ڕوبەڕوبونەوەکانی ئایندە، ئەوەش سەرباری ئەگەری خۆڕاگرتنی ئێران لە بەرامبەر زەبری سزاکاندا تا ساڵ و نیوێکی تر و گونجاندنی دۆخە خودیەکەی لەگەڵ بارودۆخە نوێکەدا دەرەنجام بەلانیکەمی ئەو بەشداریە لە ئابوری جیهاندا ڕازیدەبێت وەک لە بەرامبەر سزاکانی ڕابردوودا کردوێتی.

هەواڵی خراپی ئایندە ئەوەیە کە پێدەچێت بارودۆخەکەی ئێستا وەک بارودۆخی پێش ڕێکەوتننامەی ئەتۆمی ساڵی 2015 نەبێت، چونکە لە ئێستادا ڕیکەوتننامەکە بۆتە بارگرانیەک بۆ ئەو لایەنانەی پشتیوانی لەبەردەوامبونی دەکەن بەهۆی بێتوانا بونیان لە پشتیوانی ڕێکەوتننامەکە و دەرهاویشتەی نەرێنی سزاکان لە ئایندەدا.

سەرباری ئەوەی کە ململانێکانی ئێران و ئەمێریکا لەمەڕ ڕێکەوتننامە ئەتۆمیەکە هاوتەریب بە بەریەککەوتنێکی ناوخۆیی ئێرانە لەبارەی جەدوای دانوستانەکان لەگەڵ ڕۆژئاوا و ئەگەری گەیشتنە ڕێکەوتن لەگەڵیاندا و کاریگەریەکانی ئەو بەریەککەوتنە ناوخۆییانەش لە هەڵبژاردنە گشتیەکانی ئایندەدا ڕەنگدەدەنەوە کە سەرەتای ساڵی ئایندە بەڕێوەدەچێت و لەوێشدا ڕەنگدەداتەوە کە کام ئاڕاستە زوربەی کورسیەکانی پەرلەمان مسۆگەر دەکات پێش هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی کە لە ساڵی 2012دا بەڕێوەدەچێت.

سەرچاوە: BBC عربی
شیکاری/علی هاشم
وەرگێڕان: بەرزان حەمەخورشید