شارپرێس:
تەنگژەی نیشتەجێبوون لە دیارترین تەنگژەكانی عێراقە، چ وەك حكومەت و چ وەك گەل، كە ڕۆژانە تەنگژەكە لە بەرفراوانبوون دایە و كاریگەری خۆشی بەسەر دۆخی ئابووری و كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئەمنییەوە جێدێڵێت.

سەربای ئەوەی گرفتەكە كۆنە، بەڵام لە ساڵی 2003 وە زیادیكردووە، خەمڵاندنەكانی وەزارەتی پلاندانانی عێراق ئاماژە بەوە دەكەن، كە عێراق پێویستی بە نزیكەی 3 ملیۆن یەكەی نیشتەجێبوون هەیە، ئەمەش بە هۆی پەرەسەندن ئاستبەرزی ژمارەی دانیشتوانەكەیەتی، كە بەرزترینە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست‌و ساڵانە لە نێوان (2.8% بۆ 3% دایە) و بە تێكڕای ملیۆنێك كەسی ساڵانە.

ئەمەش پێویستی بە بنیاتنانی 120 بۆ 150 هەزار یەكەی نیشتەجێبوون هەیە (ئەگەر تێكڕای هەر خێزانێك 4 كەس بن)، هەموو ئەمەش لەسایەی كەڵەكەبوون گرفتەكە و كزی پڕۆسەی بنیاتنانی یەكەكانی نیشتەجیبوون. 

كۆنی خانووەكان و خانووە خاپووركراوەكانی پارێزگاكان، كە هاووڵاتییان ناتوانن بگەڕێنەوە و بنیاتیان بنێنەوە، كە ئێستا ملیونەها عێراقی بێ جێگە و ڕێگەن، دەسەڵاتی یاساش لاوازە، ئەمەش‌ وایكردووە زەوییە كشتوكاڵییەكان و زەوییەكانی دەوڵەت ببنە شوێنی نیشتەجیبوونی هاووڵاتییان، كە مەترسییەكە و هەڕەشە لە ئەمن و ئاسایشی ناوخۆیی دەكات، زۆریشیان ناچاربوون خانوو بەكرێ بگرن و پەنابەرن بۆ بنیاتنانی خانووی نایاسایی.

ئەو سیاسەتی نیشتەجێكردنە نیشتمانییەی لە ساڵ 2010 بڕیاری لێدراوە، تا ساڵی 2018  تەنیا 5% ی لێجێبەجێكراوە، ئەمەش بەڵگەیە لەسەر خراپ بەرێوەبردنی دۆسییەكە لە لایەن وەزارات و لایەنە پەیوەندیدارەكانەوە، ئەمە جگە لە خراپی چاودێری پەرلەمانی.

هەرچەندە یاسای وەبەرهێنانی عێراقی باشترین یاسا بوو لە ناوچەكە، بەڵام بە هۆی پراكتیزەنەكردنی سیستەمی یەكپەنجەرەیی و بوونی بەربەست و پێكداچوونی دەزگاكانی دەوڵەتەوە جێبەجێنەكرا، ئەمەش لەبەر بوونی گرفتەكانی زەویوزار و دابەشكردن زەوییەكانی باخەكان  و گۆڕینی ڕەگەزو فرەیی لایەنە موڵكدارەكان، ئەمە سەرباری گرفتەكانی پارەداركردن (تەمویل) چ لە ڕووی هاووڵاتییانەوە لەوەی پێشینەیەكی پڕئاسانكاری پێ بدرێت. یان لایەنی وەبەرهێن و ئاسانكاری بۆكردنی لە وەرگرتنی قەرزەكان.

گرفتەكانی ژێرخانی ئابووری یەكێكن‌ لە بەربەستە گەورەكانی بەردەم ئەم تەنگژەیە، شارەوانی و پارێزگاكان هەزارەها پارچە زەوی نیشتەجێبوونیان بەسەر هاووڵاتییاندا دابەشكردووە لەو ناوچانەی خزمەتگوزاریان تێدا نییە، ئەمەش وایكردووە بنیاتنانی لێنەكرێت، سەرباری ئەوەش گەرەنتی بۆ وەبەرهێنەران نییە لەوەی، كە مافە مادییەكانیان وەرگرن.

پڕۆژە نیشتەجێكردنە وەبەرهێنانەكانیش، ئەو تەنگژەیەیان پێچارەسەر نەكراوە، وەك پڕۆژەی "بەسمایە"،‌‌ كە گەورەترین پڕۆژەی عێراقە و بە هاوبەشییە لەنێوان دەوڵەت و كۆمپانیای وەبەرهێناندا، هێشتاش تەواو نەبووە، كە تەواویش بێت ناتوانێت گرفتەكان تەنگژەكە چارەسەر بكات، چونكە زۆرینەی‌ خێزانە هەژارەكان ‌ناتوانن خانووی باڵەخانەكان بكڕن، ئەمە جگە لەوەی پڕۆژەی ئەو ڕێگا خێرایە جێبەجێنەكراوە كە بسمایە بە سەنتەری پارێزگای بەغداوە دەبەستێتەوە، ئەو هێڵی ئاسنەش تەواو نەكراوە كە پێشتر ڕاگەیەنرا بوو.

تائێستا پارێزگاكان كۆمەڵگای نیشتەجێبوونی گەورەیان بۆ كەمدەرامەتان دابین نەكردووە، ئەمەش تەنگژەی خانووە نایاساییەكانی زیادكردووە، كە گەیشتوونە 523 هەزار یەكەی نیشتەجێكردن.

هەروەها پڕۆژەكان نیشتەجێكردن لە هەموو جیهاندا جومگەی یەكەمی بوژانەوەی ئابوروی ، بەرگرتن لە بێكاری، بەرزبوونەوە ڕێژەی پەرەسەندنن، بۆیە پێویستی بە لیژنەیەكی باڵای نیشتمانی هەیە، كە بتوانێت بڕیارە پەرلەمانییەكان بەسەر حكومەتدا جێبەجی بكات، كە لیژنەی چاودێری‌ جێبەجێكردنی پرۆگرامە حكومییەكان و پلاندانی ستراتیژییەكانیش پاڵپشتی دەكات ‌و نەخشە ڕێگای چارەسەرەكان بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ تەنگژەی نیشتەجێبوون لە عێراقدا و نەهێشتنی خانووە نایاساییە بێسەرەوبەرەكان، هاوكات دابینكردنی شوێنی نیشتەجێبوونی شیاو بۆ هاوووڵاتییان، بە تایبەتیش، كە بڕیارەكە لە دوای گفتوگۆییەكی تێروتەسەلەوە گەڵاڵە بووە لە لایەن لیژنەی میوانداریكردن و كۆبوونەوەكان و ۆڕكشۆپەكانەوە بە هاوبەشی لەگەڵ وەزرارەتەكانی ئاوەدانكردنەوە و نیشتەجێكردن، شارەوانی، دارایی، پلاندانان و دەستەكانی وەبەرهێنان و نوێنەرانی كەرتی تایبەتە، كە بێتە‌ هۆی گەیشتن بە چارەسەری گونجاو و ڕێگەچارەی واقعی و كردەیی كە یارای (قابیلی) جێبەجێكردنبن بۆ چارەسەری تەنگژەی نیشتەجێكردن.

 لەوانەش پەسەندكردنی پڕۆژەگەلێك وەك یاسای چارەسەركردن خانووە نایاساییەكان، یاسای دابەشكردن زەوییە كشتوكاڵییەكان و باخەكان لە چوارچێوەی دیزاینی سەرەكی نەخشەی شاری بەغدا و شارەوانییەكانی، یاسای دانەكرێی زەوییەكانی موڵكی حكومەت كە بۆ مەبەستی ناكشتوكاڵی بەكاردێن، وە یاسای سندوقی پاڵپشتی نەهێشتنی خانووە نایاساییەكان.

 یاسای كۆمپانییاكانی نێوانگیری خانووبەرەكان، یاسای پارەداركردنی گشتگیری و چاوخشاندنەوە بە یاسای داواكانی موڵكداری، هەروەها هەمواركردنەوەی یاسای وەبەرهێنان كە بڕیارەكە سێره لە تەرخانكراوی دارایی دەگرێت لە جوغزی بودجەی 2020 ، لەوانەش 2  ترلیۆن دینار بۆ پڕۆژەكانی پەرەپێدانی ژێرخانی ئابووری، ترلیۆنێك دینار بۆ بانك خانووبەرە بۆ پارەداركردنی پڕۆژەكانی نیشتەجێكردن، ترلیۆنێك دینار بۆ سندوقی قەرزی نیشتەجێبوونی هاووڵاتییان ،‌ 500 ملیار دینار بۆ تەواوكردنی پڕۆژەكانی كۆمەڵگاكانی نیشتەجێكردن كە بە سستی بەڕێوەدەچن؛ بڕیارەكە  وەزارەتی داراییش پابەند دەكات كە هەماهەنگ بێت لەگەڵ بانقی مەركەزی بۆ پێكهێنانی پرۆگرامی پارەداركردنی خانووبەرە كە لە ڕێگەی قەرزەوە دەدرێتە هاووڵاتییان كە لە 75 ملیۆن دینار كەمتر نەبێت و بۆ ماوە 25  ساڵ و بە ڕێژەسووییەك كە لە 2% تێپەڕنەكات، ئەمەش لە پێناو دەستەبەركردن یەكەی نیشتەجێكردن، بەو مەرجەی تەمەنی هاووڵاتی لە 18 ساڵ كەمتر نەبێت و تەنها یەكجاریش بدرێت، هەروەها ئاسانكاریش پێشكەشی وەبەرهێنەرە عێراقییەكان بكرێت، هەروەها بۆ كەسوكاری شەهیدان و زیندانییە سیاسییەكان بە گوێرەی یاسا بەركارەكان، وە هاندانی پیشەسازییە نیشتمانییەكانی كەرەستەكانی بیناسازی، بەوەی حكومەت كەرەسته ‌بیناسازییە خۆماڵییەكان بە نرخێكی كەمتر دابین بكات و لە پارێزگا تازە ڕزگاركراون و پارێزگاكانی دیكەش.
 
سەرچاوە: ئەلزەمان
وەرگێران: لوقمان حاجی قادر