شارپرێس:
ڕووداوەكانی ساڵانی ڕابردوو فشارێكی زۆریان هەبوو بۆ ‌سەر پەیوەندییەكانی نێوان واشنتۆن و ئەنقەرە، لەساڵی 2019 دا، توركیا ڕۆژئاوای كوردستانی لە باكووری سوریا داگیركرد، لە هەمان ساڵدا مامەڵەی كڕینی موشەكی ئێس – 400 ڕوسی بەرەوپێشەوە برد، ئەمانەش بوونە هۆی زیادبوونی كۆدەنگی لەنێوان هەردوو پارتە گەورەكەی ئەمریكا، بەوەی چی دیكە توركیا جێگەی متمانەپێكردن نییە.

زیادبوونی بارگرژییەكانی نێوان هەردوولا، ڕەنگدانەوەی دەبێت بۆ سەر چەند پرسێكی دوولایەنەی نێوانیان، بۆیە چەند ئاراستەیەكی شیمانەكراو (محتمل) هەن، كە لەوانەیە توركیا لە مەودایەكی دووردا بیانگرێتەبەر، كە كاریگەریان دەبێت بۆ سەر پەیوەندییە ستراتیژییەكانی لەگەڵ ئەمریكا.

بە هۆی پێگەی جوگرافی توركیا لە نێوان ئەوروپا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، پەیوەندییە هاریكارییەكان لەگەڵ توركیادا گرنگییەكی جوگرافی و ستراتیژییان هەیە بۆ ئەمریكا و ئەوروپا، بڕیارسازە سیاسییەكانی ئەمریكا زیاتر چاویان لەسەر كاردانەوە سزاییەكانی وڵاتەكەیانە لە مەڕ سیاسەتی دەرەوەی توركیا، هەمیشەش گومانیان لە ئەندامێتی توركیا هەیە لە ناتۆ، سەرباری ئەوەش، كەچی هیچ میكانیزمێكی دیاریكراوی نییە بۆ دەركردنی ئەندامێك لە هاوپەیمانی ناتۆ.

دەستبەرداربوون لە پەیوەندییەكانی نێوان واشنتۆن و توركیا، سوود بە ئەمریكا ناگەیەنێت، شارەزا ئەمریكییەكانیش مشتومڕی ئەوەیانە، كە ئاخۆ پێویستە ئەمریكا مامەڵەی خۆی لەگەڵ توركیا بگۆڕێت، یاخود جوغزی هاریكارییەكانی لەگەڵ ئەنقەرە فراوانتر بكات.

ئەماندا سڵۆتی گەورە توێژەر لە پەیمانگای بڕوكینگز لە ساڵی 2018 ئاماژەی بەوە دابوو، كە ئەوەی وادەكات توركیا ببێتە مەتەڵێكی سیاسی ئەوەیە سەركردەكانی ڕووبەڕووی هەڕەشەی ڕاستەقینە دەبنەوەو هەمیشە لە دیدگای ڕۆژئاوادا‌ بێزراون.

سۆڵت ئەوەشی وت: سەركردەكانی توركیا بەرەو ستەمكاری زیاتر هەنگاو دەنێن و زیاتر و زیاتریش لەبنەما دیموكراسییەكان دووریدەخەنەوە. 

باسی لەوەش كرد، وتارەكانی ئەردۆغانی دژە ڕۆژئاوا و جوڵە نێودەوڵەتییەكان پەسەندكراونین، ئەمەش پاڵ بە ئەمریكا و ئەوروپاوە دەنێت بپرسن، كە ئاخۆ هاوپەیمانی ناتۆ ئەم خاڵە لە بەرچاو دەگرێت، یاخود نا.

میرفی تاهیر ئۆغڵۆ هەماهەنگكاری پرۆگرامی توركیا لەپرۆژەی دیموكراسی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەڵێت: گرفتی سەرەكی سیاسەتی ئەمریكا لە بەرانبەر توركیا لەوەدا شكستیخواردووە، كە دەستەوەستانە لە دیاریكردنی ڕۆڵی نادیموكراسی توركیای دژە ڕۆژئاوا لە سایەی حوكمڕانی ئەردۆغاندا.

هەندێك لە ناوەندە بیرۆكراسییەكانی ئەمریكا پەی بەوە دەبەن، كە دەبێت چاو بە پەیوەندییە ستراتیژییەكانیان لەگەڵ توركیادا بخشێننەوە، سوپای ئەمریكا پشتیوانی توێژینەوەیەك بوو، كە دامەزراوەی (ڕاند) بۆ توێژینەوەكان و پەرەسەندن ئەنجامیداوە، توێژینەوەكە 4 ئاراستەی شیمانەكراوی سیاسەتی دەرەوەی‌ توركیای مەزەندە كردوون، كە لە وانەیە ئەنقەرە بیانگرێتەبەر و كاریگەریشیان هەبێت بۆ سەر پلانەكانی سوپای ئەمریكا  و سیاسەتی دەرەوەی  ئەمریكا.

دامەزراوەی (ڕاند) مەزەندەی دوو سیناریۆی شیمانەكراو دەكات، گەڕانەوەی دیموكراسی لە توركیا، بە مەرجێك ئەردۆغان هەڵبژاردنی ساڵی 2023 بدۆڕێنێت، هەروەها شیمانەی پچڕاندنی یەكجارەكی پەیوەندییەكانی توركیا لەگەڵ ڕۆژئاوا، بەو ئامانجەی توركیا بكەنە هێزێكی ئۆڕۆئاسییایی بەهێز.

گەڕانەوەی دیموكراسی بۆ ناو ڕیزەكانی پارتی داد و گەشەپێدان لە توركیا، سوودی زۆری بۆ ئەمریكا دەبێت، بەڵام ئاخۆ ئەمە دەكرێت و دەگاتە ئەنجام؟

سیبل ئوقتای مامۆستای یاریدەدەر و بەڕێوەبەری هاوبەشبەندی پرۆگرامی لێكۆڵینەوە جیهانییەكانی زانكۆی ئەلینۆی لە سبرینگفیڵد وتی: ئەوەی هەیە سیستەمێكی ستەمكاری كێبڕكێكارییە... هەڵبژاردن هەیە، بەڵام گۆڕەپانەكە زۆر لە ئاستی پاڵێوراوەكانەوە دوورە.

ئۆقتای بەو سیفەتەی زانایەكی سیاسییە وتی: من سەرسامم لە سایەی ئەو دۆخە سەختەدا، هێشتا ڕێژەی بەشداربووانی هەڵبژارد لەئاستێكی بەرزدایە، بۆیە سەرباری ئاستەنگەكان ئومێدی زۆرم بە ئایندە هەیە.

ئۆقتای هۆشداری ئەوەشیدا، كە هێشتا شیمانەی شكستخواردنی ئەردۆغان زۆر لاوازە، بەڵام چەند هۆكارێكی كەم لەوانەیە هاوكێشەكە بگۆڕن، لە پێش هەمووشیانەوە بوونی پاڵێوراوێكی ئۆپۆزسۆنی بەهێزە و سەرنجڕاكێشە.

ئۆقتای پێی وایە هیچكام لە ئەحمەد داود ئۆغڵۆ و عەلی باباجان، كە پێشتر لە حزبەكەی ئەردۆغان بوون و ئێستا جیابوونەوە، ناتوانن هاوپەیمانییەكی فراوانی پێویست لە دژی پارتی داد و گەشەپێدان پێكبێنن و لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2023 شكست بە ئەردۆغان بێنن.

ئۆقتای باسی لەوەش كرد، كە دەبێت ئۆپۆزسیۆن بۆ دەنگدەرانی ڕوون بكاتەوە توركیا لە سایەی ئەردۆغاندا پاشەكشەی كردووە، پێشتریش ئەكرەم داود ئۆغڵۆ ئەوەی كرد و گەندەڵی و بەفیڕۆدانی سامانی گشتی لە شاری ئەستەمبوڵ خستەڕوو، بۆیە ئۆقتای پێی وایە دەبێت بە وردەكاری و ڕێكخستنێكی تۆكمەوە، ئۆپۆزسیۆن هەمان ستراتیژیەت پەیڕەو بكات.

سیناریۆی دووەم، كە هەرەسهێنانی تەواوی پەیوەندییەكانی نێوان توركیا و پەیمانی ناتۆیە، هەروەها نزیك بوونەوەی ئەنقەرە لەهاوبەشە ستەمكارەكانی ئۆڕاۆئاسیا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، زۆر دوورە بێتەدی، چونكە توركیا سوودی گەورە دەبینێت لە ئەندامیەتی ناتۆ و بازرگانی لەگەڵ ئەوروپادا.

توێژینەوەكەی دامەزراوەی (ڕاند) ئاماژە بەوە دەكات، كە چوونی توركیا بەرەو ئۆڕۆئاسیا، بە تایبەتیش لە دوای ئەوەی لە ساڵی 2017 یەكینەكانی پاراستنی گەل لە سوریا  بە چەكی قورس پڕچەككران، سەدایەكی باشی لە ناوەندە سیاسی و ئەكادیمییەكاندا پەیدا كردووە، هەندێك لە لایەنگرانی ئەو دیدگایە پلە و پۆستیان هەیە لە وەزارەتی دەرەوە و هێزە چەكدارەكاندا.

گومانێكی گەورەش هەیە لەوەی پشتیوانی جەماوەری بتوانێت سیاسەتی دەرەكی توركیا پەرەپێ بدات، بەڵام زۆرێك لە توركەكان هاتوونە سەر ئەو باوەڕەی، كە سیاسەتی ئەمریكا سەبارەت بە سوریا زیان بە ئاسایشی نەتەوەیی توركیا دەگەیەنێت، زۆرێك لە دەستەبژێرەكانی توركیاش هاتونەسەر ئەو باوەڕەی ئاوێتەی بڕیارسازی ڕۆژئاوابن نەوەك پێچەوانەكەی.

هەمواركردنەوە دەستورییەكانی ساڵی 2017 ی توركیا، باڵادەستی سەرۆكایەتی بەسەر هێزە چەكدارەكاندا سەپاند، ئیدارەكەی ئەردۆغانیش ئەوەی بە باشی بەكارهێنا بۆ تێكوپێكشكاندنی هێزە سەربازییە عەلمانییەكەی توركیا، بەوەی زۆریان لێ دوورخستنەوە یان بە زۆری خانەنشینیان كردن كە 46% جەنەڕاڵ و ئەفسەرەكانی سوپای گرتەوە.

هەر بە گوێرەی توێژینەوەكەی دامەزراوەی (ڕاند)، حكومەت پلانی هەیە 43% ئەو پۆستە بەتاڵانە پڕبكاتەوە و چاكسازیش لە فێركاری پیشەیی سەبازیدا بكات، ئامانجەكەش تێكوپێكشكاندنی هێزە سەربازییە‌ عەلمانییەكەی توركیایە كە بوونە ڕاسپێردراو بەسەر عەلمانیەتەكەی توركیاوە.

دووبارە ڕێكخستنەوەی هێزە چەكدارەكانی توركیا، یارمەتی پارتی داد و گەشەپێدان دەدات بە ئاراستەی ئۆرۆئاسیا هەنگاو بنێت، توێژینەوەكە ئاماژە بەوەش دەكات كە ئەفسەرە پۆست مامناوەندەكان هەست بە ترس و دڵەڕاوكێیەكی زۆر دەكەن سەبارەت بە نیەت و نیازی سەركردە سەربازییە پلەباڵاكان، لەوەی لە كردەیەكی پاكتاوكردندا دووربخرێنەوە.

توێژینەوەكە دەڵێت لەوانەیە ئەو ناڕەزایی و بێزارییە، لە كاتێكی دیكەدا هەڵگەڕانەوەیەكی دیكەی سەربازی لی بكەوێتەوە، بۆیە ئەردۆغان ئەو هەڵوێستە بە لێبڕاوانە وەردەگرێت. ئەردۆغانیش خوێنگەرمانە كۆششی ئەوە دەكات سود لەو پشتیوانییەی سوپا وەربگرێت بۆ چوون بەرەو بەرەی ئۆڕۆئاسیا، بەڵام بە ووریایش مامەڵە لەگەڵ دۆخەكەدا دەكات.

سەرچاوە: ئەحوال توركیا
نووسین: ئیان جیە لینش
وەرگێران: لوقمان حاجی قادر