شارپرێس: هێمن حەسەن

زیاتر لە دوو ساڵ تێپەڕ دەبێت بەسەر  دامەزراندن و راگەیاندنى ئیدارەى خۆسەر لە رۆژئاواى کوردستان کە ئیدارەى باکورو رۆژهەڵاتى سوریاشی پێ دەوترێت، ئێستاش ساڵیادى دامەزراندنی ئەو ئیدارەیەیە.

ئیدارەکە لە هەلومەرجێکى سەختدا دورست بوو کە تیایدا لەچەند لاوە رۆژئاواى کوردستان پەلامار دەدرا، لەلایەک تورکیاو گروپە چەکدارەکانى، لەلایەکى دیکە داعش لەسنورەکانەوە، هاوکات فشارو دژایەتیەکانی رژێمى سوریاش لە ئارادابوون.

 لەماوەی ئەو دوو ساڵەدا ئیدارەى باکورو رۆژهەڵاتى سوریا توانی چەندین دەستكەوتی گرنگ بۆخۆى بەدەست بهێنێت، بەڵام هەڕەشەو مەترسییەکان هەمیشە وەک تارماییەک بەسەر ئیدارەکەو بوون، ئەوەش وایکرد هیچ گەرەنتییەک بۆ پاراستنى ئەو دەستکەوتانە مسۆگەر نەبێت.

پێنج ملیۆن کورد کە تائێستا هیچ ناسنامەو رەگەزنامەیەکى سورییان نییە لەدەستى چەوسانەوەى چەندین ساڵەى بەعسییەکانى سوریا رزگار بوو، هەرێمێکى تایبەت بەخۆیان و دەسەڵاتى خۆماڵیان دامەزراند کە رەنگدانەوەی سەرجەم پێکهاتەکانى باکورو رۆژهەڵاتى سوریایە.

پێكهێنانی ئیدارەی كوردی:

 دوای ئەوەی لە كۆتایی ساڵی ٢٠١١ و سەرەتای ساڵی ٢٠١٢ رژێم لە شارە كوردییەكان كشایەوە، كورد هێدی هێدی بەردی بناغەی هەرێمێكی كوردی دانا و ئیدارەی شارەكان پێكهێنراو ئەنجومەنی بەرێوەبردنی و سەرۆكی ئیدارەكانیان دامەزراند تا تەواوی شارەكانی رۆژئـاوای كوردستان بوونە خاوەنی ئیدارەیەكی تایبەت بەخۆیان.

 ساڵی ٢٠١٤ هەڵبژاردن بۆ زۆرینەی ئەنجومەنەكان كراو كەسانی هەڵبژێردراو دەسەڵاتی ناوچەكانی خۆیان بەڕێوەبرد، هەر لەو ساڵدا كانتۆنەكانی كۆبانی و عەفرین و جەزیرەو حەسەكە دامەزرا.

رۆژئاواى کوردستان پێکهاتووە لە سێ کانتۆن ئەوانیش (جەزیرە، عەفرین، کۆبانى) کە لەژێر دەسەڵاتى کوردیدان، گرنگترین شارۆچکەکانى جەزیرە بریتین لە( سەرێکانى، حەسەکە، تربە سپی،قامیشلۆ،عامودا، دێرک، رمێلان، جل ئاغا).

کانتۆنى کۆبانى پێکهاتووە لە شارۆچکەکانى(گرێسپى، منبج،عەین عیسا، ناوەندى کۆبانى) هەروەها کانتۆنى عەفرینیش پێکهاتووە لە (تلرەفعت، ناوەندى عەفرین،جندرێس،بولبول،باسوتێ،قیتمە، راژۆ،، عیندار، باراد).

رۆژئاواى کوردستان کەوتووەتە باکورو رۆژهەڵاتى سوریا زۆرینەى هەرە زۆرى سنورەکى لەگەڵ تورکیادایە کە ٦٣٠ کیلۆمەترە،سنورەکەى تری لەگەڵ عێراقەکە کە درێژیەکەى ٣٦٠ کیلۆمەتر دەبێت.

بەپێى نوێترین ئامارى خەمڵێنراوى ئیدارەى رۆژئاواى کوردتان ژمارەى دانیشتیوان لەو بەشەى کوردستان پێنج ملیۆن و ١٧٠ هەزار کەسە، بەڵام لەدواى شەڕی سوریاوە زیاتر لەملیۆنێک کەس ئاوارە بوون و رۆژئاواى کوردستانیان جێهێشتووە.

لەرۆژئاواى کوردستان ٣٦ لایەنى سیاسى هەیە کە گەورەترینیان پارتى یەکێتى دیموکراتى (پەیەدە) و پارتى دیموکراتى کوردستان(پدەک) ئەو دوو لایەنە زۆرترین لایەنگریان هەیەو هەردوولاش خاوەنى هێزى چەکدارن کە پەیەدە زیاتر لە ٣٥ هەزار چەکدار و پەدەکەش نزیکەى چوار هەزار پێشمەرگەى هەیە.

هاوكات لەگەڵ دامەزراندنی ئیدارەی شارەكان هێزی ئاسایش و دژە تیرۆریان پێكهێناو ژمارەیەی هێزە چەكدارەكانیان تا ساڵی ٢٠١٥ گەیاندە ٣٠ هەزار چەكدار، ئەوەش هێزێكی دڵنیا كەرەوە بوو بۆ جێگیر بوونی دەسەڵاتی خۆماڵی كوردی دوور لە دەسەڵات و كۆنترۆڵی رژێم.

لەسەرجەم جومگەكانی دەسەلاتی ئیداری و سەربازی وسیاسی پێكهاتەكانی رۆژئاوای كوردستان كە لە (كورد، عەرەب، توركمان، ئەرمەن، سریانی، ئێزیدی، مەسیحی) پێكهاتووە بەشدار بوون و پێگەو دەسەڵاتی خۆیان پێدرا، لەوكاتەوە تائێستا هاوشانی كوردێك عەرەبێك سەرۆكایەتی هەموو رۆژئاوای كوردستان دەكات كە رۆڵی سەرۆكی هەرێم دەبینێت.

ئیدارەی رۆژئاوای كوردستان بەپێی سیستەمی هاوسەرۆكایەتی بەڕێوە دەچێت كەسێێكی عەرەب‌و كەسێكی كورد سەرۆكایەتی ئەو هەرێمە دەكەن كە لەئێستادا پیاوێكی عەرەب و ژنێكی كورد سەرۆكایەتیان لەدەستدایە.

دەستکەوتەکانى کورد:
دواى چەند دەیە کورد توانى بە خاکى خۆى شاد بێتەوەو ئیدارەیەکى تێدا دابمەزرێنێت کە خۆی خاوەن دەسەڵاتى یەکەم بێت، ئەوەش لە دواى ساڵى ٢٠١١ وە هاتە دی، سەرەڕاى بەردەوامى جەنگ، بەڵام بوژانەوەیەکى ئابورى و ئاوەندانى و ئازادى رووی کردە ئەو بەشەى کوردستان.

بۆیەکەم جار لەسوریادا كورد بووە خاوەنى هێزێكی سەربازی بەهێزى تایبەت بەخۆى كە ژمارەیان لەئێستادا زیاتر لە 70 هەزار كەس دەبێت و توانی بەرگری لە بوون و مانەوەی خۆی بكات وەك كاریگەرترین پێكهاتەی سوریا.

لەماوەى ئەو ١٠ ساڵەدا كورد توانیویەتی پیشانی بدات كە لەسوریادا هیچ كێشەیەك بەبێ بەشدارى كورد چارەسەر ناكرێت ئەگەر بەشداری پێ نەكرێت لە سیستەمی حكومڕانی ئەو ولاتەدا، هاوكات توانیویەتی ببێتە خاوەنی ئابوری و سیاسەت و هێزی سەربازی تایبەت بەخۆی کە هەریەكە لە ئەمریكاو فەرەنساو بەریتانیا و ئەڵمانیا هاوكاری بكەن.

كەسایەتییە سیاسیەكان و دەسەڵاتدارانی كورد لە رۆژئاوای كوردستان لەسەر ئاستی باڵای كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و وڵاتان پێشوازیان لێدەكرێت بەنموونەش سەرۆكی ئەمریكاو سەرۆكی فەرەنساو بەریتانیاو ئەڵمانیا، هاوكات رۆژانەش شاندی سیاسی وڵاتان سەردانی رۆژئاوای كرودستان دەكەن.
ئاوەدانكردنەوەی ناوچەكانی رۆژئاوای كوردستان و بنایاتنانی سیستەمی خوێندن وزانکۆو دانانی كارگەو پیشەسازی و پێشخستنی كشتوكاڵ لەماوەی ئەو نۆ ساڵەدا یەكێكی ترن لەو دەستكەوتانەی كورد بەدەستی هێناون.

بەشێکى زۆر لە شارەکان ئاوەندان کراونەوەو پڕۆژەى ئاوو کارەبایان بۆ راکێشرا، خوێندنگەو نەخۆشخانەکان زیادیانکرد، کشتوکاڵ و پرۆژەکانى وەبەرهێنان ئەنجامدران، چەندین کارگەو پیشەسازى فەرەنسى و بەریتانى لەناوچەکە پەیدابوون.

یەکێکى تر لە گرنگترین دەستکەوتەکان بیرە نەوتەکان بوون کە کەوتنە دەست کورد خۆیەوەو ژمارەیەک کۆمپانیاى بیانى هێنا تا وەبەرهێنان بکەن تیایدا، لەرێگاى جیاوازیشەوە بەشێک لەنەوتەکەى رەوانەکرد.

مانگی رابردوو ئیدارەى خۆسەر بۆ وەبەرهێنان و دەرهێنانى نەوت  رێکەوتنێکى بە بەهای سەدان ملیۆن دۆلار لەگەڵ کۆمپانیا ئەمریکیەکان واژووکردوە، ئەو رێکەوتنە یەکەم دانپێدانانى نێودەوڵەتییە بەو ئیدارە سەربەخۆیە، ئەوەش پێگەى ئیدارەى باکورو رۆژهەڵاتى سوریای قایمتر کرد.

پەیوەندییەکانى کورد لەگەڵ دەرەوە:
دەستپێکى پەیوەندییەکانى رۆژئاواى کوردستان لەگەڵ وڵاتانى ناوچەکەو کۆمەڵگەى نێودەوڵەتى دەگەڕێتەوە بۆ شەڕى کۆبانى، بۆ ئەو شەڕە کە خەریک بوو لە قازانجى داعش کۆتایی بێت ئەمریکا بڕیاریدا هاوکارى شەڕڤانانى کورد بکات ئەوەش دەرگاى دونیای دەرەوەى بەرووى کورد لەسوریا کردەوە.

رۆژ دواى رۆژ پەیوەندییەکانى رۆژئاواى کوردستان لەگەڵ ئەمریکاو ئەوروپا گەشە پێدا تا دواجار ئەمریکا بریاریدا هێزى سەربازى رەوانەى سوریا بکات،هاوکات سەرۆکى فەرەنسا پەیوەندییەکى نوێى لەگەڵ کورددا بونیاد نا.

ئەو ئیدارەیە توانى پەیوەندى لەگەڵ رژێمى سوریا لەدۆخی نە شەڕ نە ئاشتى رابگرێت، هاوکات لەگەڵ ئێران و سعودییە و ئیمارات و کوێت و ئەردەن پەیوەندییەکى ئاسایی دروست بکات.

رۆژئاواى کوردستان بەردەوام هەوڵیداوە رۆژئاوا بكاتە هەرێمێكی فیدراڵیی دانپیا نراوە، بەڵام چی لەسەر ئاستی سوریاو چی لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی هێشتا دانپێدانانی فەرمى و راگەیەنراو بەو هەرێمە نییە، لەو چوارچێوەیەدا سەرۆکى ئەمریکاو بەرپرسانی ترى ئەو وڵاتە چەندین جار جەختیان لەوەکردوەتەوە کە پەیوەندی و هاوكاریان لەگەڵ كورد تەنیا بۆ شەڕی داعشەو كاتییە، بەڵام شەڕى داعش کۆتایی هاتووە ئێستا پەیوەندیەکان لە سەربازییەوە بوون بە ئابورى.

هەڕەشە بەردەوامەکانى تورکیا:
هەر لەسەرەتاوە خەونی كورد لەو بەشەی كوردستان ئەوە بوو كە كانتۆنەكانی كۆبانی‌و عەفرین‌و جەزیرە بەیەكەوە ببەستێت و تیایدا حكومەت‌و پەرلەمانی بنیاد بنێت، راگەیاندنی ئەم هەرێمەش بەشێوەیەكی سەرەكی كارەكانی گەیشتبووە قۆناغی كۆتایی و بڕیار بوو مانگی 11 ساڵی ٢٠١٧ دا ئەو هەرێمە بەفەرمى رابگەیەنێت، بەڵام هێرشەكانی توركیا ریسەكەی كردەوە بە خوری.

تورکیا تا ئێستا سێ ئۆپەراسیۆنى لە رۆژئاواى کوردستان ئەنجامداوە یەکێکیان لە مانگى ئابى ساڵى ٢٠١٦ بوو لەژێرناوى "مورتاڵى فورات"هەریەکە لە شارۆچکەکانى (جەرابلوس و عەزازو راعى) داگیرکرد، ئۆپەراسیۆنى دووەم لەژێر ناوى "چڵە زەیتون" لە مانگى شوباتى ٢٠١٧ بوو بۆسەر عەفرین دواى ٥٦ رۆژ بەرگری داگیریانکرد، سێیەمیان لە مانگی ٩ى ساڵى ٢٠١٩ بوو لەژێر ناوى "کانى ئاشتى"  سەرێکانى و گرێسپی داگیر کرد، بەوەش سنورى جوگرافی ئەو ئیدارەیە بچوک بۆوە.

ژمارەى پەنابەرانى سوریا لە خاکى تورکیادا نزیکەى سێ ملیۆن پەنابەر دەبێت، پلانى ئەردۆغان ئەوەیە لەرۆژئاواى کوردستان جێگیریان بکات و هەر خێزانێک لە پەنابەران ٢٠٠ بۆ ٥٠٠ مەترس زەویان پێ بدات تا خانووى لەسەر بکەن.

لەگەڵ بەردەوامى مەترسییەکانى سەر ئیدارەى رۆژئاواى کوردستان و بەتایبەتى هێرشە بەردەوامەکانى تورکیا و گروپە چەکدارەکان هاوکات نەبوونى پەیوەندی لەنێوان رژێمى سوریاو ئەو ئیدارەیە، بەڵام ئیدارەى خۆسەر رۆژانە پەرە بە ئاوەدانکردنەوەو بوژانەوەى سەرخان و ژێر خانى سنورى ژێر دەسەڵاتى خۆی بەرەو پێش بردوە.

ئەوەى لەئێستا ئەو ئیدارەیە بەرەو بەهێزى دەبێت رێکەوتنى لایەنە ناکۆکەکانى ناوخۆى رۆژئاواى کوردستانە کە لەم مانگەدا لەسەر بەڕێوەبردنى ئیدارەى کارگێری و سیاسى رێککەوتوون وتەنیا لە رووى سەربازییەوە ماوە بگەنە رێکەوتنى کۆتایی.

لاوازیەکانى ئیدارەى کوردى
لەماوەى ئەو چەند ساڵەدا خاڵى لاوازى کورد لەسوریا ناتەبایی و ناکۆکى ناوخۆیی بوو ئەویش لەنێوان دوو لایەنى سەرەکیدا کە"پەیەدە و پارتى" کە دوو بەرەى جیاوازیان لەژێر ناوى "تەڤدەم" و "ئەنەکەسە" پێکهێنا.

ئەو دوولایەنە ساڵى ٢٠١٦ بۆ ٢٠١٧ دوو رێککەوتنیان بەناوى "رێکەوتنى هەولێر، رێکەوتنى دهۆک" واژۆکرد، بەڵام هیچیان رێککەوتنەکەیان جێبەجێ نەکرد، بەڵام لەماوەى دوو مانگى رابردوودا گفتوگۆکانیان دەست پێکردوەو لەسەر هەردوو ئاستى سیاسى و کارگێڕی رێککەوتوون.

ئەم ناکۆکیانە زیانى زۆرى بە رۆژئاواى کوردستان گەیاند بەجۆرێک تورکیاو سوریا بەردەوام وەک خاڵى لاوازى کورد بەکاریان دەهێنا، ئەوەش زیانى بەو ئیدارە ناجێگیرە دەگەیاند کە لەباکورى سوریادا پێکهێنرابوو.

خاڵێکى ترى لاوازى ئیدارەى کوردى ئەو شەڕە ناپێویستە بوو کە لەناوچەکانى رەقەو دێرەزوور کردى لەکاتێکدا ئەو ناوچانە کوردى نین و ئەرکى رژێمى سوریا بوو ئەو کارە بکات، بەو هۆیەشەوە نزیکەى ٦ بۆ ٧ هەزار شەڕڤان شەهید بوون لەپێناو خاکێکدا کە کوردستان نییە.

هەروەها وەك چاودێران دەڵێن پەیەدە وەك حكومڕانی یەكەمی رۆژئاوای كوردستان خۆی وابەستەكردوە بە پەكەكەوەو لەژێر رۆشنایی و سیاسەتەكانی پەكەكەدا حوكمی رۆژئاوا دەكات، ئەوەش وایكردوە توركیا بكاتە گەورەترین دوژمن و مەترسی لەسەر خۆی.

هەموو ئەمانە بوونەن لاوازبوونى ئەو هەرێمە کوردییەو خۆ سەرقاڵکردن بە شەرێکى لاوەکییەوە لەجیانى قایمکردنى پایەکانى دەسەڵاتى کورد لە  رۆژئاواى کوردستاندا، هەر ئەوەش وەک هۆکارێک سەیر دەکرێت بۆ هێرشەکانى تورکیا بۆ سەر رۆژئاواى کوردستان.
س.هـ