شارپرێس:
ڕەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆكی توركیا بەمەبەستی نزیكبونەوە لەئەمریكاو هاوپەیمانی ئەتڵەسی، بەهەلیزانی پێشنیازی پاراستنی فڕۆكەخانەی كابول بگرێتەئەستۆ كە دەروازەی هاتنو چوونی دبلۆماتكارە بیانییەكانو یارمەتیو كۆمەكە نیودوڵەتییەكانە، بۆیە كاتێك سەرۆكی توركیا لەپەراوێزی لوتكەی ناتۆ لەبرۆكسل چاوی بەجۆ بایدنی سەرۆكی ئەمریكا كەوت، هەلەكەی قۆزتەوەو پێشنیازی وڵاتەكەی سەبارەت بەئەفغانستان خستەڕوو، ئەمریكا بەگرنگییەوە پێشوازی لەپێشنیازەكەی ئەنكەره كردو لەچەند ڕۆژی ڕابردودا شاندێكی سەربازی ڕەوانەی توركیا كرد.
وەزارەتی بەرگری توركیاش لە26ی یۆنیۆی 2021 ڕایگەیاند، لەگەڵ شاندە ئەمریكییەكە پرسی پاراستنی فڕۆكەخانەی حامید كەرەزای نێودەوڵەتییان لەكابول تاوتوێكردووەو هەردوولاش هاوڕان كە گفتوگۆكانیان لەوبارەوە درێژەی هەبێت.
ئەم پێشنیازەی توركیا هۆكارەكەی دوو فاكتەری سەرەكین:
یەكەم: پەیوەستە بەپاشەكشەی هێزەكانی ئەمریكاو هاوپەیمانی ئەتڵەسی لەئەفغانستان كە بڕیارە لە11ی سێبتێمبەری ئایندە كۆتایی بێت، واتە دوای تێپەڕبوونی 20 ساڵ بەسەر ڕوداوی 11ی سێبتێبمەری 2001و داگیركردنی ئەفغانستان لەلایەن ئەمریكاوە.
دوەم: پێشڕەوی هێزەكانی بزوتنەوەی تاڵیبان كە بەگوێرەی ڕاپۆرتەكان 70% خاكی ئەفغانستانی بەدەستەوەیە، بەشێوەیەك مەترسی ئەوە لەئارادایە كە ئەگەر بزوتنەوەكە پێشڕەوی زیاتر بكات لەوانەیە حكومەتەكەی ئێستای ئەفغانستان هەرەس بهێنێت.
دیارترین پاڵنەرە جۆراوجۆرەكانی پشت پێشنیازەكەی توركیا:
یەكەم: ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ واشنتۆن:
ئامانجی ئەردۆغان لەو پێشنیازە نزیكبوونەوەیە لەئیدارەكەی جۆ بایدنو ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانێتی لەگەڵ ئەمریكا، ئامانجیشی ئەوەیە واشنتۆن لەدوو دۆسییەی گرنگدا سازش بۆ توركیا بكات؛ یەكەم: دۆسییەی سیستەمی موشەكی ئێس – 400ی ڕوسی كە واشنتۆن بەتەواوی ڕەتیدەكاتەوە ئەنقەرە خاوەنى سیستەمێكی لەو جۆرە بێت، دوەم: دەستبەرداربوونی واشنتۆن لەپشتیوانی هێزەكانی سوریای دیموكرات كە ئەنقەرە بەمەترسی دەزانێت بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی وڵاتەكەی.
دوەم: جەختكردنەوە لەڕۆڵی توركیا لەناو ناتۆدا:
توركیا بەو پێشنیازەی دەیەوێت ئەو پهیامە بداتە خۆرئاوا كە هێشتا لەڕووی ستراتیژییەوە سەر بەهاوپەیمانی باكوری ئەتڵەسیەو نزیكبوونەوەشی لەڕوسیا پرسێكی تاكتیكییەو هێشتا ئەنقەرە سەرەنێزەی ناتۆیە لەزۆرێك لەو ڕۆڵانەی لەناوچە جیاجیاكاندا دەیگێڕێت.
لەدیدی ئەردۆغانەوە ئەنقەرە تاكە وڵاتە بتوانێت چارەسەرێك بۆ پرسی ئەفغانسان بدۆزێتەوە كە ناتۆ سەرباری كۆششە سەربازیو دبلۆماسییەكانی ماوەی 20 ساڵە لەئاستیدا دەستەوەستانە.
سێیەم: برەودان بەهەژموونی هەرێمی ئەنقەرە
ئامانجێكی ئەنقەرە لەو پێشنیازە ستراتیژییەتێكی تایبەتە بۆ برەودان بەهەژموونی توركیا لەدەرەوە هەروەك پێشتر لەسوریاو عێراقو لیبیاو ئازەربایجاندا پەیڕەویكردوە.
ئامانجی سەرەكی ئەردۆغان لەو ستراتیژییەتە جەختكردنەوەیە لەوەی توركیا دەوڵەتێكی هەرێمی گەورەیەو ئامانجەكانیشی قابیلی ئەوەن بێنەدی، هەروەها جۆشدانی شەقامی توركیا كە پشتیوانی لەئەجێنداكانی حكومەتەكەی دادو گەشەپێدان بكەن بەتایبەتی لەئێستادا كە بەگوێرەی ڕاپرسییەكان ئاستی جەماوەری حزبەكەی ئەردۆغان لەدابەزیندایە.
حساباتی ئەردۆغان
ئەردۆغان لەو هەنگاوەیدا بەدەستتێوەردانی سەربازی لەئەفغانستان گرەو لەسەر چەند فاكتەرێك دەكات، گرنگترینیان بریتین لە:
ـ سود وەرگرتن لەفاكتەرە ئاینیو مێژووییەكان
ئەردۆغان گرەو لەسەر ناسنانەی ئیسلامی توركیا دەكات بەوەی دەوڵەتێكی موسوڵمانەو پەیوەندییەكی مێژوییو شارستانی لەگەڵ گەلی ئەفغاندا هەیە، دەبێت ئەوەش لەبەرچاوبگرین كە ئەردۆغان زۆر بەباشی دەتوانی ئەو فاكتەرە بقۆزێتەوەو سودی لێوەرگرێت بەمەبەستی پتەوكردنی پەیوەندییەكانی لەگەڵ دەوڵەتانی عەرەبیو ئیسلامی.
ـ پشتبەستن بەدەوڵەتی قەتەری هاوپەیمانی
ئەردۆغان لەو پلانەیدا پشتی بەقەتەری هاوپەیمانی قایمە كە پەیوەندییەكی باشی لەگەڵ بزووتنەوەی تاڵیباندا هەیە، سود لەپشتیوانی دەوحە وەردەگرێت تاوەكو لەدوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا ڕۆڵی ئایندەی توركیا لەئەفغانستان قبوڵكراوبێت.
ـ سودەرگرتن لەڕۆڵو پێگەی پاكستان
ئەردۆغان گرەو لەسەر پشتیوانی وڵاتی پاكستانیش دەكات كە دراوسێی ئەفغانستانەو بەكونو كەلەبەرو كێشەوگرفتەكانی ئاشنایە، سود لەو فاكتەرە وەردەگرێت بۆ دابینكردنی ئاسایشی فڕۆكەخانەی كابول، چونكە ئەنقەرە پەیوەندییەكی پتەوی لەگەڵ ئیسلام ئاباددا هەیە.
ـ دەستكەوتنی پاڵپشتی داراییو لۆجستی
ئەردۆغان دەزانێت كە جێبەجێكردنی پێشنیازهكەی سەبارەت بەفڕۆكەخانەی كابول پێویستی بەپاڵپشتی داراییو سەربازییو هەواڵگرییو ئاسمانی هەیە كە دەبێت ناتۆ بۆی دابینبكات، لەم چوارچێوەیەداو بەپێی قسەكانی جیك سۆلیڤانی ڕاوێژكاری ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریكا، جۆ بایدن لەبڕۆكسل ئەردۆغانی لەوە دڵنیاكردۆتەوە كە ئەو پاڵشتییە بۆ هێزە سەربازییەكەی توركیا دابیندەكات.
گرفتو ئاستەنگو ئاڵێنگارییەكان
پرسیارەكە جەوهەرییەكەش ئەوەیە ئاخۆ ئەو حسابو كتابەی توركیا سەبارەت بەدەستتێوەردانی سەربازی لەئەفغانستان لەشوێنی شیاوی خۆیەتی؟ لێرەدا بەخوێندنەوەیەكی وردی دۆخی ئەفغانستانو هاوكێشە ئاڵۆزە هەرێمیو نێودەوڵەتییەكانو واقعی خودی وڵاتەكە ئەوەمان بۆ دەردەكەوێت كە تێوەگلانی سەربازی توركیا لەئەفغانستان ئەنقەره توشی مەترسیو سەریەشەی زۆر دەكات، ئەو پرسە كۆمەڵێك بەربەستو ئاستەنگ دەخاتە بەردەم هەوڵو كۆششەكانی ئەنقەرە كە دیارترینیان بریتین لە:
ـ تاڵیبان بوونی هێزی بیانی لەسەر خاكی ئەفغانستان ڕەتدەكاتەوە
بزوتەوەی تاڵیبان كە ئێستا سەرگەرمی سەركەوتنەكانێتی لەئەفغانستان، دوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكاو ناتۆ، ڕۆڵی توركیاو هەر دەوڵەتێكی دیكەی بیانی لەسەر خاكی ئەفغانستان ڕەتدەكاتەوە، بزوتنەوەكە بەئاشكرا هۆشداریی لەدۆخێكی لەوجۆرەداوەو ڕایگەیاندووە كە هیواخوازە هیچ هێزێكی بیانی بیر لەوەنەكاتەوە لەئەفغانستاندا بمێنێتەوە، جەختی لەوەشكردۆتەوە، ئاسایشی باڵیۆزخانەو فڕۆكەخانەكانی ئەفغانستان بەرپرسیارێتی خودی ئەفغانییەكانە، كەواتە ئەگەری ئەوە هەیە پێكدادانی سەربازی لەنێوان بزوتنەوەكەو هێزە ئەفغانییەكانی دیكە لەگەڵ هێزەكانی توركیادا ڕوبداتو ئەگەرەكەش زۆر نزیكە.
ـ هەڕەشەی ڕێكخراو تیرۆریستیەكان:
كشانەوەی ئەمریكا لەئەفغانستان دەرگا بەڕوی گروپە تیرۆریستو توندڕەوەكانی ئەو وڵاتەدا دەكاتەوە، ئەگەری ئەوەش هەیە ڕێكخراوەكانی قاعیدەو داعشو گروپی دیكەی تیرۆریست بگەڕێنەوەسەر گۆڕەپانی ڕوداوكانی ئەفغانستان، بۆیە گومانی زۆر هەن كە توركیا لەو پلانەیدا سەركەوتوو نابێت كە ناتۆ بەشكستخواردوویی لێی هاتۆتە دەرەوە.
ـ ناڕونی هەڵوێستی ناتۆ:
هەرچەندە ناتۆ پێشوازی لەو پێشنیازەی توركیا كردووە، بەڵام لەسەر ئەرزی واقع گرفتو ئاستەنگی گەورە چاوەڕێی پلانەكەی توركیا دەكەن، چونكە تائێستا ناتۆ ڕاینەگەیاندووە، پاڵپشتی هێزەكانی توركیا دەكات لەدابینكردنی پارێزگاری بۆ فڕۆكەخانەی كابول یان پشتیوانی ئاسمانییان بكات، ئەمە جگەلەوەی ناتۆ ڕازی نییە پاكستان بەشداری لەو پڕۆسەیەدا بكات.
ـ ناڕەزایی ناوخۆیی توركیا:
پارتە ئۆپۆزسیۆنەكانی توركیا ڕەتیدەكەنەوە پشتیوانی لەو پێشنیازەی ڕەجەب تەیب ئەردۆغانو پارتی دادو گەشەپێدان بكەن كە هێزە سەربازییەكانی توركیا پارێزگاری ئاسایشو سەقامگیریی فڕۆكەخانەی كابول بكەن یان توركیا هێزەكانی بنێرێت بۆ ئەفغانستان، تەنانەت ئەوەشیان قبوڵ نییە لەدوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكاو ناتۆ بەشێك لەهێزەكانی توركیا لەو وڵاتەدا بمێننەوە.
مەترسییە چاوەڕوانكراوەكان چین؟
ئەگەر ئەم پێشنیازەی توركیا شوێنی خۆی بگرێت، ئەوا هەرگیز ئەركی هێزە سەربازییەكەی توركیا ئاسان نابێت، بەڵكو دەكرێت بڵێین كە ئەم هەنگاوە سەركێشییەكی دیكەی توركیایەو ملبەملەی خوێناوییو سەرهەڵدانی كێشەی تازهی لێدەكەوێتەوە، مەترسی ئەوە هەیە هێزەكانی توركیا لەگەڵ بزوتنەوەی تاڵیباندا پێكدادەدهنو زیانێكی زۆریش بەر هێزەكانی توركیا بكەوێت، ئەمەش كاردانەوەی نەرێنی گەورەی دەبێت بۆ سەر دۆخی ناوخۆی توركیاو حوكمڕانی ئەردۆغان، ئۆپۆزسیۆنی توركیاش بەڕەهایی ئەوە ڕەتدەكەنەوە پارتی دادو گەشەپێدان ئەركێكی لەو جۆرە بگرێتەئەستۆ.
لەلایەكی دیكەوە ئەگەر تاڵیبان دەستبەسەر دەسەڵاتدا بگرێت لەئەفغانستان، ئەوا توركیا ناچارە مامەڵە لەگەڵ ئەو بزوتنەوە توندڕەوەدا بكات كە سورە لەسەر پراكتیزەكردنی بنەماكانی شەریعەتی ئیسلامی، ئەمەش توركیا دەخاتە بەردەم دوڕیانێكی مەترسیدارەوە؛ یەكەم ناچارە مامەڵەكردن لەگەڵ ئەو هێزە توندڕەوەدا بكات، دوەم پابەندبون بەبەڵێنەكانی لەبەرامبەر هاوپەیمانی ناتۆدا، ئەمە جگەلەوەی پرسی ئاوارەكانی ئەفغانستانیش سەرهەڵدەدات كە نزیكەی نیو ملیۆن ئاوارەو دەربەدەری ئەفغانی لەتوركیا نیشتەجێن، ئەگەری ئەوەش هەیە توركیا ببێتە پردێكی پەڕینەوەی ئاوارە ئەفغانییەكان بەرەو ئەوروپا.
لەلایەكی دیكەوە پێشنیازەكەی توركیا لەلایەن ڕوسیاو ئێرانو چینەوە بەهەستیارییەكی گەورەوە تەماشا دهكرێت، بەتایبەتیش كە ئەوان دەزانن توركیا لەسنوری هەژمونو قەڵەمڕەوی ئەو سێ دەوڵەتدا پلانی فراوانخوازییو هەژمونخوازی هەرێمی هەیە، ئەمەش مەترسی بۆ سەر بەرژەوەندییەكانی ئەو سێ دەوڵەتە دروستدەكات، هەربۆیە زمیر كابۆڵۆڤ-ی نێردەی تایبەتی سەرۆكی ڕوسیا بۆ ئەفغانستان لە18ی یۆنیۆی 2021 وتی:"پلانی توركیا بۆ دابینكردنی ئاسایشی فڕۆكەخانەی كابول ئەو ڕێككەوتننامە پێشێلدەكات كە لەگەڵ بزوتنەوەی تاڵیباندا واژۆكراوە، مۆسكۆ ئەوەشی لەبەرچاوە كە توركیا بەوەندە ڕاناوەستێتو نیازی وایە هەژموونی خۆی لەئازەربایجانو ئۆكرانیاو ناوچە ستراتیژییە جیۆسیاسییە گرنگەكانی دیكەدا پەرەپێبداتو ڕوسیاش بەوە ڕازی نییە، بۆیە ئەم ڕۆڵەی توركیا پێكدادان لەنێوان مۆسكۆو ئەنقەرەدا دێنێتە ئاراوە، بەتایبەتیش دوای ئەوەی توركیا لە16ی ئەم مانگەدا ڕێككەوتننامەی شوشە-ی لەگەڵ ئازەربایجاندا واژۆكردو نیازی وایە بنكەیەكی سەربازی لەو وڵاتەدا دابمەزرێنێت كە بەهیچ شێوەیەك لەلایەن ڕوسیاوە قبوڵكراو نییە".
پێشنیازەكەی توركیا لەلایەن ئێرانیشەوە قبوڵكراو نییە، چونكە بوونو ڕۆڵگێڕانی توركیا لەئەفغانستان ئاگری كێبڕكێو ناكۆكی نێوان تارانو ئەنقەرە لەئەفغانستان خۆشتر دەكات، چونكە دابەشكاری سیاسیو تایەفەگەریو جوگرافی كاریگەری زۆری هەیە بۆ سەر بەرژەوەندییەكانی هەردوو وڵات لەئەفغانستاندا، لەولاشەوە چین بەچاوی گومانو هەستیارییەكی گەورەوە دەڕوانێتە هەموو جوڵەو ڕۆڵێكی خۆرئاواییەكان لەئەفغانستان، بەتایبەتیش كە لەئێستادا پەكین ململانێییەكی سەختی لەگەڵ واشنتۆندا هەیە.
پوختەی قسە ئەوەیە:
ڕەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆكی توركیا لەڕێگەی ئەو پێشنیازەیەوە بۆ جۆ بایدن بەپاراستنی ئاسایشی فڕۆكەخانەی كابوك دەیەوێت بەبەردێك چەند كێلێك بشكێنێت، گەرەكیەتی پرسی ئەفغانستانیش بكاتە كارتێكی فشارو لەگەڵ دەوڵەتە زلهێزەكاندا سازشی پێبكاتو هەژمووی خۆی پێ زیادبكاتو سەوداو مامەڵەی تازەی پێوەبكات، بەڵام واقع دەڵێت: لەوانەیە پلانو بەرنامەڕێژییەكانی ئەردۆغان وردو ڕاستو دروستنەبن، ئەمەش گریمانەی ئەوەی لێدەكرێت كە هێزەكانی توركیا لەقوڕو لیتەو زەلكاوی ئەفغانستاندا گیربخۆنو بچەقن.
پێگەی ئەلیكترۆنی: موستەقبەل
نوسەر: خوڕشید دلی
وەرگێڕ: لوقمان حاجی قادر