ٍشارپرێس:
پێگەی ئەلەكترۆنی : عەرەب
نوسین: ئیبراهیم جین
وەرگێڕان: لوقمان حاجی قادر
ئەم پڕۆژەیە چ پێشتر و چ ئێستا، لە نێو دەلاقەو داڵانەكانی  میدیای عەرەبیدا وەك پێویست باسی لێنەكراوە، ئەوەیش لەو بارەوە نوسراوە بای ئەوە نییە خوێندنەوەیەكی قوڵ بۆ ماهیەتی پڕۆژەكە بكات كە پەیوەستە بە پرۆسەی بنیاتنانەوەی عێراق كە میسر پشتیوانی لێدەكات و ئوردونیش لێی سودمەند دەبێت، پڕۆژەكە لەسەر داروپەردووی بارگرژی و ململانێكانی جیهان و ناوچەكە ڕەنگڕێژ كراوە و وەبەرهێنانی تێدا دەكرێت. 

مانگی پێشوو لە لوتكەی سێقۆڵی بەغدا پڕۆژەكە لە لایەن مستەفا كازمی و عەبدولفەتاح سیسی و شای ئورونەوە خرایەوە بەرباس و لێكۆڵینەوە. ئامانجی پڕۆژەكە هاریكاری سێقۆڵی نێوان بەغدا و قاهیرە و عەممانە لە بوارە جۆربەجۆرەكاندا؛ عێراق نەوت بۆ میسر و ئوردون دابین دەكات، لە بەرامبەردا ئەو دەوڵەتە كارەبا بۆ عێراق دابین دەكەن، كۆمپانیا میسری و ئوردونییەكان بەشداری لە پڕۆسەی بنیاتنانەوەی عێراقدا دەكەن، ئوردون خاڵی بەیەكگەیشتنی عێراق و میسرە و لە ڕێگەی ئەو وڵاتەوە بەرژەوەندییەكان ئاڵوگۆڕ دەكرێن، نەوتی عێراق لە ڕێگەی ئەوردنەوە دەگاتە میسر و لەوێشەوە هەناردەی ئەوروپا دەكرێت.

باكگراوندی پڕۆژەكە
كازمی لە سەردانەكەی بۆ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە هاوینی ساڵی ڕابردوو لە لێدوانێكی بۆ ڕۆژنامەی واشنتۆن پۆست پڕۆژەكەی ڕاگەیاند و گوتی عێراق بەنیازە بچێنە نیو جەمسەربەندییەكی هەرێمی بەهێز و پڕۆژەیەكی زەبەلاحی گەورەی هاوشێوەی یەكیەتی ئەوروپا. 

ئەم یەكەجار نییە كە جەمسەربەندییەكی سیاسی و ئابووری عەرەبی لەم شێوەیە پێكبهێندرێت، پێشتریش عێراق و ئوردون و یەمەن و میسردا ئەندامی دامەزرێنەری ئەنجومەنی هاریكاری عەرەبی بوون، ئەنجومەنكە لە دوای داگیركردنی كوێت لە لایەن عێرقەوە هەڵوەشایەوە، ئەوسا چەند هێزێكی كەمی ناوچەكە ئەو جەمسەربەندییەیان بەدڵ نەبوو، چونكە پێویستییان پێنەبوو یان دژ بە بەرژەوەندییەكانیان بوو، بەڵام لەمڕۆدا دۆخەكە گۆڕاوە و زیاتر لە جاران پێویستیان پێیەتی.

ساڵی پار 15 ڕێككەوتنی ئابووری گەورە لە نێوان بەغدا و قاهیرە واژۆكراون، هەموویان دەربارەی دووبارە بنیاتنانەوەی عێراق بوون، پلانەكە وابوو كە كۆمپانیا میسرییەكان لەو پڕۆسەیەدا پشكی شێریان هەبێت، لە سەڵاحەدین و موسل و ئەنبار و سامەڕا كە زۆرینەی سونە نشینن شاری تازە بنیاتبنێن، هاوكان سعودیە و ئیماڕاتیش لە ڕووی سیاسییەوە زیاتر بە ڕووی عێراقد بكرێنەوە و بەغدا بگێڕنەوە نێو باوەشی وڵاتانی عەرەبی، میسر لەو پڕۆژەیەدا ڕۆڵی سەرەڕمی پێدەبڕێت. بەڵام پرسیارە جەوهەرییەكە ئەوەیە ئاخۆ ئێران كە باڵی بەسەر بازاڕەكانی عێراقدا كێشاوە و  دەستبەرداری ناوچە سونییەكانی عێراق بووە، مل بۆ ئەو پرۆژە تازەیە دەدات و پێی ڕازی دەبی؟ یاخود پڕۆژەكە بە ڕەزامەندی ئێران گەڵاڵەكراوە؟

بانكی نیودەوڵەتی بۆ یەكەمجار لە ساڵی 2014 بەشێوەیەكی بەرفراوانتر ئەم پڕۆژەی خستۆتەڕوو، لێكۆڵینەیەكی سەبارەت بە سوریا و لوبنان و ئەردەن و فەڵەستین و توركیا و عێراق و میسر پێشكەش كردووە، لە سەردەمی حەیدەر عەبادی پڕۆژەكە سەریهەڵدایەوە، لە ساڵی 2019 لە قاهیرە و نیویۆڕك بوو بە واقع و كاری لەسەركرا.
لە دوای لوتكە سێقۆڵییەكەی بەغدا (نید بڕایس) ی قسەكەری وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا ڕایگەیاند كە وڵاتەكەی پێی وایە پڕۆژەكە زۆر گرنگە بۆ برەودان بە پەیوەندییە ئابووری و ئەمنی و هەرێمییەكانی نێوان میسر و عێراق و ئوردون و سەقامگیری ناوچەكە، توانستی میسر و ئوردونی هاوپەیمانی ئەمریكا پەرەپێ دەدات و پاڵپشتیش لە حكومەتەكەی كازمی دەكات. 

هەندێك لە چاودێران پێیان وایە پڕۆژەی شامی تازە هێڵی سوری بەردەم هەژموونی ئێرانە لە عێراق بەگشتی و بە تایبەتیش ناوچەی خۆرئاوا، ئەو هەنگاوە خێرا جێبەجێكارییانەی تاوەكو ئێستا گیراونەبەر ئەمە دەسەلمێنن. دوای لوتكەی سێقۆڵی بەغدا، كامل ئەلوەزیری وەزیری گواستنەوەی میسر بە مەبەستی تاوتوێكردنی هاریكاری هاوبەشی نێان قاهیر و عەممان، چاوی بە ئەمجەد عەزایلە – ی باڵوێزی ئوردون لە میسر كەوت، پرسی بازرگانی بەندەرەكانی نێوانیان تاوتوێكرا بە مەبەستی كارئاسانیكردن لە گواستنەوەی كاڵاكانی میسر بۆ ئوردون و لەوێشەوە بۆ دەوڵەتانی دەوروبەری وەك سوریا و عێراق، هەروەها پەرەپێدانی توانستەكانی كۆمپانیای (جسری عەرەبی) كە هەرسێك دەوڵەتی عێراق و میسر و ئوردون موڵكداری دەكەن. 

 دوو وەزیرە میسری و ئوردونییەكە ئاماژەیان بۆ گرنگی پراكتیزەكردنی پڕۆتۆكۆڵی واژۆكراوی نێوان دەزگای گواستنەوەی وشكانی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی لە لایەك و كۆمپانیای (ئیتحادی عەرەبی = سوپەرجێت) ی میسر و هەردوو كۆمپانیای (جێت) ی ئوردونی و (شاند و گەشتیارانی) عێراقی لە لایەكی دیكەوە كرد بەو ئامانجەی پردێكی ئاسمانی لە نێوان قاهیرە و بەغدا دروست بكرێت كە بە عەمماندا تێدەپەڕێت، بەشێوەیەك نرخی گواستنەوەی گەشتیاران زۆر هەرزان بێت و تەنها 130 دۆلار بێت، هەروەها گواستنەوەی ئاویش لە نێوان بەندەری نوەیبغ و عەقەبە هەرزان بكەوێت و ئاسانكاری تێدا بكرێت. 

بە گوێرەی پرۆژەكە تەزووی كارەبا لە نێوان هەرسێك وڵاتدا ئالوگۆڕ دەكرێت و لە ڕێگەی چەند تۆڕێكەوە بەیەكەوە دەبەسترێنەوە، هەروەها تۆڕی گواستنەوەی غاز لە ڕێگەی ئوردونەوە لە نێوان میسر و عێراقدا دروست دەكرێت و دەروازەیەكیش بۆ گواستنەوەی نەوتی عێراق لە ڕێگەی ئوردونەوە بەرەو میسر دەكرێتەوە، هێڵی گواستنەوەی نەوتی خاوی بەسڕە – عەقەبە دادەمەزرێت، پڕۆژەكانی تەزووی كارەبا و ووزەی پاكوخاوێن و پتڕۆكیمیایی دادەمەزرێت و ئاڵوگۆڕی توانست و ئەزموون لە نێوان میسر و عێراقدا دەكرێت.

شارەزایان دەڵێن پڕۆژەكە داهاتی ئابووری گەورە دەستەبەر دەكات؛ عێراق بە نرخێكی كەمتر نەوت بە میسر و ئوردون دەفرۆشێت، بەغداش بەڵێنی بە قاهیر و عەممان داوە كە یەك بەرمیل نەوتیان بە 16 دۆلار پێ بفرۆشێت، لە بەرامبەردا تەزووی كارەبا لە لایەن میسرەوە بۆ عێراق دابین دەكرێت. 

ئەو خەونە ئابوورییەی نێون هەرسێك وڵات بەوەی پڕۆژەكە لە ئایندەدا ببێتە سەرەتایەك بۆ یەكیەتییەكی عەرەبی هاوشێوەی یەكیەتی ئەوروپا، چەندەها ئاڵێنگاری جۆراوجۆری لەپێشن، یەكێك لەوانە دووبارە هاوسەنگكردنەوەی پەیوەندییەكانی ناوچەكەیە، بۆیە دەوڵەتانی دەوروبەر ناچاردەبن یان بێنەپاڵ پڕۆژەكەوە یاخود بەربەستی بۆ دروست بكەن. 

ڕوون و ئاشكرایە كە ئامانجی سەرەكی پڕۆژەكە دووبارە ڕەنگڕێژكردنەوەی ناوچەكەیە لە ڕووی سیاسییەوە بەوەی پشت بە بەرژەوەندییە ئابوورییەكان و دووبارە بنیاتنانەوە دەبەستێت. ئەم پڕۆژەیە بۆ سوریاش زۆر گرنە كە شار و شارۆچكە و گوندەكانی وێرانبوون و پێویستیان بە دووبارە بنیاتنانەوە هەیە و وەبەرهێنەران چاویان لەوەیە لەو پڕۆسەیەدا بەشێكی كێكەكەیان بەركەوێت، ئەمەش پێویستی بەوەیە لە ڕووی سیاییەوە گۆڕانكاری بێتەكایەوە تاوەكو پڕۆژەكە (شامی تازە) سەركەوتوو بێت.

پڕۆژەی شامی تازە لەگەڵ بەرژەوەندی و پڕۆژەی سیاسی و ستراتیژییەتی زۆر لە لایەنەكانی ناوچەكە تووشی بەریەككەوتن دەبێت، جا بۆ ئەوەی پڕۆژەكە لە لانەكەدا نەمرێت، دەبێت سێ دەوڵەتە ئەندامەكانی بەربەستەكانی بەردەمی لابەرن.

هەڵوێستی ئێران

ڕازیكردنی ئێران بە پڕۆژەكە مەحاڵ نییە، چونكە ئێستا تاران لە هەوڵی زیندووكردنەوەی ڕێككەوتنامە ئەتۆمییەكەی دایە كە دەیەێت بەو هۆیەوە پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئەمریكا و جیهان ئاسایی بكاتەوە، نایەوێت هیچ بەربەستێك بێتە ڕێگەی ڕێككەوتننامە ئەتۆمییەكەی، بۆیە لەوانەیە ناچار بێت چاو لە هەندێك لەو شتانە بپۆشێت كە لە نێوان بەغدا و قاهیر و عەمماندا گەڵالە دەكرێت، ئەوەی بۆ تاران گرنگە ئەوەیە بتوانێت لە ڕێگەی دۆستەكانی لە عێراق  سەرەداوی بڕیاری سیاسی بەغدای بەدەستەوە بێت و بڕیاری كۆتایش لە چارەنووسی عێراق لە تارانەوە بدرێت. 

پڕۆژەكە بەشێوەیەك دیزاینكراوە كە دەكرێت فراوانتر بكرێت، جگە لە عێراق ئەو ناوچانەش بگرێتەوە كە ئێران بە باخچەی پشتەوەی خۆیان لە قەڵەم دەدات وەك لوبنان و سوریا، بۆیە ڕازیبوونی ئێران بە بەشێكی پڕۆژەكە باشترە لەوەی هەموو شتێكی لەدەست بچێت و دەست لە بنی هەمبانەكە دەرچێت، لەوانەشە ئەمە پیاڵە ژەهرێكی كوشندە بێت بۆ تاران كە ووردە ووردە پلانسازی بۆكراوە، دوور نییە وابێت.

دۆسییەی ئەمنی نێوان بەربەستێكی بەردەم پڕۆژەكەیە، ناشێت سێ دەوڵەتە ئەندامەكە لەبەرچاویان نەگرتبێت، بۆیە لە بەیاننامەی كۆتای لوتكەی بەغدا باس لە گرنگی هەماهەنگكاری هەواڵگری كراوە بۆ بەگژداچوونەوەی تیرۆر و تاوانی ڕێكخرا و ماددە هۆشبەرەكان، ئاڵوگۆری ئەزموون و شارەزایی لە بواری بەڵگەكانی تاوانكاری و بەرەنگاربوونەوەی تاوانە ئەلەكترۆنییەكان، ڕووبەڕووبوونەوەی هەموو ئەوانەی پشتیوانی لە تیرۆر دەكەن و پارەدار و چەكداری دەكەن و پەناگای ئارامی بۆ دابین دەكەن و لە میدیاكانەوە برەوی پێدەدەن.

هەڵوێستی ئیسڕائیل
 سەبارەت بە هەڵویستی ئیسڕائیل لەمەڕ پڕۆژەكە كە پەیوەندییەكی باشی لەگەڵ ئوردون و میسر هەیە، گرفتەكە ئەوەیە ئاخۆ تەلئەبیب ڕێگە بەوە دەدات خاكی فەڵەستین و كەرتی رۆژئاوا و كەرتی غەزە بینە ناو پڕۆژەكەوە، ئاخۆ ئیسڕائیل ئەم دەرفەتە دەقۆزێتەوە تاوەكو لە ڕووی سیاسسیەوە لە بارگرانی فەڵەستینییەكان ڕزگاری بێت؟ یاخود پێچەوانەكەی ڕاست دەردەچێت؟ ئاخۆ ئیسڕائیل شوێنپێی هەریەك لە یائیر لبید و كۆمپانیای نفنالی هاوبەشی هەڵدەگرێت لەوەی وا تەماشای پڕۆژەكە بكات كە فاكتەری ئاشتی و پەرەسەندن و ئارامی و سەقامگیریییە بۆ ناوچەكە.

بەربەستی سوریا 

لەم پێكهاتە تازەیەدا سوریا بەربەستە گەورەكەیە، چونكە بێ گەیشتن بە لێكتێگەیشتنێك بۆ تەنگژەی سیاسییەكەی، ناكرێت بێتە ناو پڕۆژەكەوە، ناشتوانێت دەروازە سنورییەكەی نێوان عێراق – سعودیە بەكاربێنێت بۆ هاتنەناوەوەی بارهەڵگر و كاڵاكان بۆ وڵاتەكەی هەروەك باسی لێوە دەكرێت.

دڵەڕاوكێی توركیا

توركیا وەك دەوڵەتانی دیكەی هەرێمی، هێشتا چاوەڕێی یەكلاییكردنەوەی پرسی سوریایە، بەڵام نەیتوانیووە هیچ پێشدەستییەكی قبوڵكراو لەوبارەوە بخاتەڕوو، ئەنقەرە ڕایەڵە ئابوورییەكانی لەگەڵ دەوڵەتانی ناوچەكەی بەلاوە گرنگە كە لەگەڵیان لە كێشەدایە، بۆ ئەو پرسەكە پەیوەستە بە بەرژەوەندییەكانی خۆیەوە، پەیوەستە بە پرسی پارتی كرێكارانی كوردستان و پرسی نەوتی نێوان هەرێمی كوردستان و توركیا كە بە خاكەكەیدا تێدەپەڕێت.

لولەبۆری نەوتی عێراق كە بە توركیادا تێدەپەڕێت، بە گوێرەی ڕێككەوتنێكە كە لە ساڵی 1973 مۆركراوە و دواتریش چەندەهاجار پەرەیپێدراوە، بەو هۆیەوە نەوتی خاوی عێراقی لە ڕێگەی بەندەری جیهانی توركییەوە دەگاتە دەریای ناوەڕاست. مایكڵ نایتس- ی توێژەر لە پەیمانگای واشنتۆنلەوبارەوە دەڵێت: ئەگەر هێڵی نەوتی نیوان توركیا و عێراق دابخرێت، لە چەند هەفتەیەكی كەمدا جیهان نزیكەی نیو بەرمیل نەوتی لەكیس دەچێت.

 لە ساڵی 2014 وە ئەنقەرە ڕێگەی بە هەرێمی كوردستان داوە بێ گەڕانەوە بۆ بەغدا نەوت لە ڕێگەی بەندەری جیهانەوە ڕەوانەی بازارەكانی دەرەوە بكات، ئەمەش وایكرد كوردەكان بتوانن ڕاستەوخۆ نەوتەكەی خۆیان بفرۆشن و لە داهاتەكەی سودمەندبن، بەغدا بەم پڕۆسەسە ڕازی نەبوو، بەمەش گرفتی گەورە كەوتە نێوان بەغدا و ئەنقەرە، ئەو هێڵە نەوتییە سەرچاوەیەكی سەرەكیی دەستكەوتنی نەوتی خاوە بۆ توركیا و 24% داهاتەكانی ئەنقەرە پێكدێنێت، لێرەوە پڕۆژەی شامی تازە وەك جاڕدانی جەنگە دژ بە توركیا.  

پوختەی قسە ئەوەیە: چارەنووسی ئەم پڕۆژە زەبەلاحانەی وەك پڕۆژەی شامی تازە، پەیوەستە بە سیاسەتی پشوودرێژی و دەستوپەنجە بادانی نیوان لایەنە كێبڕكێكارەكان، لەم پرۆسەدا عەنتەریات و دروشمبازی و تایەفەگەری و نەتەوەگەرایی پولێكی قەڵب ناكەن، ئەم چەشنە پڕۆژانە لە سەرووی دروشم و چەمك و دەسەڵاتی هێزە بچوكەكانەوەیە.