پێشەکی
لە هەر سیستەمێکی سیاسی فرەحزبیدا، سەقامگیری و بەردەوامیی نەزمی سیاسی پەیوەستە بە هاوسەنگی هێز لە نێوان کارەکتەرە سەرەکییەکانەوە. هەرێمی کوردستانی عێراق بە هەموو پێشهات و قەیرانەکانیەوە، نموونەیەکی بەرچاوی کۆمەڵگەیە کە تیایدا هاوسەنگییەکى لەرزۆرکى هێز لە نێوان دوو هێزی سەرەکی پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتمانی کوردستان دروستبووە. ئەم هاوسەنگییە نەک هەر پێکهاتەی سیاسی هەرێم دیاری دەکات، بەڵکو ڕەوتی گەشەسەندنی ئابووری و ڕۆشنبیری و ئەمنییش دیاری دەکات.

لەو نێوەندەدا شاری هەولێر پێگەیەکى تایبەتی هەیە؛ جگە لەوەی کە پایتەختی سیاسی و ئیداریی هەرێمە، بووەتە ناوەندی بڕیاردانی ئابووری و ستراتیژی کوردستانیش. ئەگەر هاوسەنگی سیاسی لە هەولێر بپارێزرێت و هەموو پارت و قەوارەکان ڕۆڵیان هەبێت لە بەڕێوەبردنى ئەم هەرێمەدا، ئەگەری گەڕاندنەوەی پێکەوە ژیانی حزبی و بەردەوامیی نەزمی سیاسی هەیە، بەڵام هەر چڕبوونەوەیەکی دەسەڵات تێیدا لەدەست لایەنێکى سیاسی، دەتوانێت زەمینە بۆ قەیرانی قووڵتر خۆش بکات.

ڕەگ و ڕیشەی مێژوویی نایەکسانی و دروستبوونی جەمسەرگیری لەدەسەڵاتدا
ھەرێمی کوردستان لە ساڵانی نەوەدەکانى سەدەى پێشوەوە ھەمیشە لە نێوان دوو جەمسەری گەورەی سیاسییدا دابەش بووە. دوای ڕاپەڕینی ساڵی 1991 و دامەزراندنی ناوچەی دژە فڕین، پارتی دیموکراتی کوردستان هەژمونى خۆى بەسەر پارێزگانى هەولێر و دهۆک سەپاند و یەکێتی نیشتمانی کوردستانیش بەسەر پارێزگاى سلێمانییدا. شەڕی ناوخۆی ساڵانی ١٩٩٤-١٩٩٨ ئەم دابەشبوونەی بە دامەزراوەیی کرد و هەر لایەنێک کایەی کاریگەری ئیداری و ئەمنی و ئابووری خۆی دروست کرد.

لەگەڵ ڕووخانی ڕژێمی سەدام حسێن لە ساڵی 2003 و بە فەرمی بوونی هەیکەلی فیدراڵی لە دەستووری عێراقدا، هەرێمی کوردستان وەک قەوارەیەکی یاسایی ناسێندرا، بەڵام دابەشبوونە ناوخۆییەکان لەبرى کاڵبوونەوە، فۆرمی دامەزراوەیییان وەرگرت. لە ئەنجامدا جۆرێک لە دوو دەسەڵاتی لەناو هەرێمدا دامەزرا، کە بە تێپەڕبوونی کات لە کایەی سەربازییەوە بۆ ئابووری و پەروەردە و میدیا و تەواوى ژیان تەشەنەی کرد. ئەم دووانەیە جۆرێک لە هاوسەنگی لە ڕووکەشدا دروستکرد، بەڵام بە کردەوە لەبری کێبڕکێی تەندروست، جۆرێک لە دابەشکردنی سەرچاوە و بەرژەوەندییەکانی هێنایە ئاراوە کە تا ئێستاش ڕێگری لە سەرهەڵدانی سەروەرییەکی یەکگرتوو لە هەرێمدا دەکات.

هەولێر وەک دڵی بڕیاردانی سیاسی و ئابووری
هەولێر تەنها پایتەختی هەرێم نییە، بەڵکو هێمای چڕبوونەوەی دامەزراوەیی دەسەڵاتە. هەموو وەزارەت و دامەزراوە ئابوورییەکان و کونسوڵخانەکان و ناوەندە نێودەوڵەتییەکان لەم شارەدا هەڵکەوتوون. لە ڕوانگەی زۆرێک لە شرۆڤەکارانەوە، هەولێر مێشکی سیاسی و لە هەمان کاتدا دڵی ئابووریی هەرێمى کوردستانە. ئەم چڕبوونەوە دوو لایەنی هەیە: لە لایەک بووەتە هۆی گەشەسەندن و گەشەکردنی شارەکان و ڕاکێشانی وەبەرهێنانی بیانی و لە لایەکی دیکەوە مەودای نێوان ناوەند و کەنارەکان (پارێزگاکانى دیکەى هەرێم) زیاد کردووە ئێستا یەکێکە لە ئاستەنگە سەرەکییەکانی پاراستنی هاوسەنگی لە هەرێمدا. چڕبوونەوەی دەسەڵاتى بڕیاردان لەم پارێزگایەدا توانای مانۆڕی زیاتری بە پارتى بەخشیوە و لەم ڕوانگەیەوە، هەولێر تەنها ناوەندی حکومەت نییە، بەڵکو گۆڕەپانی سەرەکی هاوسەنگی هێزیشە.

چەمکی هاوسەنگی هێز و پێویستی پێناسەکردنەوەی لە سیستمی سیاسی کورد دا
هاوسەنگی هێز بە شێوەیەکی کلاسیکی بە واتای ڕێگریکردنە لە چڕبوونەوەی ڕەهای دەسەڵات لە دەستی یەک کارەکتەرى سیاسیدا. لە هەرێمی کوردستاندا ئەم چەمکە تەنیا بەتیۆری نییە، بەڵکو بەتەواوی پراکتیزە کراوە. لە غیابی حکومەتێکی ناوەند بەهێزدا، تەنها شتێک کە بتوانێت پێش بە ململانێ، دووبەرەکی، یان داڕمانی سیاسی بگرێت، هاوسەنگی هێزە لە نێوان هەردوو حزبی سەرەکی و پارتە سەرەکییەکانى دیکەدا. بەڵام ئەزموونی دوو دەیەی ڕابردوو دەریخستووە کە ئەم هاوسەنگییە زۆرجار دەستکرد و لەرزۆرک بووە؛ هەر کاتێک لایەنێک لە ڕووی سەربازی یان ئابوورییەوە لایەنەکەی دیکەى تێپەڕاندبێت، مەترسی ململانێ یان هەڵوەشانەوە هەرێمى زیادتر کردووە. بە پێچەوانەوە هەر کاتێک میکانیزمەکانی گفتوگۆ و دابەشکردنی دەسەڵات و بەڕێوەبردنی سەرچاوە هاوبەشەکان بەهێزکرابن، ناوچەکە سەقامگیرییەکی ڕێژەیی بەدەستهێناوە، هەر بۆیە هەرێمی کوردستان بۆ تێپەڕاندنی ئەم قۆناغە هەستیارە ئێستا پێویستی بە پێناسەکردنەوەی چەمکی هاوسەنگی هێز هەیە لەسەر بنەمای دامەزراوەییبوون و شەفافیەتى ڕاستەقینە.

ڕۆڵی لایەنە سەرەکییەکان لە ئەندازیاری هێزدا
پارتی و یەکێتى بانگەشەی ئەوە دەکەن کە نوێنەرایەتی تەواوى گەلی کوردستان دەکەن، بەڵام واقیعەکە ئەوەیە کە هەر لایەنێک بەشێکی دیاریکراوی جوگرافیا و کۆمەڵگا و پێکهاتەی ئابووری هەرێمەکەی بەدەستەوەیە. پارتى بە شێوەیەکی گشتى لە دهۆک و هەولێر جەماوەرى هەیە و سەرچاوە نەوتییەکان و پەیوەندییەکانی دەرەوەی کۆنتڕۆڵکردووە، هاوکات یەکێتى لە سلێمانی و ناوچەکانی ڕۆژهەڵاتى هەرێمدا کاریگەرییەکی کۆمەڵایەتی و کولتووری فراوانتری هەیە.

ئەم دابەشبوونە بووەتە هۆی دروستبوونی دوو سیستەمی کارگێڕی و دوو تۆڕی ئەمنی و تەنانەت دوو ڕێڕەوی داڕشتنی سیاسەت. بە کردەوە ئەوەی پێی دەوترێت حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ڕاستیدا هاوپەیمانیی دوو نیمچە حکومەتە.

ئاڵنگارى ئابووری و کاریگەریی ناوچەیی لە هاوسەنگی هێزدا
هاوسەنگی سیاسی هەرێم بەبێ لەبەرچاوگرتنی ئابوری و کاریگەری دەرەکى، تێگەیشتن لێی، ئاسان نابێت. هەرێمی کوردستان پشت بە هەناردەکردنی نەوت دەبەستێت. زۆرینەی ئەم سەرچاوانە لە دەستی دامودەزگاکانی سەر بە پارتی دایە و ناوچەکانی ژێر کاریگەریی یەکێتی نیشتمانى پشکێکی کەمتریان لەو داهاتانە هەیە.

ئەم نایەکسانییە ئابوورییە بە تێپەڕبوونی کات بۆشایی سیاسی قووڵتر کردووەتەوە. لە لایەکی دیکەوە کارەکتەرە ناوچەییەکانی وەک تورکیا، ئێران و تا ڕادەیەکی کەمتر ئەمریکا، کاریگەریی ڕاستەوخۆی لەسەر ئەم هاوسەنگییە هەیە.

تورکیا بە پەیوەندییە ئابوورییە بەرفراوانەکانی لەگەڵ هەولێر، بە کردەوە کاریگەریی پێکهاتەیی لە بڕیاردانی حزبەکەدا بەدەستهێناوە، لە کاتێکدا ئێران لە ڕێگەی پەیوەندییە مێژووییەکانی لەگەڵ یەکێتى هەوڵی پاراستنی هاوسەنگییەکەی داوە.

ئەم دۆخە جۆرێک لە هاوسەنگی فرە چینی دروست کردووە: هاوسەنگی ناوخۆیی نێوان لایەنەکان و هاوسەنگی دەرەکی لە نێوان لایەنگرانیاندا. پاراستنی ئەم دوو ئاستە هاوسەنگییە بۆ مانەوەی ناوچەکە زۆر گرنگە.

قەیران و تاقیکردنەوەکانی هاوسەنگی هێز
ئەزموونی هەرێم لەماوەی دوو دەیەی ڕابردوودا ئەوە دەردەخات کە هەموو قەیرانێکی گەورە بەهۆى تێکچوونى هاوسەنگی هێزەوە بووە لە نێوان لایەنە سیاسییەکاندا.

لە کاتی هێرشی داعش (٢٠١٤-٢٠١٧)، هاوکاریی بەناچارى نێوان پارتی و یەکێتى توانی سەقامگیریی ناوچەکە بپارێزێت. بەڵام دوای شکستی داعش و ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی لە ساڵی 2017، ئەم هاوکارییە گۆڕا بۆ کێبڕکێ. وەرگرتنەوەی کەرکوک لەلایەن بەغدا و شکستی سیاسی هەولێر دەریخست کە نەبوونی هاوسەنگی ڕاستەقینە دەتوانێت هەموو دەستکەوتەکانی هەرێم بخاتە مەترسییەوە.

لە لایەکی دیکەوە ئەو قەیرانە داراییانەی کە بەهۆی کەمکردنەوەی بودجەی بەغداوە دروستبوون، جیاوازی نێوان ناوچەکانى فراوانتر کردووە. لەکاتێکدا هەولێر توانیویەتی قەرەبووی بەشێک لە کێشەکان بکاتەوە بە کەڵک وەرگرتن لە پەیوەندییەکانی دەرەوەى، سلێمانی ڕووبەڕووی بێکاری و ناڕەزایی کۆمەڵایەتی زۆر بوەتەوە. ئەم مەرجانە جارێکی دیکە تیشک دەخەنە سەر پێویستی پێکهێنانی هاوسەنگییەکی نوێ لەسەر بنەمای هاوکاری دامەزراوەیی.

هەولێر و ئایندەی پێکەوە ژیانی حزبی
هەولێر لە دۆخێکدایە کە دەتوانێت ڕۆڵی هاوسەنگکەرێکی بەردەوام بگێڕێت. چڕبوونەوەی ئابووری و ئامادەیی دیپلۆماسی و وەبەرهێنانی نێودەوڵەتی ئەم شارەی کردووە بە خاڵی یەکگرتنی بەرژەوەندییە ناوخۆیی و دەرەکییەکان. هەر قەیرانێکی سیاسی لە هەولێر دەتوانێ دەستبەجێ لێکەوتەی ئابووری و ئەمنی بەرفراوانی هەبێت، بۆیە پێویستە سەرکردەکانی هەرێم هەولێر نەک وەک پایتەختی حزبێک، بەڵکو وەک پایتەختی نیشتمانی هەرێمی کوردستان پێناسە بکەنەوە. ئەگەر هاوسەنگی سیاسی لە هەولێر بپارێزرێت و میکانیزمی بەشداری ڕاستەقینە لە بڕیاردان بۆ هەموو لایەنەکان دروست بکرێت، ئەگەری شکاندنی سووڕی کێبڕکێی بێ سوود و گواستنەوە بۆ هاوکاری بەردەوام زیاتر بکرێت.

چینی خۆڵەمێشی لە هەرێمی کوردستان
لە زانستی سیاسیدا، چینی خۆڵەمێشی ئاماژەیە بۆ ئەو هاوڵاتییانەی کە نە لە لایەنی فەرمانڕەواکان و نە لە لایەنی ئۆپۆزسیۆنن؛ گروپێک کە بەڕواڵەت بێلایەنە، بەڵام لە پراکتیکدا ڕۆڵێکی یەکلاکەرەوە دەگێڕێت لە سەقامگیری یان داڕمانی نەزمی سیاسیدا. ئەم چینە ناسراون بە تەماشاکەرانی سیاسی، چینێک کە نە شۆڕش دەکات و نە ناڕەزایەتی دەردەبڕێت، بەڵکو بە بێدەنگی خۆی یارمەتی بەرهەمهێنانەوەی دەسەڵات دەدات.

لە هەرێمی کوردستان چینی خۆڵەمێشی دیاردەیەکی نوێ نییە. ڕەگ و ڕیشەی دەگەڕێتەوە بۆ قۆناغی دوای ڕاپەڕینی ١٩٩١ و پێکهێنانی ئیدارەی خۆسەر، کە کۆمەڵگا بێزار بوو لە شەڕ و ئاوارەیی و هەژاری و ئەولەویەتی زۆرێک لە هاوڵاتیان مانەوە بوو لە دۆۆخێکى سەقامگیردا نەوەک گۆڕانکاری. لەم هەلومەرجەدا دوورکەوتنەوە لە سیاسەت بوو بە ستراتیژی مانەوە و بە تێپەڕبوونی کات فۆرمێکی کولتووری و کۆمەڵایەتی وەرگرت. ئەمڕۆ ئەم چینە تەنیا بێباک نییە، بەڵکو بە شێوەیەکی کۆنەپارێزانە چالاکە: سوود لە دۆخی ئێستا وەردەگرێت، بەڵام هیچ ئارەزووی گۆڕانکارى نییە.

پێکهاتەی حزبی هەرێمی کوردستان – لەسەر بنەمای دوو حزبی گەورە و چەند هێزێکی بچووکتر – تۆڕێکی لە بەرژەوەندی دروستکردووە، چ لەڕووی ئابووری و چ لەڕووی ئیدارییەوە، کە هاووڵاتیان بە حزبەوە دەبەستێتەوە. دامەزراندن و پلە بەرزکردنەوە و تەنانەت وەرگرتنی خزمەتگوزارییە گشتیەکان زۆرجار لە ڕێگەی حیزبەوە تێدەپەڕێت. لەم جۆرە هەلومەرجەدا زۆر کەس بڕیار دەدەن کە لەم تۆڕەدا بمێننەوە، چونکە وازهێنان لێی بە واتای دوورکەوتنەوەیە لە سووڕی خۆشگوزەرانی و دڵنیایی.

ئەم وابەستەییە لە نێوان حیزب و کۆمەڵگادا گەورەترین بەربەستە لە بەردەم پێکهێنانی دامودەزگا مەدەنییە سەربەخۆکان. هەروەها زۆرێک لە ڕێکخراوە ناحزبییەکان بۆ مانەوەیان ناچارن پێکەوە بژین یان لەبەردەم حیزبە گەورەکاندا بێدەنگ بن. بەم شێوەیە چینە خۆڵەمێشییەکە بووەتە پایەیەکی نەبینراوی دەسەڵات.

دیاردەی چینی خۆڵەمێشی لە هەرێمی کوردستان هاوشێوەی کۆمەڵگا عەرەبییەکانە لە دوای بەهاری عەرەبی. لە تونس و ئوردن، دوای داکشانى شەپۆلی شۆڕشەکان، بەشێکی زۆری کۆمەڵگا سەقامگیری ڕێژەیییان لە چاکسازی قووڵ پێ باشتر بوو. لە لوبنان حکومەتی کۆدەنگی بەرهەمی هەمان هاوسەنگی کۆمەڵایەتی بوو: هەمووان ناڕازین، بەڵام کەس نایەوێت هاوسەنگییەکە تێکبدات.

لە عێراق، لێکۆڵینەوەکانی "سەنتەری ئەلبەیان بۆ لێکۆڵینەوە و پلاندانان" (بەغدا، 2022) دەریدەخەن کە زیاتر لە 60%ی گەنجانی شارەکانی باکوور مەیلیان هەیە بۆ مانەوە بەبێلایەنى، چونکە ئەوان سیاسەت بە بوارێکی گەندەڵ و کارکردن بۆ بەرژەوەندی کەسی دەزانن. بوونی چینە خۆڵەمێشییەکە لە هەرێمی کوردستان کاریگەریی فرەلایەنەی هەیە لەوانە:

هێشتنەوەى سیستمى سیاسی وەک خۆى: تا زۆرینەی کۆمەڵگە بێدەنگ بن، حزبەکان هەست بە پێویستی چاکسازی ناکەن.
کەمکردنەوەی سەرمایەی کۆمەڵایەتی: بێمتمانەیی و بێباکی و هاودەنگی کۆمەڵایەتی لاواز دەکات.
کۆچ و هەڵاتنی مێشکەکان: زۆرێک لە گەنجان و کەسانى دەستەبژێرى خۆڵەمێشی کۆچکردنیان پێ باشترە لەوەى بەشداری لە سیاسەتدا بکەن.
مەترسی داڕمانی هاوسەنگی هێز: ئەگەر لایەنێک ئەم بێدەنگییە بە قازانجی خۆی بشکێنێتەوە، ئەوا هاوسەنگی ناجێگیری هێز لە هەرێمدا دەڕووخێت.
بەم پێیە ئاڵنگارى سەرەکی بۆ ئایندەی هەرێم تەنها چاکسازی لە قەوارەی سیاسیدا نییە، بەڵکو بەئاگاهێنانەوەی چینی بێدەنگیشە. تا ئەو کاتەی چینە خۆڵەمێشییەکە لە پێگەی سەیرکردنەوە نەگوازرێتەوە بۆ پێگەی بەشداریکردن، هیچ هاوسەنگییەکى هێز بە جێگیری نامێنێتەوە.

ئەنجام
هاوسەنگی ڕاستەقینە تەنها کاتێک دەتوانرێت بەردەوام بێت کە لەسەر بناغەی دامەزراوە مەدەنییەکان و ئابوورییەکی شەفاف و بەشداری گشتی بنیات بنرێت. ئەگەر هەولێر لە پایتەختی تاک حزبەوە تێپەڕێت و ببێتە ناوەندی پێکەوەژیان و بڕیاردانی نیشتمانی، هەرێمی کوردستان دەتوانێت مۆدێلێکی ڕەسەنی حوکمڕانی هاوسەنگ لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێشکەش بکات، ئەگەر نا کێبڕکێی بێکۆتایی نێوان دوو حیزبی سەرەکی کۆمەڵگای کوردی لە سووڕێکی دووبارەبووەوەی بێمتمانەیی و وابەستەییدا دەهێڵێتەوە.

چینە خۆڵەمێشییەکەی هەرێمی کوردستان هێمای جۆرێک لە کۆنەپارێزى مۆدێرنە. ئەم چینە، لە ڕووکەشدا، هێزی بێدەنگی کۆمەڵگایە، بەڵام لە پراکتیکدا گرنگترین فاکتەری مانەوەی دۆخی سیاسییە بەم شێوەیەى ئێستا.