راپۆرتی شیکاریی شارپرێس- بەختیار ئەحمەد

یەکەم: پێناسەکردنی دەستووری نهێنی تورکیا
دەستنیشانکردنی فەرمی و تێڕوانینی باو
بەڵگەنامەکە بە فەرمی بە (بەڵگەنامەی سیاسەتی ئاسایشی نیشتمانی/Milli Güvenlik Siyaset Belgesi ) ناسراوە، ئەم ناوە فەرمییە جەخت لەسەر گرنگی ستراتیژییەکەی دەکاتەوە لەناو دەوڵەتدا، بەڵام سەرەڕای ناوە فەرمییەکەی، لە سەر ئاستى جەماوەر بە (کتێبی سوور Kırmızı Kitap) ناسراوە و بە شێوەیەکی بەرفراوان بە (دەستووری نهێنی) تورکیا ناودەبرێت. ئەم زاراوەیە ڕەنگدانەوەی ڕۆڵی سەرەکى ئەو دەستورەیە لە ئاڕاستەکردنى کاروباری دەوڵەتدا هاوشێوەی بەڵگەنامەیەکی دەستووری، لە هەمانکاتدا تیشک دەخاتە سەر سروشتە نهێنییەکەی كە زۆرجار بە نهێنیترین بەڵگەنامەی تورکیا ناودەبرێت (1).
ئامانج و گرنگیییەکەی
لە ڕووی کاراییەوە، کتێبی سوور وەک چەمکێکی سیاسی و ستراتیژی باسی لێوە دەکرێت، نەک بەڵگەنامەیەکی یاسایی پابەندکەر. ئەم جیاکارییە زۆر گرنگە، لەبەرئەوەى لە دەرەوەی چوارچێوەی یاسایی فەرمی کاردەکات. بەڵام لە پراکتیکدا بە بەڵگەنامەیەکی بنەڕەتی دادەنرێت بۆ دەستنیشانکردنی هەڕەشە ناوخۆیی و دەرەکییەکان و  کاریگەری ڕاستەوخۆى لەسەر داڕشتنی بڕیارەکانی سیاسەت هەیە کە لەلایەن دەزگا جیاوازەکانی حکومەتەوە دەدرێن. (2) ئەم کتێبە وەک بنەمایەک بۆ چەمکی ستراتیژی نیشتمانی و سەربازی کاردەکات و ڕێنوێنی پێکهاتەی ڕێکخراوەیی و پێکهاتە جیاوازەکانی حکومەتی تورکیا دەکات، ئەمەش دزەکردنی قووڵی ئەو دەستوورە لە پلاندانانی ستراتیژی دەوڵەتدا نیشان دەدات.
پۆلێنکردن و کاریگەرییە یاساییەکان
ئەم بەڵگەنامەیە لە تورکیادا لە بەرزترین ئاستی نهێنیدا پارێزراوە و ئاشکراکردنی تاوانە و سزاکەى زیندانیکردنە. ئەم سزا توندە جەخت لەسەر پابەندبوونی دەوڵەت دەکاتەوە بە پاراستنی نهێنییەکانی. لەلایەکى دیکەوە مشتومڕێکی بەرچاو لەوەوە سەرهەڵدەدات کە سەرەڕای نەبوونی پێگەی یاسایی لە یاسای تاوانەکانی تورکیا (TCK) یان یاسای دادوەری تاوانکاری  (CMK)، دادگاکانی تورکیا لە ماوەی دەیەی ڕابردوودا دەستیان کردووە بە ئاماژەدان بە کتێبی سوور لە بڕیارەکانیاندا کە بەپێى بەڵگەنامەکە ڕەخنەگرانی حکومەتیان سزا داوە لە ماوەی دەیەی ڕابردوودا (3)، ئەم کارە نیگەرانییەکی قووڵ سەبارەت بە ڕێکاری یاسایی، سەربەخۆیی دادوەری و سەروەری یاسا دەوروژێنێت، تایبەت بەوەى کە بەڵگەنامەیەکی نایاسایی بەکاربهێنرێت وەک بنەمایەک بۆ بڕیارە دادوەرییەکان.
مشتومڕی نێوان ئەفسانە و واقیع
دژایەتییەکی بەرچاو لە چۆنیەتی تێگەیشتن لە کتێبی سووردا هەیە. شارەزایانی وەک شارەزای بوارى هەواڵگری و ئاسایش سێرکان یڵماز، وەک ئەفسانەیەکی دروستکراو ڕەتيدەکەنەوە و جەخت لەوە دەکەنەوە کە (سەیرە هیچ کەسێک ئەم کتێبەی نەبینیوە، هەروەها کەسیش نایبینێت) (4). یڵماز دەڵێت کە تەمومژاوییەکەی زیاتر لە پیلانگێڕیی مافیایی دراما تەلەفزیۆنییەکانی تورکیا دەچێت تا ئەوەى لە واقعدا بوونێکى ڕاستەقینەى هەبێت، ئەم هەستیارییەش ڕێگری دەکات لە تێگەیشتنێکی عەقڵانی لە سیاسەتەکانی دەوڵەت.
لە بەرامبەردا، چەندین لێدوان و ڕاپۆرتی فەرمی لەسەر بوون، ناوی فەرمی، نوێکارییە بەردەوامەکان و کاریگەرییە بەرجەستەکراوەکانی لەسەر سیاسەتی دەوڵەت پشتڕاست دەکەنەوە (5). باسکردن لە بەڵگەنامەیەکى بەربڵاو و کاریگەر، بەڵام لەهەمانکاتدا نهێنی، لەگەڵ گێڕانەوەیەکی گشتی کە وەک ئەفسانەیەک بوونى ڕەتدەکاتەوە، نیشانەى دروستکردنى تەمومژێکى بە ئەنقەستەتا بتوانرێت لە ڕووى ستراتیژەوە سوودیلێوەربگیرێت.
ئەگەر بەڵگەنامەیەک بە شێوەیەکی بەرفراوان بوترێت کە بوونی هەیە و کاریگەری لەسەر سیاسەت هەبێت، بەڵام بە فەرمی بەردەستنەبێت و تەنانەت لەلایەن هەندێکەوە ڕەتبکرێتەوە، ئەوا سەرچاوەیەکی بەهێز بۆ دەسەڵاتی حکومەت دروست دەکات. ئەم ڕێکارە ڕێگە بە حکومەت دەدات بانگەشە بۆ کتێبی سوور بکات بۆ پاساوهێنانەوە بۆ کردەوە هەستیارەکان وەک سەرکوتکردنی ناڕەزایەتییەکان و ئاڕاستەکردنەوەی سیاسەتی دەرەوە، بەبێ ئەوەی بخرێتە ژێر لێکۆڵینەوەی گشتی، لێپرسینەوەى پەرلەمانی، یان ئاڵنگارى یاسایی. لە بەرامبەردا دەتوانرێت بە ناوزەندکردنى بە ئەفسانە، بەکاربهێنرێت بۆ خۆلادان لە ڕەخنە و ڕەتکردنەوەی پرسیار و بەدواداچوون بە ناونانی بەهەستیار یان نائاسایی. بەمشێوەیە کارکردنی حکومەت دەخاتە ئاستێک کە کەمتر بتوانرێت لێپرسینەوەى لێبکرێت، ئەم ناڕوونییەش بەشدارییەکی بەرچاوی دەبێت لە پاشەکشەی دیموکراسی تورکیا. چینێکی نادیار لە حوکمڕانی دادەمەزرێنێت کە لە دەرەوەی چاودێری یاسایی و پەرلەمانی فەرمی کاردەکات، ئەمەش وا دەکات کۆمەڵگەی مەدەنی، پارتە ئۆپۆزسیۆنەکان، یان دەزگا نێودەوڵەتییەکان نەتوانن لێپرسینەوە لە حکومەت بکەن بەرامبەر بەو بڕیارانەی کە بەڕواڵەت لەم بەڵگەنامەیە وەرگیراون.

دووەم: کۆنتێکستی مێژوویی و پەرەسەندنی ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی (MGK) و کتێبی سوور
کودەتا سەربازیيەکان و چەسپاندنی دەستور
ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانیی (MGK) دامەزراوەیەکی مەدەنی- ئەمنی- هەواڵگریی تورکیایە، لەلایەن خودی سەرۆک کۆمارەوە سەرۆکایەتی دەکرێت و وەزیرانی بەرگری، دەرەوە، داد، ناوخۆ، سەرۆکی ئەرکانی گشتیی سوپا، هێزی ئاسمانی و دەریایی و سەرۆکی دەزگای هەواڵگریی نیشتیمانی تورکیا (میت) ئەندامن تێیدا. ئەم دەزگایە  پێشهاتێکی ئۆرگانی نەبووە لەگەڵ دروستکردنی کۆماری تورکیادا دامەزرێنرابێت، بەڵکو دەرئەنجامی ڕاستەوخۆی کودەتا سەربازییەکەی ساڵی ١٩٦٠ بوو و دواتر لە دەستووری ١٩٦١ی تورکیادا چەسپێنرا (6). ئەم پەیوەندییە بنەڕەتییە بە دەستێوەردانی سوپا، ئامانجی سەرەتایی خۆی وەک میکانیزمێکی چاودێریکردنی سەربازی لە دەسەڵاتی مەدەنیدا دەردەخات. دەستووری ساڵی ١٩٦١ بە شێوەیەکی کاریگەر ئەو شتەی دامەزراند کە زانا ساکالی ئۆغڵو بە (سیستەمێکی سیاسی دوو سەر) ناوزەندی کردووە، کە تێیدا کابینەی مەدەنی لەگەڵ ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی لە ئاستی جێبەجێکردندا پێکەوە كاردەکەن و سیستەمی دادوەری سەربازیش بە شێوەیەکی سەربەخۆ شانبەشانی سیستەمی مەدەنی کاردەکات. ئەمەش ڕاستەوخۆ کاریگەریی سوپاى لەناو دەسەڵاتی جێبەجێکردندا چەسپاند (7). ڕۆڵ و کاریگەریی ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی لەگەڵ پەسەندکردنی دەستووری ساڵی ١٩٨٢ زیاتر بوو ، کە لەلایەن حوکمڕانی سەربازییەوە دوای کودەتاکەی ساڵی ١٩٨٠ سەپێنرا. ئەم دەستوورە ئاماژەی بەوەداوە کە ڕاسپاردەکانی ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی لەلایەن ئەنجومەنی وەزیرانەوە لە پێشینەی کارەکانیان دەبێت، ئەمەش قورسایییەکی بەرچاوی بە ڕاسپاردەکان بەخشی (8).
سوپا وەک پارێزەری کەمالیزم
ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی بە شێوەیەکی بەرفراوان وەک بەرجەستەکردنی دامەزراوەیی و کاریگەریی بەربڵاوی سوپای تورکیا لەسەر سیاسەتی نەتەوەيى لێکدەدرێتەوە، ئەم تێڕوانینە لەو ڕۆڵەوە سەرچاوە دەگرێت کە سوپا بۆ خۆیی دیاریکردووە. لەوكاتەی مستەفا کەمال ئەتاتورک لە ساڵی ١٩٢٣ کۆماری تورکیای مۆدێرن و عەلمانیی دامەزراندووە، سوپای تورکیا بە بەردەوامی خۆی وەک پارێزەری کەمالیزم سەیر کردووە، سەرەڕای پێداگری ئەتاتورک خۆی لەسەر جیاکردنەوەی سەربازی لە کاروباری سیاسی. ئەم تێگەیشتنە بووە هۆی زنجیرەیەک دەستێوەردانی سەربازی، لەوانە کودەتاكانی ساڵانی ١٩٦٠ و ١٩٨٠، کودەتای ١٩٧١ بە کودەتاى یاداشت[1] ناسراوە و کودەتاكەی ساڵی ١٩٩٧ کە بە کودەتاى پۆست مۆدێرن[2] ناسرا (9). ئەم دەستێوەردانانە کاتێک ڕوویانداوە کە حکومەتە مەدەنییەکان وەک لادان لە بنەماکانی کەمالیستی یان هەڕەشەکردن لە نەزمی عەلمانی دەستنیشانکراون. ڕادەی دەسەڵاتی سوپا لە ساڵی ١٩٩٢دا بە ڕوونی لەلایەن جەنەڕاڵ دۆغان گورێس، سەرۆکی ئەرکانی ئەوکاتەی سوپای تورکیاوە دەربڕدرا، کە بە دڵنیاییەوە ڕایگەیاند (تورکیا دەوڵەتێکی سەربازییە)، کە ڕەنگدانەوەی هەژموونی سوپا بوو(10).
حکومەتە مەدەنییەکان و چاکسازییەکانی یەکێتی ئەوروپا
لە ڕووی مێژووییەوە پەیوەندی نێوان حکومەتە مەدەنییەکان و سوپا لەهەڵکشان و داکشاندا بووە و بەو ناسراوە کە دەسەڵاتدارانی مەدەنی هەرکات ویستبێتیان سوپايان پەراوێز خستووە یان بە پێچەوانەوە سەربەخۆیییەکی زیادەیان پێداوە. لە وەڵامی پێوەرەکانی کۆپنهاگنی یەکێتی ئەوروپا- داواکارییە سیاسییەکان بۆ دەستپێکردنی دانوستانەکانی ئەندامێتی- تورکیا چاکسازیی بەرچاوی جێبەجێکردووە بە ئامانجی بەهێزکردنی کۆنترۆڵی مەدەنی بەسەر سوپاد، لەگەڵ هەوڵدان بۆ دووبارە داڕشتنەوەی ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی. ساتی سەرەکی وەرچەرخان پەسەندکردنی پاکێجی چاکسازی حەوتەم بوو لەلایەن پەرلەمانی تورکیا لە ٢٣ی تەمموزی ٢٠٠٣، کە ڕۆژنامەی فاینانشیاڵ تایمز وەسفی کرد بەوەى هیچی کەمتر نییە لە شۆڕشێکی بێدەنگ. ئەم پاکێجە هەوڵی سنووردارکردنی ڕۆڵ و کاریگەریی سەربازی لە ناو ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی دا گێڕاوە (11).
ئاراستەی ستراتیژی
ڕەوتی مێژوویی ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوەیی و کتێبی سوور ئاشکراى دەکات کە کێ پاسەوانی بنەما سەرەکییەکانى و ئاراستەی ستراتیژی دەوڵەتی تورکیا دەکات. لە سەرەتادا ئەم ڕۆڵە بە توندی لەلایەن سوپاوە دەگێڕدرا کە خۆی وەک بەرجەستەکەری ڕەوتى عەلمانیی کەمالیستی دەبینی و کتێبی سووریش ڕەنگدانەوەی ئەم ئایدۆلۆژیایە بوو. ئەو چاکسازییانەی بەفشارى یەکێتی ئەوروپا ئەنجامدرا، بە شێوەیەکی فەرمی کاریگەری سوپاى کەمکردەوە، بەڵام کەناڵە نافەرمیەکان هەر بەردەوام بوون. لەسەردەمی دەسەڵاتدارێتیی پارتی داد و گەشەپێدان (ئاکپارتی) و ڕەجەب تەیب ئەردۆغاندا، ناوەڕۆکی ئایدیۆلۆژیی کتێبی سوور بە ڕوونی بەرەو سیاسەتی دەرەکی لەسەر بنەمای ئیسلام و بوژانەوەی بەها عوسمانیيەکان گۆڕا. بەماناى ئەوەی کە پاراستنی دیدگای ستراتیژی دەوڵەت بە شێوەیەکی کاریگەر لە دامەزراوەی سەربازی کەمالیستییەوە گۆڕاوە بۆ حکومەتێکی مەدەنی بە سەرۆکایەتی ئاکپارتی، کە چالاکانە کاریدەکرد بۆ دووبارە داڕشتنەوەی شوناسی نیشتمانیی و ئەولەویاتە ستراتیژیيەکان (12). ئەم ئاڕاستەکردنەوە ئایدیۆلۆژییە کە لە ڕێگەی بەڵگەنامەیەکی زۆر نهێنییەوە بە فەرمی کراوە، ئاماژەیە بۆ گۆڕانکارییەکی قووڵی دامەزراوەیی کە سیما سیاسی ناوخۆیی و ڕۆڵی نێودەوڵەتی تورکیا پێناسە دەکاتەوە. ئەم گۆڕانکارییە قووڵە، بەرکەوتنى بەرچاوی لەگەڵ هاوپەیمانە ڕۆژئاواییەکانی تورکیا دروستکرد، کە لە مێژوودا پشتگیریان لە ناسنامەی کەمالیستی عەلمانی تورکیا کردووە.
سێیەم: پێکهاتە و پرۆسەی بڕیاردانی ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی (MGK)
پێکهاتە: ئەنجوومەنی ئاسایشی نیشتمانی وەک دەزگای سەرەکی حکومەت کاردەکات کە سەرۆک کۆماری تورکیا - هاوکات وەک فەرماندەی گشتی هێزە چەکدارەکان کار دەکات- بەکاریدەهێنێت بۆ ڕەچاوکردن و هەماهەنگیکردنی بابەتەکانی ئاسایشی نیشتمانی، کاروباری سەربازی و سیاسەتی دەرەوە، هەروەها سەرۆکایەتی ئەنجومەنى ئاسایشی نیشتیمانیش دەکات کە ئاماژەیە بۆ نیشاندانی ناوەندگەرایی دەسەڵاتی ستراتیژی. پێکهاتەی ئەنجومەنى ئاسایشی نیشتیمانی سەرکردە مەدەنی و سەربازییەکان لەخۆدەگرێت: سەرۆک کۆمار و جێگرەکەی، وەزیرانی داد، ناوخۆ، دەرەوە و بەرگری، سەرۆکی ئەرکانی گشتی و فەرماندەکانی هێزی وشکانی و دەریایی و ئاسمانی و سەرۆکی دەزگای هەواڵگری (میت). ئەم تێکەڵەيەی سەرکردایەتی مەدەنی و سەربازیی جێگای سەرنجە. یەکێک لە دەرەنجامە گرنگەکانی پاکێجی چاکسازی حەوتەم دامەزراندنی زۆرینەی مەدەنی بوو لە ناو ئەنجومەنى ئاسایشی نیشتیمانیدا، کە بە هەنگاوێکی فەرمی ئەژمارکرا بە ئاڕاستەىکۆنترۆڵکردنی کاروباری سەربازی لەلایەن دەسەڵاتی مەدەنییەوە.
پرۆسەی بڕیاردان و ڕۆڵی ڕاوێژکاری: بە فەرمی ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی وەک دەزگایەکی ڕاوێژکاری حکومەت کاردەکات، ئەم پێگەیەش بەهۆی چاکسازییەکانی ساڵی ٢٠٠٣ بەهێزتر بووە. ئەنجومەنەکە هەر دوو مانگ جارێک کۆدەبێتەوە. لە ڕووی مێژووییەوە، پێشتر زۆرتر کۆدەبووەوە، هەندێکجار بەشێوەى مانگانە، ئەمەش ئاماژەیە بۆ گۆڕانکاری لە ڕیتمی کارەکانیدا. سکرتاريیەتی ئەنجومەنى ئاسایشی نیشتیمانی کە لەلایەن سکرتێری گشتی مەدەنيیەوە سەرۆکایەتی دەکرێت (لە ئابی ٢٠٠٤بۆ یەکەمجار کەسێکی مەدەنی لەم پۆستە دانرا)، ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕێت لە یارمەتیدانی ئەنجومەن لە جێبەجێکردنی ئەرکەکانیدا (13). ئەنجومەنى ئاسایشی نیشتیمانی ئەرکی ئامادەکردنی ڕێنماییەکان بۆ سیاسەتی ئاسایشی نیشتمانی، هەروەها هەموارکردنەوە و پێداچوونەوەی ئەو جۆرە سیاسەتە و پلان و بەرنامە نیشتمانییەکانی پەیوەست بە پرسە ئەمنییەکان دیاری دەکات. لە ڕووی مێژووییەوە بڕیارەکان بە دەنگی زۆرینە دەدرا، سەرۆک دەنگی یەکلاکەرەوەى هەبوو لە ئەگەری یەکسانبووندا.
چاکسازی و سنووردارکردنی دەسەڵاتی سەربازی: پاکێجی حەوتەمی چاکسازی لە ساڵی ٢٠٠٣ کاریگەر بوو لە کەمکردنەوەی بەرچاوی ڕۆڵ و کاریگەریی دەسەڵاتى سوپا لەناو ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانیدا، دوای چاکسازییەکە، ئەنجومەنى ئاسایشی نیشتیمانی خاوەنی دەسەڵاتی جێبەجێکردن و چاودێری فراوانى نەما. لەوەش گرنگتر، دەسەڵاتی بەدواداچوون بۆ جێبەجێکردنی ڕاسپاردەکانی سەرۆک و سەرۆکوەزیرانی لەدەستدا. ئەمەش تواناکانی چاودێری ڕاستەوخۆی کەمکردەوە. جگە لەوەش، دەستڕاگەیشتن بە هەموو دامەزراوە مەدەنییەکان کە پێشتر بێ سنوور بوو، سنووردار کرا و فەرماندەیی پەیوەندییە گشتییەکانی (Toplumla İlişkiler Başkanlığı) کە بە شاراوەیی کاریگەری لەسەر ڕای گشتی هەبوو، هەڵوەشێنرایەوە (14). ئامانجی ئەم گۆڕانکاریانە کەمکردنەوەی کاریگەرییە سەربازییە بەربڵاو و نافەرمییەکان بوو. لە کاتێکدا چاکسازییە فەرمییەکان، بە تایبەتی پاکێجی چاکسازی حەوتەم، سەرکەوتوو بوو لە گۆڕینی ئەنجومەنى ئاسایشی نیشتیمانی بۆ زۆرینەی مەدەنی و کەمکردنەوەی دەسەڵاتەکانی.
بەردەوامبوونی کەناڵە نافەرمیەکانی کاریگەریی سوپا (وەک لە ڕاپۆرتەکانی یەکێتی ئەوروپادا ئاماژەی پێکراوە) ئەوە پیشان دەدات کە میراتی دامەزراوەی پەروەردەی سەربازی بە تەواوی کۆتایی پێنەهێنراوە. لەوەش گرنگتر، چڕبوونەوەی دەسەڵات لە دەستی سەرۆک کۆماردا کە سەرۆکایەتی ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی دەکات و کاریگەریی ڕاستەوخۆی بەسەر پێداچوونەوەکانی کتێبی سووردا هەیە، بەو مانایەیە کە تەنانەت بە زۆرینەی مەدەنیش، بڕیاردانی ستراتیژی تا ڕادەیەکی زۆر ناوەندگەرايە و بە ناڕوونى دەمێنێتەوە. ئەمەش بە شێوەیەکی کاریگەر باڵادەستی سەربازی بە هەژموونی سەرۆکایەتی دەگۆڕێت، لەبرى زیاترکردنى چاودێری پەرلەمان یان لێپرسینەوەی گشتی. نەبوونی ڕۆڵی پەرلەمانیش لە پێداچوونەوە بەم بەڵگەنامە بنەڕەتییەدا، جەخت لەسەر ئەم ناوەندگەراییە دەکاتەوە.



چوارەم: ڕۆڵی کتێبی سوور لە فەرمانڕەوایی و داڕشتنی سیاسەتی تورکیا
دیاریکردنی ئامانج و ستراتیژی نیشتمانی: کتێبی سوور وەک ڕێنمایییەکی گشتگیر بۆ پەرەپێدانی ستراتیژییەکان بۆ دڵنیابوون لە بەرگری نیشتمانی و گەیشتن بە ئامانجە نیشتمانییەکان کاردەکات. ئەمەش ڕۆڵی سەرەکیی لە پێناسەکردنی ئەولەویەتەکانی ئاسایشی سەرەکی دەوڵەتدا دەردەخات. بنەما بنەڕەتییەکانی پەیوەست بە ستراتیژییەکانی ناوخۆ و دەرەوە و بەرگری لەخۆدەگرێت، وەک لەلایەن ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانییەوە دیاریکراوە و پەسەندکراوە. ئەمەش ئاماژەیە بۆ پانتایی فراوانی، کە هەموو لایەنەکانی ئاسایشی نیشتمانی دەگرێتەوە. بەڵگەنامەکە بە وردی هەڕەشە ناوخۆیی و دەرەکییەکان بەپێی گرنگییەکەی دەخاتە ڕوو، پاشان باس لە ئامراز و شێوازە جەستەیی و دەروونییەکانی پێویست بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەم هەڕەشانە دەکات، و پلانی کارکردنی ورد دەخاتە ڕوو(15).
سیاسەتی حکومەت و پێکهێنانی ڕێنمایی: کتێبی سوور تەنها ڕێنمایی نييە؛ چالاکانە یارمەتی داڕشتنی بڕیارە سیاسەتییەکان دەدات کە لەلایەن دەزگا جیاوازەکانی حکومەتەوە دەردەکرێن. لە ڕاستیدا ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی کە بەڵگەنامەکە باسى دەکات و پەسەندی دەکات، وەک حکومەتێکی سێبەر کاردەکات. چەمکی ستراتیژی و سەربازی نیشتمانی کە لقە جیاوازەکانی حکومەت ڕێکدەخات، ڕاستەوخۆ لەسەر بنەمای کتێبی سوور ئامادەکراوە. ئەمەش کاریگەرییە بەربڵاوەکەی لە سەرانسەری جومگەکانى دەوڵەتدا نیشان دەدات. زانیارییەکان بۆ داڕشتن و پێداچوونەوە بە کتێبی سووردا بە پلەی یەکەم لە دامەزراوە سەرەکییەکانی دەوڵەتەوە سەرچاوە دەگرن، لەوانە وەزارەتی ناوخۆ، دەزگای هەواڵگری نیشتمانی (MİT) و سەرۆکایەتی ئەرکانی گشتی(16).
پاساوهێنانەوە بۆ کردەوەکانی حکومەت و سەرکوتکردنی ناڕەزایەتی: لایەنێکی چارەنووسساز لە ڕۆڵی کتێبی سوور، بەتایبەتی لە ساڵی ٢٠١٤ەوە، بەکارهێنانی بووە لەلایەن حکومەتەکەی ئەردۆغانەوە بۆ بەئامانجگرتنی ڕەخنەگران و نەیارانی سیاسی و ناڕازییەکان. ئەمەش گۆڕینی بۆ ئامرازێک بۆ چەسپاندنی دەسەڵاتی سیاسی نیشان دەدات. بەڵگەنامەکە بە شێوەیەکی مشتومڕاوی بەکارهێنراوە بۆ پاساوهێنانەوە بۆ ئەو کارانەی کە بە نایاسایی و نادەستووری وەسفکراون، لەوانەش پەیوەندیدار بە بیروباوەڕی سیاسی یان پەیوەندییە نەتەوەیی/ئاینییەکانیان، ئەمەش نیگەرانی جددی لەسەر پرسی مافەکانی مرۆڤ دەوروژێنێت (17). سەرەڕای پێگەی نایاسایی، دادگاکانی تورکیا لە بڕیارەکانیاندا ئاماژەیان بە کتێبی سوور کردووە بۆ سزادانی ڕەخنەگرانی حکومەت.
پێداچوونەوەی ناوبەناو و دۆخی ئێستا: کتێبی سوور ناو بە ناو پێداچوونەوەی بۆ دەکرێت، بە شێوەیەکی گشتی هەر چوار بۆ پێنج ساڵ جارێک یان جارێک یان دووجار لە دەیەیەکدا، بۆ ئەوەی خۆی لەگەڵ گۆڕان و هەڕەشە نوێیەکاندا بگونجێنێت. لە پرۆسەی پێداچوونەوەدا داوای زانیاری لە وەزارەت و دەزگا پەیوەندیدارە جیاوازەکان دەکرێت، دواتر کۆبوونەوەی زۆر نهێنی ئەنجامدەدرێت بۆ هەڵسەنگاندن و پەسەندکردنى گۆڕانکارییەکان دواى گرتنەبەرى ڕێوشوێنی توندی ئەمنی، وەک ڕێگریکردن لە بەکارهێنانی مۆبایل لەم کۆبوونەوانەدا، کە جەخت لەسەر ئەوپەڕی نهێنی بەڵگەنامەکە دەکەنەوە (18). ئەرکی کارکردنی کتێبی سوور زۆر لەوە زیاترە کە تەنیا بەڵگەنامەیەکی پلاندانانی ستراتیژی بێت. وەک ئامرازێکی بەهێز، هەرچەندە نهێنی، کاردەکات کە لە ڕێگەیەوە حکومەتی دەسەڵاتدار دەتوانێت ئەجێندای ئایدیۆلۆژی خۆی بچەسپێنێت و بخاتەڕوو. بە دەستنیشانکردنی هەڕەشەکان و ڕێنماییکردنی بڕیارەکانی سیاسەت لە دەرەوەی بەدواداچوونەکانى پەرلەمان، جێبەجێکردنی خێرا و بێ چەواشەکاری ڕێنماییەکان دەکات. ئەمەش ئەو ڕێنماییانە دەگرێتەوە کە ئامانجیان سەرکوتکردنی ناڕەزایەتییە ناوخۆییەکان و ئاڕاستەکردنەوەی سیاسەتی دەرەوە.
پێنجەم: پەرەسەندنی مەترسی و هەڕەشەکان
هەڕەشە ناوخۆییەکان: گۆڕان لە هەڕەشەی كۆنەپارێزى بۆ خراپ بەکارهێنانی ئایین: گۆڕانکارییەکی گەورەی ئایدیۆلۆژی لە کتێبی سووری ساڵی ٢٠١٠دا ڕوویدا بە لابردنی زاراوەی هەڕەشەی كۆنەپارێزى (İrtica)(19). بە شێوەیەکی گشتى ئیرتیجا، هەموو موسڵمانە ئایینییەکانی وەک هەڕەشەیەکی ئەگەری بۆ سەر پێگەی عەلمانی کۆمار دەبینی. ئەم گۆڕانکارییە ڕەنگدانەوەی ديدێکى وردترە، کە جیاوازی دەکات لە نێوان ئایین بە گشتی و گروپە توندڕەوەكان بەتایبەتى. لابردنی ئیرتیجا وەک هەڕەشەیەکی هەمەلایەنەی ناوخۆیی نوێنەرایەتی لادانێکی قووڵی ئایدیۆلۆژییە لە بيري عەلمانی توندی کەمالیستی و ڕاستەوخۆ ڕەنگدانەوەی ڕەگ و ڕیشەی ئیسلامیی ئاکپارتی و هەنگاونانێتى بەرەو دەسەڵات. لە ڕێگەی ئەم جیاکارییەوە، کتێبی سوور بە شێوەیەکی کاریگەر ڕۆڵێکی فراوانتر دەبەخشێت بە ئایین لە ژیانی گشتیدا و لە هەمان کاتدا چوارچێوەیەک بۆ بەئامانجگرتن و سەرکوتکردنی گروپە ئایینییە تایبەتەکان یان بزووتنەوەکان ديارى دەکات کە بە هەڕەشە بۆ سەر دەسەڵاتی دەوڵەت دادەنرێت، وەک جوڵانەوەى گولەن. ئەم پێناسە نوێیە هاوتەریبە لەگەڵ ڕاپەڕینێکى بێدەنگ دژی کەمالیزم کە تایبەتمەندی سەردەمی ئەردۆغان بوو. ئەم گۆڕانکارییە سەرکەوتنی ئاکپارتیی لە داڕشتنی تێزى ئاسایشی ناوخۆی دەوڵەت بۆ جێگیرکردنی بنکە ئایدیۆلۆژییەکەی و چەسپاندنی دەسەڵاتەکەی نیشان دەدات، لە هەمان کاتدا توانای سەرکوتکردنی ئەو لایەنانەى پێدەبەخشێت كە پێی وایە هەڕەشە لە دەسەڵاتەکەى دەکەن.
پلاتفۆڕمی سۆشیال میدیا وەک هەڕەشە: لە نوێکردنەوەیەکی بەرچاودا لە ساڵی ٢٠١٥، ڕەجەب تەیب ئەردۆغان لە فەرمانێکدا پلاتفۆرمەکانی سۆشیال میدیای وەک تویتەر و یوتیوبی وەک هەڕەشە لە پێداچوونەوەی نوێى کتێبی سووردا جێگیرکرد. ئەم هەنگاوە دوای ناڕەزایەتییە بەرفراوانەکانی دژە حکومەت و لێکۆڵینەوەیەکی گەورەی گەندەڵی هات کە حکومەتەکەی لە ساڵی ٢٠١٣دا تيايدا بەشداربوو(20). پۆلێنکردنى پلاتفۆرمەکان وەک هەڕەشە لە کتێبی سووردا ڕەنگدانەوەى ئەو ئاڵنگارییەیە کە ئەو پلاتفۆڕمانە دروستیان کرد لە دۆخە هەستیار و نائارامەکاندا. ئەم پۆلێنکردنە پاساوی ستراتیژی بۆ ڕێوشوێنە یاساییەکانی دواتر دابین دەکات، وەک یاسای گشتگیری ئاسایشی ئەلیکترۆنی و هەموارکردنی یاسای ئینتەرنێت (21). ئەم یاسایانە دەسەڵاتی فراوان دەدەن بە دەوڵەت بۆ کۆنترۆڵکردنی ناوەڕۆکی دیجیتاڵی، سەپاندنی ناوخۆییکردنی داتا، سەپاندنی سزاى قورس و سزادانی بڵاوکەرەوەی زانیاری ساختە، کە بە شێوەیەکی کاریگەر چاودێری و سانسۆری حکومەت فراوانتر دەکات بەسەر تۆڕەکۆمەڵایەتییەکانەوە. تاوانبارکردنی بەرهەمهێنان و بڵاوکردنەوەی ناوەڕۆکی ساختە و سنووردارکردنى توانای دەستڕاگەیشتن بە زانیارییەکان ڕاستەوخۆ لەم تێڕوانینەوە سەرچاوە دەگرێت. ئەم پێشهاتە تیشک دەخاتە سەر پەرەسەندنی مەیلی تاکڕەوانەی ناو تورکیا بۆ کۆنترۆڵکردنی زانیاری و سەرکوتکردنی ئازادی ڕادەربڕین لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانەوە، بە بەکارهێنانی پاساوی پاراستنى ئاسایشی نیشتمانی.
پۆلێنکردنى جوڵانەوەىگولەن (FETÖ): لە مانگی ئایاری ٢٠١٦ەوە تورکیا بە فەرمی جوڵانەوەى گولەن کە هاوپەیمانی پێشووی پارتی داد و گەشەپێدان (ئاکپارتی) بوو، وەک ڕێکخراوێکی تیرۆریستی لە ژێر ناوی ڕێکخراوی تیرۆریستی فەتحوڵڵا (FETÖ) و پێکهاتەی دەوڵەتی هاوتەریب (PDY) دەستنیشان کرد (22). ئەم دەستنیشانکردنە کە دوای هەوڵی کودەتاکەی ساڵی ٢٠١٦ هات، بێ گومان لە کتێبی سووردا ڕەنگ دەداتەوە، کە وەک پاساوێکی سەرەکییە بۆ پاکتاوکردن و سەرکوتکردنی بەرفراوان لە سەرانسەری دامەزراوەکانی دەوڵەت و کۆمەڵگەی مەدەنیدا.
هەڕەشە دەرەکییەکان
‌أ.سەردەمی سفركردنەوەى کێشەكان (٢٠١٠): کتێبی سووری ساڵی ٢٠١٠ کە بە توندی لە ژێر کاریگەری ستراتیژی (سفركردنەوەى کێشەكان لەگەڵ دراوسێکانی)ی ئەحمەد داودئۆغڵو وەزیری دەرەوەی ئەوکاتی تورکیا بوو، گۆڕانکاری بەرچاوی لە تێڕوانینەکان بۆ هەڕەشە دەرەکییەکان هێنایە ئاراوە (23)سیاسەتی سفر کێشە، وەک لە کتێبی سووری ساڵی ٢٠١٠دا دەرکەوتووە، ڕێکخستنەوەیەکی پراگماتیکیی ستراتیژی ناوچەیی تورکیا بوو. تورکیا بە كەمکردنەوەى هەڕەشەكان، ئامانجی بەهێزکردنی کاریگەریی ناوچەیی و پەیوەندییە ئابوورییەکان و پێگەی دیپلۆماسی بوو. ئەم گۆڕانکارییە لەگەڵ ئاراستەیەکی فراوانتری (کەمتر ڕۆژئاوایی، زیاتر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست) و (بوژانەوەی بەها عوسمانیيەكان) هاوتەریبە، کە ڕەنگدانەوەی خواستی سەربەخۆیی ستراتیژی و سەرکردایەتی زیاترە لە ناوچەکەدا. ئەم سیاسەتە دەرئەنجامی ڕاستەوخۆی گۆڕانی پێکهاتەی ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی بوو، کە تيايدا مەدەنییەکان بوونە زۆرینە و لە ساڵی ٢٠٠٣ەوە کاریگەرییان زياتر بوو و ڕێگەی بە بیرۆکەکانی داودئۆغڵو دا کە ببنە بنەمای سەرەکى کارکردن (24):
‌ب.ئێران: لە کاتێکدا کتێبی سووری ساڵی 2005 ئێرانی بە هەڕەشەیەکی گەورە دەزانی بەهۆی بەرنامە ئەتۆمییەکەی و هەوڵەکانی بۆ هەناردەکردنی ئایدۆلۆژیای ئیسلامیی، بەڵام لە ساڵی 2010 ئێران بە هەڕەشە نەزانراوە، بەڵکو بەڵگەنامەکە ستایشی هاریکاری ئێران و تورکیا دەکات، بەتایبەت دژی پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە).
‌ج.یۆنان: کتێبی سووری ساڵی ٢٠٠٥ نییەتى یۆنان بۆ فراوانکردنی سنوورە دەریاییەکانى لە شەش میلەوە بۆ دوانزە میل بە هۆکارى جەنگ زانیوە. لە کاتێکدا کتێبی سووری ساڵی ٢٠١٠ شەڕ لەگەڵ یۆنان لە ناوچەی ئیجە بە دوور زانیوە و چیتر پرسی دوانزە میلەکەی بەهۆکارى جەنگ نەزانیوە و جەختی لەسەر هاوکاری کردوەتەوە.
‌د.سوریا: سوریا وەک هەڕەشەیەکی ڕاستەوخۆ لە کتێبی سووری ساڵی ٢٠١٠دا لابرا، ئەمەش ڕەنگدانەوەی خواستى سیاسەتی نزیکبوونەوەی ناوچەيیە.
‌ه.عێراق: لە کاتێکدا پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە) وەک هەڕەشەیەکی گەورە مایەوە، کتێبی سووری ساڵی 2010 جەختی لەسەر هاریکاری نێوان ئەنقەرە و حکومەتی ناوەندی لە بەغدا کردووەتەوە دژ بە پەکەکە.
‌و.ڕووسیا: پێشتر بیرکردنەوەی ستراتیژی تورکیا تیشکی دەخستە سەر ناکۆکی لەگەڵ ڕووسیا. بەڵام بەڵگەنامەی ساڵی ٢٠١٠ داوای هاوکاری و بازرگانی لەگەڵ ئەو وڵاتە دەکات.
شەشەم: گۆڕانکارییەکانی دوای ساڵی ٢٠١٠ و نوێبوونەوەى گرژییەكان (سەردەمی ئەردۆغان)
ڕۆژئاوا (ناتۆ، یەکێتی ئەوروپا، ئەمریکا): لە گۆڕانکارییەکی توند و مشتومڕاویدا، وەزیری ناوخۆ سولەیمان سۆیلو لە ئازاری ٢٠٢٢دا ئاماژەی بەوەدا کە لە دوایین وەشانی کتێبی سووردا لە ساڵى 2020، ڕۆژئاوا بە ئەمریکاشەوە وەک مەترسییەکی گەورە بۆ سەر ئاسایشی نیشتمانی پێناسە كراوە (25). سۆیلو ڕایگەیاند کتێبەکە بەهیچ شێوەیەک دان بە ئەمریکا یان ئەوروپادا نانێت و ڕەنگدانەوەی هەستێکی قووڵی دژە ڕۆژئاوایە لەناو هەندێک بازنەی حکومەتدا. ئەم هەڵوێستە بە پێچەوانەی ئەندامێتی درێژخایەنی تورکیایە لە ناتۆ و خواستەکانی پەیوەستبوون بە یەکێتی ئەوروپایە. دەستنیشانکردنی ئاشکرای هاوپەیمانە درێژخایەنەکانی ناتۆ و یەکێتی ئەوروپا وەک هەڕەشەی گەورە لە بەڵگەنامەیەکی سەرەکی ئاسایشی نیشتمانیدا، سەرەڕای هاوکارییە سەربازی و دیپلۆماسییە بەردەوامەکان، ئاماژەیە بۆ جیاوازییەکی قووڵی ئایدیۆلۆژی و ستراتیژی.
ئیسرائیل: لە کاتێکدا کتێبی سووری ساڵی ٢٠١٠ پێشنیاری پاراستنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئیسرائیل کردووە، بەڵام تیشکی خستۆتە سەر ناسەقامگیری ناوچەیی کە بەهۆی ئیسرائیلەوە دروست بووە. ڕاپۆرتەکان لە ساڵی ٢٠١٠، دوای ڕووداوی کەشتی مەرمەرا (Mavi Marmara)، بە ڕوونی ئاماژ بەوەکراوە ئیسرائیل بە مەترسی ستراتیژی دادەنرێت. لە وەشانى ساڵى ٢٠٢٥، جینۆسایدی ئیسرائیل لە غەززە كە لە ساڵی 2023 دەستى پێکردووە، لە کتێبی سووردا دیاریکراوە، کە ڕەنگدانەوەی هەڵوێستی بەهێزی ڕاگەیەندراوی تورکیایە سەبارەت بە ململانێکان و پەیوەندییە دیپلۆماسییە ئاڵۆزەکان. پۆلێنکردنی ناجێگیری ئیسرائیل لەناو کتێبی سووردا - لە هاوبەشەوە بۆ سەرچاوەی ناسەقامگیری، بۆ هەڕەشەی ستراتیژی بۆ تاوانباركردنی بەئەنجامدانى جینۆساید- ئەوەمان بۆ دەردەخات کە چەندە تێڕوانینەکان بۆ هەڕەشە لە بەڵگەنامەکەدا کاریگەرە بە ڕووداوەکان (26).
پرسی کورد و سوریا: پەرەسەندنی شەڕی ناوخۆی سوریا کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر ئاسایشی ناوخۆی تورکیا هەبوو کە بووە هۆی هەڵوەشانەوەی پرۆسەی ئاشتی کورد لە تەمموزی ٢٠١٥. ئامانجی سەرەکی تورکیا لە سوریا لە ڕوخاندنی ڕژێمی ئەسەدەوە گۆڕا بۆ خەمی زەقتر کە ڕێگریکردن بوو لە کوردەکانی سوریا بە سەرۆکایەتی پارتی یەکێتی دیموکراتی (پەیەدە) لە دامەزراندنی هەرێمێکی خۆسەر لەسەر سنوورەکانی تورکیا. بوونی سەربازی ڕووسیا لە سوریا، لەوانەش جێگیرکردنی سیستەمی مووشەکی دژە فڕۆکەی ئێس-400 و پاڵپشتیکردنی لە گرووپە دژە تورکیاکانی وەک پەیەدە، نیگەرانییە ئەمنییەکانی تورکیای توندتر کردووە. قەیرانی سوریا نموونەیەکی توندە لەوەی کە چۆن پێشهاتە جیۆپۆلەتیکییە دەرەکییەکان ڕاستەوخۆ و بە قووڵی ئاستەنگە ئەمنییەکانی ناوخۆی تورکیا، بەتایبەتی سەبارەت بە پرسی کورد، توندتر دەکەنەوە.
سەرهەڵدانی هەڕەشەی نوێ: بۆ یەکەمجار کتێبی سووری ساڵی ٢٠١٠ بە ڕوونی ئاستەنگە نوێیە جیهانی و ناوخۆییەکانی دەستنیشان کرد، لەوانە هەڕەشەی ئەلیکترۆنی، گەرمبوونی جیهان، سیاسەتی بۆری وزە، تەکنەلۆژیای بۆشایی ئاسمان و کاریگەرییەکانی داهاتووی زیادبوونى دانیشتوان (27). خستنەڕووی هەڕەشە ئەمنییە ناتەقلیدییەکانی وەک جەنگی ئەلیکترۆنی و گۆڕانی کەشوهەوا نوێکارییەکی بەرچاوە لە بیرکردنەوەی ستراتیژی تورکیادا. هەنگاوێکە نیگەرانییە سەربازییەکان یان ئایدیۆلۆژییەکان تێدەپەڕێت تا لاوازییە کۆمەڵایەتی و تەکنەلۆژی و ژینگەیی فراوانتر لەخۆبگرێت کە دەتوانێت کاریگەریی لەسەر ئاسایشی نیشتمانی هەبێت. ئەمەش تێگەیشتنێکی گشتگیرتر و هاوچەرختر لە ئاستەنگە فرەلایەنەکانی بەردەم دەوڵەتێکی مۆدێرن دەردەخات.
حەوتەم: کاریگەری کتێبی سوور لەسەر سیاسەتی دەرەوەی تورکیا و یاسا ناوخۆییەکان
ئاراستەکردنی سیاسەتی دەرەوە: گۆڕانکارییە قووڵەکانی تێڕوانین بۆ هەڕەشە لە کتێبی سووردا ڕاستەوخۆ پەیوەستە بە دروستبوونی گۆڕانکارییەکی گەورە لە ئاراستەکردنی سیاسەتی دەرەوەی تورکیا. ئەم گۆڕانکارییە زياتر بە کەمتر ڕۆژئاوایی، زیاتر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست تایبەتمەندە، کە ڕەنگدانەوەی ڕێکخستنەوەی ئەولەویەتەکانی بەشداریکردنی ناوچەییە. ئەم ئاراستە نوێیە زۆرجار بە بوژانەوەی بەها عوسمانی و بەدواداچوون بۆ سیاسەتێکی دەرەوەی سەربەخۆتر و فرەلایەنەتر لێکدەدرێتەوە، کە هەوڵدەدات کاریگەری تورکیا لە دەرەوەی هاوپەیمانییە تەقلیدییەکاندا دووپات بکاتەوە. بەڵام ڕەخنەگران دەڵێن سیاسەتی دەرەوەی تورکیا لەوەتەی پارتی داد و گەشەپێدان لە ساڵی 2002دا دەسەڵاتى گرتۆتەدەست، سیاسەتێکی سەقامگیر نەبووە، ئەگەرچی لەسەر بنەماى (ئاشتی لە نیشتیمان، ئاشتی لە جیهان) و دەستوەرنەدان دامەزراوە (28).
نموونەی گۆڕانکاری لە سیاسەت و دەستێوەردانەکان :
‌أ.سوریا: دەستێوەردانی تورکیا لە شەڕی ناوخۆی سوریا پەرەسەندنێکی بەرچاوی بەخۆیەوە بینی. لەسەرەتادا ئامانجی سەرەکی توركيا ڕوخاندنی ڕژێمی ئەسەد بوو؛ بەڵام دواتر پەرەی سەند و بووە نیگەرانییەکی زەقتر: ڕێگریکردن لە کوردەکانی سوریا بە سەرۆکایەتی پارتی یەکێتی دیموکراتی (پەیەدە) لە دامەزراندنی هەرێمێکی ئۆتۆنۆم لەسەر سنوورەکانی. ئەمەش توانای کتێبی سوور نیشان دەدات بۆ گونجاندن لەگەڵ پەرەسەندنی دینامیکی ناوچەیی و نیگەرانییەکانی ئاسایشی ناوخۆ.
‌ب.بەدەستهێنانی سیستەمی بەرگریی S-400: سەرەڕای ناڕەزایەتی و سزای توندی هاوپەیمانەکانی لە ناتۆ، بەدەستهێنانی سیستەمی بەرگری ئاسمانی S-400 لەلایەن تورکیا لە ڕووسیا دەتوانرێت وەک دەرکەوتنێکی ڕاستەوخۆی کتێبی سوور سەیر بکرێت، کە ئەگەری هەیە هاوپەیمانەکانی ڕۆژئاوا وەک هەڕەشە و ڕووسیا وەک هاوبەشێک پێناسە بکات. ئەم بڕیارە بووەتە هۆی دروستبوونی گرژییەکی بەرچاو لە پەیوەندی تورکیا لەگەڵ ناتۆ و ئەمریکا.
‌ج.ئیسرائیل-فەلەستین: هەڵوێستی گۆڕاوى کتێبی سوور لەسەر ئیسرائیل، لەوانەش دەستنیشانکردنی وەک مەترسی ستراتیژی و ئەنجامدانى جینۆساید لە غەززە لە ساڵی 2023، ڕاستەوخۆ دەگۆڕێت بۆ گرژبوونی پەیوەندییە دیپلۆماسی و ئابوورییەکان، وەک سنووردارکردنی و دواجار وەستانی بازرگانی لەگەڵ ئیسرائیل لە ساڵی 2024.
هەشتەم: نوێکردنەوەى کتێبی سوور لە 2025
لەگەڵ فراوانبوونی بازنەی مەترسییەکان لە ساڵانی ٢٠٢٣-٢٠٢٤، ئەنقەرە دەستی بە پێداچوونەوەیەکی گشتگیر کرد بۆ بەڵگەنامەی کتێبی سور، کە لە کۆبوونەوەکانی ئەنجومەنى ئاسایشی نیشتیمانى لە کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ و کانونى یەکەمى ٢٠٢٥ کۆتایی هات، تێیدا بە فەرمی بڕیاردرا وەشانی ٢٠٢٠ هەڵبوەشێنرێتەوە و وەشانى ئەنجومەنى ئاسایشی نیشتیمانى 2025 پەسەند بکات (29). دیارترین گۆڕانکارییەکانیش بریتی بوون لە:
خستنەڕووی زیرەکی دەستکرد وەک هەڕەشەیەک بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی و فراوانکردنی چەمکی ئاسایش بۆ ئەوەی ئابووری و وزە و کارەساتە سروشتییەکان بگرێتەوە، لەهەمان کاتدا جەخت لەسەر بەردەوامی شەڕی دژى تیرۆر (پەکەکە/یەپەگە/داعش/فەتۆ) دەکاتەوە.
شەرعیەتدان بە قوڵایی ئەمنی لە باکووری سوریا: بەڵگەنامەکە جەخت لەوە دەکاتەوە کە هەر بۆشایییەکی ئەمنی لە باکووری سوریا دەکرێت لەلایەن پەیەدە ئیستغلال بکرێت، ئەمەش پێویستی بە بەردەوامی بوونی تورکیا و دانانی پشتێنی سەلامەتی دەبێت.
عێراق – بەردەوامبوونی ئامادەیی سەربازی: بەڵگەنامەکە شەرعیەتی بوونی تورکیا لە باکووری عێراق بەهێزتر دەکات، ئەمەش بە پاساوی بەدواداچوون بۆ پەناگەکانی پەکەکە لە چیای قەندیل و شەنگال.
بەستنەوەی پرسی کورد بە پشتیوانی دەرەکی: بەڵگەنامەکە ئاماژە بەوە دەکات کە پشتیوانیی ڕۆژئاوا بۆ کورد هەڕەشەیەکی ڕاستەوخۆیە، ئەمەش شەرعیەت دەدات بە فشارەکانی تورکیا بۆ سەر هاوپەیمانە ڕۆژئاواییەکانی دژی کورد.

ئەنجام
کتێبی سوور-ی تورکیا، یان بەڵگەنامەی سیاسەتی ئاسایشی نیشتمانی (MGSB)، بەڵگەنامەیەکی سەرەکییە بۆ تێگەیشتن لە داینامیكييەتی دەسەڵات و داڕشتنی سیاسەت لە تورکیادا. سەرەڕای سروشتی نهێنی و پێگەی نایاسایی، کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر سیاسەتی ناوخۆیی و دەرەوەی وڵات هەیە.
ڕەگ و ڕیشەی بەڵگەنامەکە دەگەڕێتەوە بۆ کودەتا سەربازییەکان و ڕۆڵی سوپا وەک پارێزەری کەمالیزم، لە هەمانکاتدا میراتێکی دوور و درێژی کاریگەریی سوپا بەسەر دەسەڵاتی مەدەنیدا ئاشکرا دەکات.
لە سەردەمی دەسەڵاتی پارتی داد و گەشەپێدان (ئاکپارتی)  گۆڕانکارییەکی بەرچاو لەم کتێبەدا هاتووەتە ئاراوە، کە پاراستنی دەوڵەت لە دامەزراوەی سەربازی کەمالیستییەوە گۆڕا بۆ سەرکردایەتییەکی مەدەنی بە ئاراستەیەکی ئیسلامی.
نهێنی کتێبی سوور، لەگەڵ بەکارهێنانی مشتومڕاوی بۆ پاساوهێنانەوە بۆ کردەوەکانی دەوڵەت و حکومەت و سەرکوتکردنی ناڕەزایەتییەکان، نیگەرانییەکی جددی لەبارەی شەفافیەت و لێپرسینەوە و سەروەری یاسا لە تورکیادا دروستکردووە. ئەم ناڕوونییە ستراتیژییە ڕێگە بە حکومەت دەدات بەبێ لێکۆڵینەوەی گشتی یان پەرلەمانی، یاسا دەربکات، ئەمەش هۆکارە بۆ پاشەکشەی دیموکراسی لە تورکیا.

سەرچاوەکان

Nordic Monitor. (2022, March 23). Turkey’s revised ‘secret constitution’ may have defined NATO and EU as a major threat. https://nordicmonitor.com/2022/03/turkeys-revised-secret-constitution-may-have-defined-nato-and-eu-as-a-major-threat/
Dayan, A. (2010, November 8). Tel Aviv Notes: The Red Book: The Bible of Turkish Foreign Policy. https://dayan.org/content/tel-aviv-notes-red-book-bible-turkish-foreign-policy
https://www.duvarenglish.com/constitutional-court-deems-anonymous-secret-testimony-sufficient-grounds-for-detention-news-60413?utm_source=chatgpt.com
Electronic Frontier Foundation. (2020, November 11). Turkey Doubles Down on Violations of Digital Privacy and Free Expression. https://www.eff.org/deeplinks/2020/11/turkey-doubles-down-violations-digital-privacy-and-free-expression
Wikipedia. (2025, April 17). National Security Council (Turkey).(https://en.wikipedia.org/wiki/National_Security_Council_(Turkey)
https://en.wikipedia.org/wiki/National_Security_Council_%28Turkey%29?utm_source=chatgpt.com
https://www.constituteproject.org/constitution/Turkey_2017?utm_source=chatgpt.com.
M. Heper & T. Tachau – “The State and Public Bureaucracies: A Comparative Perspective”
https://www.swp-berlin.org/10.18449/2023C55/?utm_source=chatgpt.com
“nothing less than a silent revolution.”
(FT, 24 July 2003).
https://www.ispionline.it/en/publication/islamist-civilizational-politics-and-the-akp-turkeys-role-in-a-changing-muslim-world-203361?utm_source=chatgpt.com
https://humanrts.umn.edu/research/constitution-turkey.html?utm_source=chatgpt.com.
https://bianet.org/haber/constitutional-journey-of-turkiye-1921-1924-1961-1982-271318
Barkey, H. J. (2000) – “The Red Book and Turkish National Security Policy”
Çınar & Arı (2017) – “The National Security Council and the Red Book in Turkish Politics
https://www.dailysabah.com/politics/2014/08/01/gulen-movement-goes-into-red-book-as-national-threat?utm_source=chatgpt.com
Hürriyet Daily News – “Turkey’s Red Book to be revised” (2010, 2015)
Hürriyet Daily News (27 October 2010) – “Turkey’s ‘Red Book’ redefines threats”
Al Jazeera (2015) – “Turkey adds social media to top threats list”
Freedom House – Freedom on the Net: Turkey (2015–2016 Reports)
The Institute for National Security Studies. (2010, November 8). Changes in the Turkish Threat Perception: Strategic Significance for Israel. https://www.inss.org.il/publication/changes-in-the-turkish-threat-perception-strategic-significance-for-israel/
Nordic Monitor. (2025, March 19). Erdogan govt gains sweeping authority over personal data with new law. https://nordicmonitor.com/2025/03/erdogan-govt-gains-sweeping-authority-over-personal-data-with-new-law/
Öniş, Ziya (2011) – “Multiple Faces of the ‘New’ Turkish Foreign Policy”
https://nordicmonitor.com/2022/03/turkeys-revised-secret-constitution-may-have-defined-nato-and-eu-as-a-major-threat/?utm_source=chatgpt.com
https://www.meforum.org/israel-to-be-listed-as-top-security-threat-in?utm_source=chatgpt.com
Hürriyet Daily News (2010) – “Turkey’s Red Book to include new global threats”
Electronic Frontier Foundation. (2020, November 11). Turkey Doubles Down on Violations of Digital Privacy and Free Expression. https://www.eff.org/deeplinks/2020/11/turkey-doubles-down-violations-digital-privacy-and-free-expression
https://www.dailysabah.com/politics/turkiyes-top-secret-policy-document-red-book-gets-an-update/news?utm_source=chatgpt.com
USC Center on Public Diplomacy. (n.d.). The PD of Emerging Powers.(https://uscpublicdiplomacy.org/sites/uscpublicdiplomacy.org/files/useruploads/u35361/The%20PD%20of%20Emerging%20Powers.pdf)


[1] . ئەم کودەتایە بە تانک لە شەقامەکاندا ئەنجام نەدرا، بەڵکو بە ڕێگەی یاداشتێکی سەربازی کە لەلایەن فەرماندەکانی سوپاوە بۆ حکومەت نێردراوە. ئەو یاداشتە حکومەتی ناچار کرد دەستلەکارکێشانەوەی خۆی ڕابگەیەنێت، ئەمەش توانای سوپا بۆ کۆنترۆڵکردنی پڕۆسەی سیاسی دەردەخات بەبێ ئەوەی پێویست بکات پەرلەمان بەتەواوی هەڵبوەشێنێتەوە.
[2] . ئەم کودەتایە لە مانگی شوباتی ساڵی ١٩٩٧ لە دژی حکومەتەکەی نەجمەدین ئەرباکان ڕوویدا. کودەتاکە کودەتایەکی سەربازی تەقلیدی نەبوو، بەڵکو بە فشاری دامەزراوەیی و میدیایی و دادوەری ئەنجامدرا کە دواجار بووە هۆی دەستلەکارکێشانەوەی حکومەت.