شارپرێس:
ئا. حلمی رەسول رەزا 
لەم ساڵانەی دواییدا هاوپەیمانی نێوان ئەنقەرەو دەوحە جێگای بایەخ و سەرەنجە، بەتایبەتی پاش هەڵمەتی شانشینی سعودیە زیاتر بەدەركەوت، گەمارۆی دیبلۆماسی لەلایەن وڵاتانی كەنداوەوە بۆ سەر قەتەر، كە سعودیە سەركردایەتی دەكرێت، وای كرد پەیوەندی نێوان وڵاتێكی گەشتیاری گەشەسەندو دەوڵەتێكی پترۆكیمیایی بچوك پتەو بكات، تا گەیشتە ئەو ئاستەی پەیوەندی دیبلۆماسی‌و ئابووری و ئەمنی تۆكمە بە شێوەیەكی بەرچاو پەرە پێبدەن.

دیمەنی پەیوەندییەكی باش پاش 11ی سیپتەمبەر 
توركیاو قەتەر توانیان كاریگەریی زیاتر دابنەن لە نێوەندێكی سیاسی ئالۆزدا لە رۆژهەڵاتی ناوەراست، ئەمەش بە سوود وەرگرتن لە ململانێی تائیفی نێوان سعودیەو ئێران، لەهەمان كاتدا سڵیان لە باڵا دەستی شیعی ئێران كردەوە.. بە شێوەیەكی گشتی بە پێویستیان زانی نەكەونە ژێر كاریگەریی فەلەكی سعودیەوە.

لەگەڵ دەركەوتنی ئەو بۆشاییە (جیۆسیاسیەی) كە لە پاش رووخانی هەردوو رژێمی عێراق و ئەفغانسان لەدوای هێرشەكانی 11ی سیپتەمبەر دەركەوت.. هەردوو لایان خۆیان لادا لە ململنێی سعودیەو ئێران كە لە سەرەتای نیوەی دووەمی سەدەی 21 دا زیندوو چڕكرایەوەو بە شێوەیەك ئێران وەكو دەوڵەتێكی خاوەن هەیمەنە دەركەوت لەسەر ئاستی هەرێمایەتی پاش رووخانی دوو دوژمنی سەرسەخت، ئەوانیش (عێراق و ئەفغانستان) بوون..

پاش 11ی سیپتەمبەر، رێرەوێكی هەرێمایەتی نوێ هاتەكایەوە، ئەم رێرەوە رێگای بۆ توركیاو قەتەر خۆشكرد رۆلێكی چالاك لە كۆرەپانەكەدا ببینن، هەردوولایان سیاسەت و ئامرازی هاوشێوەیان بەكارهێناو چالاكیەكانیانیان فراوانتر كرد، لە كاتێكدا هەندێ لە وڵاتانی كەنداو( سعودیەو بەحرەین) كە ژمارەی دانیشتوانی شیعەیان زۆرە، هەستیان بە مەترسی كرد لەبەرانبەر هەوڵی ئێران بۆ دروست كردنی (هیلالی شیعی)، كە درێژ دەبێتەوە بە عێراق و سوریاو لوبناندا تا دەگاتە زەویەكانیان..

لەگەڵ ئەوەی گوتاری ئەمەریكی جوڵەكانی بەرانبەر ئێران وای لە ئێران كرد هەڵوێستی بەرگریەكی دوژمنكارانەی هەبێت لەبەرانبەر ناوچەكەدا و زیانیان پێ بگەیەنێت، بەڵام زیانی بە توركیاو قەتەر نەگەیاند و زیاتر بەهێزی كردن، بینینی دیمەنە سیاسیەكە بەم شێوەیە وای لە سعودیە كرد هاورێتیان بكات بۆ رووبەرووبونەوەی ئێران..

لە نەوەدەكانی سەدەی رابردوو، قەتەر رووبەرووی زۆر ئالۆزی قورس بوەوە و وای لێكرد لە وڵاتە هەرێمیەكان نزیك بێتەوە بەتایبەتی توركیا...ئەوەبوو لە ساڵی 1996 ئەمیرێكی ئەوكاتی قەتەر پاش هاتنە سەر دەسەڵاتی بە چەند مانگێك (الشیخ حمد بن خلیفە ال پانی) كودەتایەكی نەزۆكی بەسەردا كرا، پێش ئەوەش قەتەر لە مانۆرێكی سەربازی لەگەل وڵاتانی كەنداو كشایەوە بەهۆی شەڕی سنوری نێوان خۆی و سعودیە، لە ساڵی 1994 یشدا چەند رووبەرووبونەوەیەكی بچووك لە نێوانیاندا روویدا..

ئەم كێماسیە لە هێزی سەربازیدا هیچ بۆ قەتەر نەهێشتەوە جگە لە پەیرەوكردنی سیاسەتێكی تێكەڵاو و هاوسەنگ و پشت بەستن بە پارێزەرو هێزێكی هەرێمی یاخود نێو دەوڵەتی، بەم شێوەیە ساڵی 1992 ساڵیكی یەكلاكەرەوە بوو كاتێك رێككەوتنێكی هاریكاری بەرگری مۆر كرد كە وای كرد سوپای ئەمەریكی بگاتە بنكە سەربازیەكانی قەتەر و لە هەمان كاتدا بوە مایەی نیگەرانیەكی قوڵی سعودیە.

هاوپەیمانییەكان پاش بەهاری عەرەبی
بە تێپەربوونی كات، توركیاو قەتەر وەكو دوو یاریكەری باش دەركەوتن لە رۆژهەڵاتی ناوەراست، ئەمەش بەهۆی پەیرەو كردنی نێوەندگیریەكانیان، لەوانە نێوەندگیریان لەگەڵ بەرازیل بۆ بەرنامە ئەتۆمیەكەی ئیران لە ساڵی 2010،  جگە لە نێوەندگیریان لە نێوان ئیسرائیل و حەماس.

لەگەڵ پەرەسەندنەكانی پەیوەندی نێوان توركیاو قەتەر لە سەرەتای ساڵەكانی ئەم سەدەیە، سعودیەو ئیمارات بە وریاییەوە مامەڵەیان دەكرد بەڵام حەزیان بەم نزیك بونەوەیە نەدەكرد، چونكە پەیوەندیەكانی ئەو دوو دەوڵەتە لەگەڵ هەموو لایەكدا ئاسایی و باش بوو، لەگەڵ دروست بوونی رووداوەكانی بەهاری عەرەبیش لە رۆژهەڵاتی ناوەراست و دەرەوەی ئەم سنورەشدا رۆڵی كاریگەرو بەرچاویان بینی.

بەدەستپێكردنی خۆپیشاندانەكان لەناوچەكە و پەرەسەندنی شۆرشەكانی بەهاری عەرەبی لە ساڵی 2011، پاڵپشتی توركیاو قەتەر بۆ هێزەكانی سەر بە (اخوان مسلمین) ئاڵینگاریەكی بەهێز بوو، لەهەمان كاتیش مەترسی بوو بۆسەر ئاسایشی كەنداوی عەرەبی، تا ئەو رادەیەی ئەم پشتگرییە رۆڵی چالاكی هەبوو لەسەر خۆپیشاندانەكان بۆ رووبەرووبونەوەی رژێمە لەرزۆكەكانی ئەم وڵاتانە.

بە پێچەوانەی دەوڵەتەكانی تری رۆژهەڵاتی ناوەراست، توركیاو قەتەر رووبەرووی هەڕەشەكانی (اخوان مسلمین) نەبونەوە و بەڵكو پاش لادانی حوسنی موبارەك پەیوەندییەكانیان لەگەل مصر پەرەپێدا و لەلایەنگرە سەرەكیەكانی سەرۆكی ئەو كاتی مصر (محمد مورسی) بوون، پاش لەسەر كارلادانی مورسی، توركیاو قەتەر رووبەرووی كەنارگیری و كاردنەوەی هەرێمی بوونەوە، ئەمەش زیاتر هانی دان بۆ ئەوەی لێكتر نزیك ببنەوە..

لەگەڵ ئەوەی بەهاری عەرەبی ناوچەكەی تووشی ناجێگریەكی تر كرد، بەڵام توركیاو قەتەر لەگەڵ پەرەسەندنەكان هەنگاویان دەناو پاش دڵنیابوونیان لە جوڵەی میللی جەماوەری ئەو وڵاتانە، پەیوەندی پتەویان دانا لەگەڵ هەریەك لەو حكوماتانەی كە لە ئەنجامی ئەو شۆرشانە دروست بوبون لە (تونس و مصر).

قەتەر یەكەم دەوڵەت بوو پیرۆزبایی لە گەلی تونس كرد پاش ئەوەی (بن علی) وڵاتی جێهێشت و گوزارشتی لە بۆچونی خۆی كرد " رێزی ئیرادە و بژاردەی گەل دەگرێت" پێش ئەوەش كەناڵی (الجزیرە) یەكەم كەناڵ بوو پەخشی قوربانیدانی (محمد البوعزیزی) و دەنگی شەقامی تونسی دەگەیاندە جیهان، لە پاش ئەو توركیا لە كانونی دووەمی 2011 بە فەرمی رایگەیاند پشتگیری و داواكارییەكانی تونسیەكان دەكات لە ئاژادی دیموكراتی.

لە جەنگی سوریاش، هەریەكە لە توركیاو قەتەر و سعودیە، لە رێگەی كەناڵە جیاوازیەكانیانەوە، چ بە دەست پێشخەریەكانیان بێت یاخود كۆمەك كردنی كۆمەڵەو تیپە ئۆپۆزۆسیۆنە چەكدارەكان دەستیان لە رێرەوی رووداوەكان هەبوو.. بەڵام سعودیە، لەكاتی هەستكردنی بە سەرنەگرتنی ئەم ستراتیجە ویستی لە رژێمی سوریا خۆی نزیك بكاتەوە بەهیوای ئەوەی رژیمی سوریا پەیوەندی لەگەل ئێران لاواز ببێت.

لەبەرانبەردا هەڵوێستی توركیاو قەتەر جێگیر بوو لە سوریا، لە هەمان كاتدا سعودیە نەیتوانی نە حەماس نە حزب الله نە رژێمی ئەسەد لە ئێران دوور بخاتەوەو بگرە شكستی هێنا لەبەرانبەر هەرەس پێهێنانی حوسیەكان، لەلایەكی ترەوە لە عێراقیش حكومەتەكانی نزیك لە ئێران دەسەڵاتیان گرتە دەست پاش داگیركردنی عێراق لەلایەن ئەمەریكاوە لە ساڵی 2003..

نەهامەتی و ناخۆشیەكان هاوپەیمانی نوێ دروست دەكەن
جوڵانی توركیاو قەتەر رووەو بەهاری عەرەبی لە سوریاو مصرو تونس و لیبیا، دوژمنی نادیاری بۆ دروست كردن لەلایەن ئەو وڵاتە عەرەبیانەی كورسی دەسەڵاتیان لەرزۆك و لە مەترسیدابوون، ئەمەش بە چەند شێوەیەك دەركەوت خۆی نواند، یەكەمیان كودەتایەكی نەزۆك بوو لە توركیاو دووەمیان فشار خستنە سەر قەتەر بوو كە كێشەی ئیستای كەنداوی لێ كەوتۆتەوە، هەردوو رێكارەكە تۆڵەكردنەوەیەك بوو لە هەڵوێستی هەردوو دەوڵەت بەرانبەر شۆرشی گەلان و هەروەها هەڵوێستی كەناڵی (الجزیرە)ی پیشەیی بەتایبەت.

لەپاش شكستهێنانی سعودیە لە پێك هێنانی هاوپەیمانیێتی نوێ لە ئاستی هەرێمایەتی ، تەنها وڵاتانی كەنداوی بۆ مایەوە بۆ دروست كردنی هەیكەلێك و سەركردایەتی كردنی بۆ ململانیی ئێران، تا ئەو رادەیەی ئەگەر پێویستیشی كرد ئامرازی فشارو هەڕەشە بەكاربهێنێت هەرچەندە ناكۆكیش بێت لەگەڵ بنەماكانی ئەنجومەنی هاریكاری كەنداو، هەر ئەمەش بوو بوە هۆی رەتكردنەوەی سیاسەتەكانی كەنداو لەلایەن قەتەرەوە كە سعودیەو ئیمارات سەركردایەتیان دەكرد.

دیارە كێشەی ئێستای كەنداو لە ماوەیەكی كورتدا دروست نەبوە بەڵكو بەرەنجامی مێژووییەكی دووردرێژە لە هەولدانی بەردەوام بۆ دەستگرتن بەسەر رێرەوەكاندا لە ناوچەكانی كەنداو لەلایەن هەندێكەوە، تۆمەتباركردن و سزادانیش لەبەرانبەر یەكتریدا ئەگەر لە ئەنجامی فشاری ئەمەریكاشەوە بێت، بەڵام حەزێكی نادیارە لەلایەن بكەرەكانەوە لەكەنداو بەسەر ئەو پەیرەو كردنەدا دیارە..

دەتوانری وا دابنرێ هەڵمەتی كۆتایی دژی قەتەر پەرەپێدانێك بوو بۆ گەەردەلولێكی درێژ، و دەوحە نرخی بەرەنگاربونەوەكەی داوەو بۆ دۆخی ئێستاش بەدەستهێنانی هاوپەیمانێتی نوێیە هەرچەندە توركەكان گوزراشت لە هەوڵەكانیان دەكەن وەكو نێوەندگیرێك، بەڵام نێوەندگیری سودیكی نابێت و بەڵكو پێویستی بە هاوپەیمانیەتێكی توندو توڵترە، ساڵێكیش بەسەر گەماڕۆی سەر قەتەردا بەسە بۆ ئاڵینگاری ئەو گەردەلولە..

لەلایەن سەربازیەوە، كێشەكە هەلێك بوو بۆ نزیك بونەوەی سەربازی و ئابوری، توركیا هەڵوێستی ئەرێنی هەبوو بەرانبەر قەتەرو بەتایبەتی پاش كیشەی بڕینی پەیوەندییەكان لەگەڵ ئەو وڵاتە، ئەم هەڵوێستەش لە رێگەی پەرلەمانەوە بوو بۆ بڵاو كردنەوەی زیاتری هێزی توریكا لەسەر زەویەكانی قەتەر، ئەوەبوو لە 7ی حوزەیرانی ساڵی رابردوو تیایدا بڕیار لەسەر دوو تەوەری سەرەكی درا: یەكەم، راهێنان و ئامادەكردنی هێزی تایبەت، دووەمو پێشخستنی رێكەوتننماەی هاریكاری سەربازی كە لە پێشتردا مۆركرابوو..

هەرچەندە سەرەتای پەیوەندی و پەرەی ئابوری نێوان توركیاو قەتەر لە مانگەكانی كۆتایی 2016 دەتوانرێ پێی بگوترێ (شۆرشی ئابوری)، بەڵام هەنگاوی گەورە لە ساڵی 2017 بوو لەگەڵ دەركەوتنی كێشەی كەنداو ، لە ساڵی 2018ەش زۆر زیاتر دەبێت، لەگەڵ ئەوەی رێژەی ئالوگۆڕی بازرگانی لە نیوان هەردوولا لە ساڵی2016 دا 174 ملیۆن دۆلاری تێنەپەڕاند، كەچی لە ساڵی 2017 بەرز بوەوە بۆ 1.1 ملیار دۆلار و پێدەچێ لەم ساڵدا بگاتە (3) ملیار دۆلار..

ئەم نزیك بونەوانە هاوكاتە لەگەڵ نزیك بونەوەی سیاسی گەورەی بەردەوام لە نێوان هەردوولا و یەكخستنی بۆچونەكانیان لەبەرانبەر سەرجەم مەلەفەكانی ناوچەكە، لەوانە كێشەی كەنداو، رێكارەكانی دەوڵەتانی گەماڕۆ بۆ سەر قەتەر، هۆكارێكی بەهێزی نوییە بۆ پێشخستنی پەیوەندی ئابوری نێوانیان و دۆزینەوەی رێگایەكی نوێ بە گرنگیدان و چاوخستنەسەر پیشەسازی و نەوەستان تەنها بە ئالوگۆڕی بازرگانی، ئەمەش هاوپەیمانێكی عەرەبی خاوەن متمانە بۆ ئەنقەرە دروست دەكات لەم كاتەی كە لە رۆژهەڵاتی ناوەراستی ناجێگیردا شكستەكان ئێجگار گەورەن و زۆربەی ستراتیجیەتەكان شكستیان خواردوە.

سەرچاوە:  www.noon.post.org