شارپرێس: حلمی رەسول رەزا
عێراقییەكان لەدوای دەیەو نیوێك لەنائامادەبوونێكی نیمچە تەواوی سەرۆكەكانی لەناوخۆو دەرەوەدا، بەدەركەوتنی كاراكتەرێكی كارا لەپۆستی سەرۆك كۆمار بەئاگاهاتنەوە، ئەویش بەرهەم ساڵح بوو.

بەرهەم ساڵح، كە تەنیا چەند رۆژێكە پۆستی سەرۆك كۆماری وەرگرتووە، دەستی بەجموجوڵێكی سیاسی بەڕووی وڵاتانی ناوچەكەو جیهان كردووە، كە ئەم جموجوڵانە پێشتر لەسەرۆكەكانی عێراق نەبینراوە، بەتایبەتی لەدوای نەخۆشكەوتنی جەلال تاڵەبانی سەرۆك كۆماری پێشووتری عێراق.

بەجوڵەكانی بەرهەم ساڵح پرسیارێك دێتە پێشەوە، ئەویش ئەوەیە، كە شێوەی سیاسەتی دەرەوەی عێراق لەچوار ساڵی داهاتوودا چۆن دەبێت؟ بۆ ئەوەش خوێندنەوەی ئەرێنی‌و نەرێنی هەیە، باس لەوە دەكرێت ناوبراو دەیەوێت كێشەكانی عێراق لەگەڵ وڵاتانی ناوچەكە سفربكاتەوە.

عێراق لەناوچەیەكدایە پڕە لە ململانێ‌و كێشمەكێش، هەرلایەك دەیەوێت ئەو وڵاتە بقۆزێتەوەو بەلای خۆیدا رایبكێشێت، یاخود خاكەكەی بكات بەگۆڕەپانی یەكلاییكردنەوەی كێشەكان‌و هەژموون سەپاندن بەسەریدا. 

دیارە لۆجێكی نییە خوێندنەوە بۆ سیاسەتی دەرەوەی عێراق بكرێت بۆ ساڵانی داهاتوو بەبێ خوێندنەوەی واقعی ناوچەكەو لێكەوتەكانی لەسەر عێراق. 

لەگەڵ ئەوەی سەرۆك كۆماری عێراق لە میانی سەردانەكانیدا بۆ كوەیت‌و سعودیەو ئێران و ئوردن و ئیمارات بنەمای هاوبەشی‌و لایەنگیری نەكردنی عێراقی وەك بنەمایەك خستەروو، لە چەشنی سیاسەتی سەرۆك وەزیرانی پێشوتری توركیا "ئەحمەد داود ئۆغڵۆ" بەنەهێشتنی كێشەكانی دەرەوەی وڵاتەكەی، ئەوا دەبینین قسەكانی بەرهەم ساڵح لەوتارێكی رۆژنامەی "حەیات" دا وەك پەیامێك بوو بەوەی عێراق بەشێكە لەناوچەكەو سەقامگیریەی‌كەی بەستراوەتەوە بە سەقامگیری تەواوی ناوچەكە‌و دەستێوەردانە هەرێمایەتییەكانیش كاریگەری لەسەری هەیە.

پەیامێكی تری ئەرێنی لەوتارەكەی بەرهەم ساڵح ئەوەبوو، كە سیاسەتی دەرەوەی عێراق بریتییە لەسیاسەتی بنیادنراوی پەسەندكراو لەلایەن هەرسێ سەرۆكایەتییەكەی عێراق دەسەڵاتەكانی "جێبەجێكردن- یاسادانان- دادوەری"، كە ئەگەر بتوانێت جێبەجێبكات دەبێتە دەستكەوت بۆ بەرهەم ساڵح.

سەرۆك بەرهەم ساڵح لەوتارەكەی دەڵێت: "دەكرێت ئەم قۆناغە سەرەتایەكی راستەقینە بێت بۆ دەرچوون و دەربازبوونی عێراق لە ‌سەرجەم كێشەكانی، رێگاش لەلای عێراقییەكان روونە رووەو كەنارێكی تر، ئەمەش پەیوەستە بە شایستە ناوخۆییەكان‌و لەهەمان كاتیشدا دەرەكییەكان لەگەڵ براكانی‌و هاوسێكان و وڵاتانی تر، سەركردایەتی نوێی عێراق لەسەر ئاستی یاسادانان و جێبەجێكردن روئایەكی روونی دەربارەی ئەو شایستانە هەیە".

لەئێستادا عێراق رووبەرووی ئاڵینگاری دۆسییەی ئاو بووەتەوە، بەتایبەتی كێشەی ئێستای لەسەر زەوی بریتییە لەبابەتی وشكبوون و سوێری ئاوەكەی لە باشوور، كێشەی سەرەكیش ئەوەیە، عێراق دەوڵەتێكە ئاوی تێ دەڕژێت نەك سەرچاوەی ئاو بێت، ئەمەش وا دەكات بكەوێتە ژێر فشاری وڵاتانی خاوەن سەرچاوەكانی ئاو لە نموونەی " ئێران‌و توركیا".

پێشتر ئێران رایگەیاندبوو‌ سێ پرۆژەی گەورە جێبەجێدەكات بۆ بوژانەوەی دەشتەكانی خۆزستان و ئیلام، سەرەرای گواستنەوەی ئاو بەبۆری بۆ زەویەكانی دەشتی سیستان و پرۆژەی دروست كردنی تۆرە لاوەكییەكان بۆ ئاودێری لە پارێزگاكانی رۆژئاواو رۆژئاوای ئێران، ئەم پرۆژانە وای كرد عێراق لەو ئاوانە بێ بەش بێت بەگویرەی پەیماننامە نێودەوڵەتییەكان، عێراقیش ئامرازی فشاری راستەقینەی وای بەدەستەوە نییە فشار بخاتە سەر تاران و لەرووی سیاسەتی دەرەوەشدا لاوازە لەوەی ئەم كێشە راستەقینەیە بجوڵێنێت، بەڵام سزا ئابوورییەكانی ئیستای ئەمەریكا لەسەری دەتوانێ وا لەدانوستكاری عێراقی بكات ئەم دۆسییەیە سەرلەنوێ هەڵبداتەوە بەمەستی هاتنی ئاو بۆ سەر زەویەكانی.

كێشەیەكی تری دیبلۆماسی لەگەڵ توركیا بەهۆی بەنداوی "ئەلیسۆ" بوو لەسەر رووباری دیجلە و بووە مایەی كەبوونەوەی ئاوی رووبارەكە بەرێژەی  50%، بەڵام كێشەكە‌ بەپێدانی بەشی تەواوەتی عێراق لەلایەن توركیاوە بەشێكی چارەسەربوو، ئەمەش لەپاش فشارێكی زۆری سیاسی و كۆمەڵایەتییەوە هات و سەرۆك وەزیرانی پێشووش حەیدەر عەبادی سەردانی ئەنقەرەی كرد لەو بارەیەوە، كەچی ئەم كیشەیە‌ بەتەواوەتی كۆتایی نەهاتووە و تەنیا دواخراوە، بۆیە ئەم دۆسەیەیە بەردەوام ئامادەیە لەساڵەكانی داهاتوودا و دەبێتە هۆی گرژی ئەگەر بێت‌و عێراق ئیدارەی ئاوی ناخۆی نەدات لەلایەك، لەلایەكی تریشەوە لەگەل ئێران و توركیا رێك نەكەوێ بەوەی زەمانی روونەدانی كارەساتیان لێوەربگرێ، كە لە ئەنجامی وشك بوونی زەویەیكانی توش دەبێت، بەتایبەتی لە باشوری عێراق.

عێراق لەپاش ئەوەی بەسەر داعشدا سەركەوت، ئێستا بە میحوەرێكی گرنگ دادەنرێت لەجەنگی دژی تیرۆر لە ناوچەكەدا و بۆ زەمانەتی دڵنیابوون لەدووبارە نەبوونەوەی ئەو ئەزموونە قورسە پێویستی بەهاوكاری ئەمنی هەیە لەگەڵ وڵاتانی ناوچەكە لەراوەدونانی ئەندامە راكردوەكانیان، هەروەها لەرێككەوتنی زانیاری گۆرینەوە لە هەر هەرەشەیەك بەتایبەتی ئاگابون لە بەرەی سوریاوە.

هەرچی عێراقە لەم بارەیەوە خاڵی بەهێزی زۆرە بەكاری بهێنێت، لەوانە توانای هەیە فشار بخاتە سەر پارتی كرێكارانی كوردستان – ئەنقەرە بە ارە لە پێشینەكانی ئەمنی خۆی دەزانیت ، ئەمانە قەندیلیان لەوپەری باكووری عێراق كردووەتە بنكەكانی خۆیان. 

كارتێكی تری دەستی عێراق بۆ سعودیەو ئێرانە، بەوەی وێنەی ریازو تاران جوان بكات لەپەیوەندی نەبونیان بە تیرۆرەوە، ئەمەش لەرێگەی بوار پێدانیان بە پێشكەش كردنی خۆیان وەك جەنگاوەریكی ئازا دژی تیرۆر لەناوچەكەدا.

هەرچی ئاسایشی بەسرەیە لەكارە لەپێشینەكانی كوەیتی دراوسێی باشووری عێراقە، ئەمەش بە روونی بینرا لە كاتی خۆپیشاندانەكانی ئەو شارە بەوەی كوەیت دۆخی نائاسی لە سنورەكانی باكوریدا راگەیاند لە ترسی پەرەسەندنێكی ئەمنی لەو ناوچەیە.

لە گرنگترین ئەو دەسكەوتانەی عێراق دەتوانێت لەم بوارەدا بەدەستی بهێنێ كۆكردنەوەی ئەو زانیاریانەیە، كە داعش لە پاش خۆیان لە شارەكان ‌جێیان هێشتووە، ئەم زانیاریانە ئەگەر عێراق بتوانێ بیاقۆزێتەوە لە رێگەی دەزگا هەواڵگریەكانیەوە، ئەوا بە ئاسانی لێكدانەوەی ورد بۆ ئەو زانیاریانە دەكات و لەگەڵ وڵاتانی تر دەیانگۆرێتەوە بە پێی میكانزمێكی وا كە ببێتە مایەی پێكانی ئامانجی ئەمنی و سیاسی، بەمەش هەنگاوێكی گەورە لە هاوسەنگی ناو هێزەكانی ناوچەكەدا دەهاوێ.

عێراق بەبازارێكی گەورەی رۆژهەڵاتی ناوەراست دادەنرێ، بەهۆی بوونی هێزی كڕینێكی رێژەیی و چڕی دانیشتوانەكەی، كە دەگاتە 38 ملیۆن كەس، هەناردەكانی ئێران و توركیا بۆ عێرق بەشێكی گرنگ لە پەیوەندیەكانیان پێك دەهێنێت، هەناردەی ئێران بۆ عێراق گەیشتۆتە 13 ملیار دۆلار؛ بەمەش ئەم وڵاتە بۆ ئێران دەبێتە جێگای هەناسەدانێك بۆی بە تایبەتی لە پاش بریاری سزاكانی ئەمەریكا، لەهەمان كاتدا عێراق بازارێكی گەورەیە بۆ كەل و پەلی توركی لەناوچەكەدا و كڕیاری نمرە یەكە بۆ توركیا، بینرا چۆن كاریگەری هەبو كاتێك عێراق وەك كارتی فشار بەكاری هێنا لەكاتی كێشەی بەنداوی " ئەلیسۆ".

هەرچی سعودیەشە هەوڵ دەدات بە فراوانی بێتە ناو بازاری عێراقەوە بەتایبەت لە ساڵانی داهاتودا بەنیازە تەنها پشت بە نەوت نەبەستێت، بەمەش گرنگی بە ئابوری عێراق و بازارەكەی دەدات بە كردنەوەی پەیوەندیەكان لەسەر بنەمای بەرژەوەندی هەردوولا.

ئەوەی عێراق پێویستی پێی هەیە لە رووی ئابوریەوە بە شێوەیەكی بنەرەتی بریتیە لە دۆسیەی دووبارە بنیادنانەوە، بە داخەوە ئەم ئەزمونە لە كۆنگرەی ئاوەدانكردنەوەی عێراق سەركەوتو نەبوو، بەتایبەتی بەڵێنی عەرەبەكان نەچوە سەر زەوی لەگەڵ ئەوەی ساڵێك بەسەریدا تێپەڕیوە، بۆیە پێویستە بیر لە دەستپێشخەری راستەقینە یان فشاری سیاسی عێراقی بكرێتەوە بۆ ئەوەی بەڵێندەران بەڵێنەكانیان ببەنە سەر.

ململانێی " ئێرانی –ئەمەریكی"، عێراق بەیەكێك لەو ولاتانە دادەنرێت دیارترین شوێنی ململانێی ئێران و ئەمەریكایە لە ناوچەكەدا، ئەمەش بە شێوەیەكی بەرچاو و راستەوخۆ كاریگەری كردۆتە سەر لایەنی ئەمنی و ئابوریەكەی، ئەم بابەتە عەبادی ویستی دژی بوەستێتەوە، بەلام جەمسەرگیریەكە بۆ ماوەی 15 ساڵە عێراق توشی سەرلێشێواوی دەكات، و كێشەی بنەرەتیش ئەوەیە، بریاری سیاسی عێراق گرەوە لەسەر توانای ئێران، ئەویش كارتی زۆری بە دەستەوەیەو یاری پێدەكات لە گۆرەپانی سیاسی عێراقیدا.

ململانێی "ئێرانی -سعودی": لە هەشتاكانی سەدەی رابردوو عێراق لە جیاتی وڵاتانی كەنداو شەڕی دەكردو ناوی پارێزەری دەرگای رۆژهەلاتی لێنرا، ئەم دۆخە دوای ساڵی 2003 گۆڕاو بەرهەڵستكارەكانی سەر بە ئێران چوونە سەر دەسەلات لە بەغدا، ئەمەش وای كرد عێراق لە دەوروبەرە عەرەبیەكەی داببڕێت تاكو هاتنە سەر دەسەڵاتی ترەمپ لە ئەمەریكا، و فشاری خستە سەر عێراق و كەنداو كە بە روی یەكتریدا بكرێنەوە بە مەبەستی بەدەستهاتنی هاوسەنگی لە ناوچەكەدا بۆ روبەروبونەوەی هەژمونی ئێرانی.

گومانی تێدا نیە عێراق بە ئەزمونێكی تاڵدا تێپەڕی لە نێوان ساڵانی 2004- 2017، دا هەستی بەوەش كردبوو یەكلایی كردنەوەی كێشەكان لەسەر خاكەكەی باجی زۆری دەوێت، و بەغدا ویستی لەم ململانێیەی ئەمەریكاو ئێران دوربكەوێتەوە، لەمەش تا رادەیەك سەركەوتنی بەدەستهێنا بەتایبەتی لە هەبونی ناوچەی جێگرەوە بۆ ئەم ململانێیە لە یەمەن و سوریا، بەڵام ئایە ئەگەر ئەم ململانێیە لەوێ بوەستێت دووبارە دەگەڕێتەوە بۆ عێراق؟ ئەمەش پێویستی بە بیركردنەوە هەیە لەلایەن عێراقەوە و چۆن دەتوانێ زەمانەتی ئەوە بكات جەنگەكانی – وەكالەت- لەسەر خاكەكەی دور بخاتەوە.

ململانێی كەنداو- قەتەر: كێشەی كەنداو دۆخی جەمسەرگیری عەرەبی دەخولقێنێ لە كەنداودا و عێراقیش بەشێكی پێك دەهێنێ، هەرچەندە نەچوتە ژێر سایەی ئەنجومەنی هاریكاری عەرەبی، بەڵام كاریگەری لایەنگیری بۆ یەكێك لە بەشەكانی ململانێكەر قورساییەكی زۆری پێ دەبەخشێ، ئەمەش بەهۆی ئامادەبونیەوەیەتی لە كەنداوو پێكگەیشتنی ئابوریەتی لە دۆسیەكانی ئاسایش و نەوت.

لەگەل ئەوەی سعودیە كرانەوەی بەخۆیەوە بینی لە بواری فەرمی و ئابوریدا، بەلام قەتەر لە رێگەی جەزیرەوە هەر بەردەوام بوو بەرانبەر دۆسیەكانی عێراق و بە تایبەتی حەشدی شەعبی، تا ئەو كاتەی كێشەی دوو راوچیە قەتەریەكە بە پێدانی پارە یەكلایی كرایەوە، ئەمەش دۆخێكی هاوسەنگی هێنایە كایەوە، بەتایبەتی ئەگەر تەماشا بكەین ئەمەریكا روەو پتەوتركردنی پەیوەندیەكانی دەچێت لەگەڵ سعودیەو ئێرانیش روەو قەتەر هەنگاوی ناوە لەسەر حسابی سعودیە، بەلام عێراق لەماوەی حوكمی عەبادیدا توانی ئەو بابەتە تێپەرێنێ و لایەنگیری بۆ لایەك نەكات، واش پێدەچێ ئەو سیاسەتە بەردەوام بێت بەتایبەتی بوونی عێراق لە ململانێی قەتەری – كەنداو هیچ بابەتێكی میحوەری دروست ناكات، هیچ یەكێك لە جەمسەرەكانیش نابنە یاریكەرێكی سەرەكی لەناوخۆی عێراقدا.

پێدەچێت ئامادەنەبونی پۆستی سەرۆك كۆمار بۆ ماوەیەكی درێژو گەڕانەوەی بە چالاكترین شێوە لەسەر ئاستی دەرەكی، وا لەعێراقییەكان بكات پێشبینیەكانیان لە گەشتەكانی بەرهەم ساڵج ئەنجامەكانی لەسەر زەوی زیاد بكات، بەڵام گومانی تێدا نییە سیاسەتی دەرەكی عێراق هەوڵ دەدرێت دوور بێت لە جەمسەرگیریەكان و پشت بەخۆی ببەستێت، توانای بەردەوام بوونی نییە؛ ئەگەر بێت و رێككەوتنێكی سیاسی لەبەرەی ناوخۆوە پشتگیریە ئەم روئیایە نەكات.

گرفتی سەرەكی عێراق لە ئیدارەدانی سیاسەتی دەرەوەیدا ئەوەیە توانای وڵاتە هەرێمایەتییەكان‌و نێودەوڵەتییەكان بەهێزترە لەكاریگەری دروستكردن لەسەر پرۆسەی سیاسی ناوخۆ بۆ جێبەجێكردنی ئەجیندای دەوڵەتی جێبەجێكار؛ نەك عێراق. ئەمەو سەرەرای لاوازی بنیادی ناوخۆی عێراق‌ بەهۆی گەندەڵیەوە كە بەربەست دروست دەكات بۆ دانوستكاری عێراقی لەپەیوەندیەكان لەگەل وڵاتانی تر یاخود قۆستنەوەی ئەو دەسكەوتانەی ئامانجی سیاسەتی دەرەوە بەدیدەهێنێت، بۆ نمونە لە دۆسیەی ئاودا؛ لەگەڵ ئەوەی هەندێ دەسكەوت بەدەست هاتن لە میانی فشارخستنە سەر توركیا بە دواخستنی هاتنە ژورەوەی ئاو، بەڵام ئەم بابەتە نەقۆزراوەتەوە لە رابردوو ئێستاشدا بۆ رێكخستنی بابەتی ئاو دۆزینەوەی چارەسەرێك بۆی لەناوخۆدا تاكو  زۆر لاواز نەبێت لەبەرانبەر هەرەشەی كەم بەردانەوەی ئاو بۆ ناو خاكەكەی.

فەلسەفەی نەهێشتنی كێشەكان و بێ لایەن بون، گەلی عێراق و سەرۆكەكەی لەسەری كۆكن ئەمەش لە پاش ئەو هەمو روداوەی لەسەر خاكەكەیان رویاندا، بەلام جێبەجێكردنی ئەم فەلسەفەیە لە نەبونی یەكانگیری بڕیاری سیاسی و نەبونی دامەزراوەی دەولەت كە بتوانی كارتی فشار دروست بكات بۆ دانوستان و رێگری كردن بەروی ئەوانەی دەیانەوێ بەلای خۆیاندا رایبكێشن و بیكەنە بەشێك لە ململانێ نێو دەوڵەتی و هەرێمایەتیەكاندا، كارێكی زۆر زەحمەت دەبێت.

سەرچاوە: نون پۆست