شارپرێس: جزیرە میدان وەرگێڕان: حلمی رەسول رەزا كاتێك لەشەستەكان و حەفتاكانی سەدەی رابردوو زانایانی ئایینی بەرگرییان لە سیاسەتەكانی حكومەتی میسر دەكرد وەها تەماشا دەكران بوكەڵەیەكن و رژێمی دەسەڵات دەیانجوڵێنێ. سكوت هیبارد لە 7ی تەمموزی ساڵی 2011، و پاش چەند مانگێك لە بەرپابوونی شورشی سوریا ماڵپەڕی شێخ محمد سعید رەمەزان البوتی لە "نسیم الشام" پرسیارێكی لێ كرابوو وەك جەمسەرێكی شەرعی و هزری بەناوبانگی ولاتی شام و دەقی پرسیارەكە بەم جۆرە بوو : " بۆ شێخ محمد سعید رەمەزان البوتی.. ئێوە شێخی ئێمەن و خودا دایناون بۆ جێگیربوونی قسەی حەق تكایە فەتوایەكمان بۆ بدەن – خوا بتانپارێزێ- حوكمی ئەوە چیە كە هاوبەش بۆ خوا بڕیار بدرێ كە لەلایەن هێزەكانی ئاسایشەوە كراوەو هاورێكانم لەسەریان دراوە بە گۆچان و قامچی و پرسیاریان لێكراوە ئایە بەشار خوای ئێوە نییە؟! . وەڵامی ئەم پرسیارە نەدرایەوە. ئایە ئێوە بەرپرس نین لەم دۆخانە، ئایە ئێوە قورسی ئەم ئومەتە هەڵناگرن؟ لەسەر ئێوە پێویست بەسەر گەندەڵیدا سەربكەون ئەو گەندەڵیەی گەیشتۆتە ئاستی خودا، چاوەڕوانی چی بكەین؟ فەتوایەكمان بۆ بدە ئەی زاناو شێخی بەڕێزی ئێمە و سوپاس بۆ ئێوە". "البوتی" وەڵامی دایەوەو بەبێ ئەوەی ناوی رژێم بهێنێ بە تەنها وشەیەكیش، بۆ ئەوەی سەرزەنشتی ئەو گەنجە بكات كە لە خۆپیشندانەكان بەشداری كردوەو لە فەرمانی پێغەمبەری خودا دەرچووە، البوتی وتی : " بۆ پرسیارم دەربارەی ئەنجام لێ دەكەیت و پرسیار لە هۆكارەكەی لێ ناكەیت؟ هۆكاری چیە كەسێك ناچار بكرێت بەوەی وشەیەكی كوفر بڵێت؟ ئایە هۆكاری ئەمە، ئەوە نییە كەسێك لەگەڵ رێپێوانەكان دەربچێت و داوای رووخانی رژێم بكات و جنێو بەسەرۆكەكەی بدات و داوا بكات سەرۆك دەسەڵات جێ بهێلێ؟ بۆ پرسیارم لێ ناكەیت دەربارەی ئەم هۆكارەو حوكمەكەی ؟! ئەم كەلە رەقیە چیە سەرپێچی فەرمانی خوداو پێغەمبەرەكەی دەكرێت، پاشان پرسیار لە حوكمی ئیسلام دەكەیت لەو ئەنجامەی لە سەرپێچیەكەوە سەرچاوەی گرتوە؟! وەلامی فەرمانی خودا بدەنەوە لە نمونەی ئەم جۆرە فیتنەیە، پاشان تەماشا بكەن كێ راوەدوتان دەنێت بۆ ماڵەكانتان و ناچارتان دەكات ئەم كوفرە بكەن؟". دیارە ئەم جۆرە فەتوایە ناوازە نیە لە نێو زیاد بوونی "زانایانی دەسەڵات" ئەوانەی لە كاتی بەرپابوونی بەاری عەرەبی بڵاوبونەوە، لەگەل ئەوەی كە البوتی هیچ پۆستێكی فەرمی وەرنەگرت، وەك ئەوانەی لە میسر بەدەستیان هێنا، كە فەتواكانیان لەسەر هێڵی سیاسەت دەرۆیشت. البوتی .. زانایەكی سوڵتانی لە دەوڵەتی نوێدا محمد سعید رەمەزان البوتی، یەكێكە لە زانا بەناوبانگەكانی سوریا، و جەماوەرێكی زۆری هەیە لە نێو خەڵكی شامدا، و هەمان قورسایی و ناوبانگی شێخ محمد متوەلی الشعراوی لە میسر هەیە، و زیاتر لە 60 كتێبی ئیسلامی هەیە لە زانستەكانی شەریعەت و ئاداب و سۆفیزم و فەلسەفەو كۆمەلایەتی و ژیاننامەو كێشەكانی شارستانیەت، بەوەشی پایەیەكی شەرعی و هزری بوو لە ولاتی شام، و هیچ پۆستێكی فەرمی نەبو، كەچی بوە پاڵپشتێكی شەرعی بۆ رژێمی سوریا. حافز ئەسەد دەرگای زۆری بۆ كردەوەو بەرنامەیەكی تەلەفزیۆنی بۆ تەرخان كرد. لەگەل ئەوەی زانایەكی توندرەوی شافیعی بو لە چاو چوار مەزهەبەكەی تردا، كەچی بەتەنها وشەیەكیش بەرهەلستكاری دەسەڵاتی سیاسی نەكردوە. موعتەز الخەتیب دەڵێت: " ئەوەی جێگای سەرەنجە لە عەقلیەتی البوتیدا ئەو خۆبەدەستەوەدانەیە بۆ دەسەڵاتی سیاسی و نەبونی ئازایەتیە لە بەرانبەر كارەكانی ئەو دەسەڵاتەدا، بەردەوام خەجت لەوە دەكاتەوە كە فەرمانەكانی دەسەڵات نابێت پشتگوێ بخرێت، لەلایەكی ترەوە وتارەكانی ناوبراو تەنها ئاراستەی هەڵس و كەوتەكانی خەڵكیە و چەند هۆكارێك وا دەكات ناچار بێت بەردەوام پێچەوانەیی لە وتارەكانیدا دەربكەوێت". لە كاتێكدا هەزاران كەس لە زیندانەكان و لەبەردەم پەتی سێدارەدا بوون لە ژێر سێبەری رژێمە سەركوتكەرە نوێیەكان، بەبێ روخسەت دەچوە لای حافز ئەسەد، پێش ئەوەی دۆخەكە لەگەڵ هاتنی بەشاردا بگۆڕێ، و قەبارەی رۆڵی البوتی لە قاڵب بدات و بچوكی بكاتەوە. فەتواكانی البوتی بە رەنگی رژێمی ئەسەد ناوبراو كاتێ پەردەی لەسەر فەتوا فیقهی و هزریەكانی هەڵماڵی، كاتێ پەیوەست بو بە دەقی قورئان و سونەتەوە لە ژمارەیەك لە هەڵوێستەكانی، بۆ نمونە لە كتێبەكەی دا " بۆ هەر كچێك كە بڕوای بە خوا هەیە" كۆتایی پێ هیناوە بەوەی : " كۆدەنگی سەرجەم ئیمامەكان لەسەر ئەوەیە ئافرەت دەبێ دەم و چاوی داپۆشێ لە ترسی فیتنه، كێ دەتوانێ ئەم سەرپێچیە بكات و لە ئەمرۆدا سەلامەت بێت ؟!" بەڵام پاش ئەوەی رژێمی سوریا بڕیاریدا لە دام و دەزگاكانی فەرمیدا پەچە قەدەغە بكات، البوتی وتارێكی لە رۆژنامەی "الحیاە" نوسی و تیایدا باسی كارە یەكەمینەكان دەكات، و لەسەر ئافرەت پێویستە " سودی كارەكەی بخاتە پێش سودی پەیوەست بوون بە پەچەكەی". البوتی تەنها بە پێچەوانەی بۆچونەكەی پێشوەوە نەوەستا بۆ رازی كردنی دەسەلات، بەڵكو دوور تر لەمە رۆیشت كاتێ وتی : ئەگەر لەم دۆخەدا پەیوەست بێت بە پۆشینی پەچەوە ئەوا لە بەختی دەروونێتی!. كاتێ خۆپیشاندانەكانی سوریا بەرپا بوو، البوتی بە دەستی دەرەكی وەسفی كرد، و تەلەفزیۆنی فەرمی دیدارەكانی لەگەڵ ناوبراودا بە چڕی بڵاو دەكردەوە لە رێی نوسێنێكەوە لەسەر زوومی تەلەفزیۆنەكە و لەسەری نوسرابوو : " چاودێری قسەی زانای بەتوانا د. محمد سعید رمچان البوتی بكەن". البوتی لە رۆژی پێنج شەممەی 24ی ئازاری 2011 لە پێش دەست پێكردنی خۆپیشاندانەكانی رۆژی هەینی دەركەوت و باسی لە دەستی دەرەكی دەكرد و خۆپیشاندەرانی دەبوغزاندو پێی دەوتن "ئێوە كێن؟!". هەفتەی دوای ئەوە "قەرزاوی " لە دەوحەوە دەركەوت و لە نوێژخوێندنی رۆژی هەینیدا رەخنەی لە البوتی و رژێمی سوریا دەگرت". پاش چەند رۆژێك و نزا كردن بۆ بەشار ئەسەد لەسەر مینبەرەوە، البوتی لە نێو مزگەوتەكەی خۆیدا كوژرا، و ئاماژەكان هێما بۆ ئەوە دەكەن دەستی رژێمی سوریای تێدابووە لە پاش ئەوەی رۆڵەكەی كۆتایی پێ هاتبوو. ریشەكانی پشت كودەتاكەی میسر ئەحمەد تەیب شێخی ئەزهەرو، توازرۆس پاپای كەنیسە، جەلال موڕە نوێنەری حزبی نور، سێ باكگراوندی دیمەنی رەسمی كودەتا سەربازیەكەی 3ی تەمووزی ساڵی 2013 ە بوو، بەوەی رەهەندی ئایینی پێكهاتەیەكی سەرەكی دیمەنی كودەتاكەی میسر بوو، وەك پەیوەندی نێوان سیاسەت و ئایین. بەم شێوەیە بە موبارەك كردنیان لە پشت هەنگاوی كودەتاكەوە وەستان، لەوێ السیسی ئاشكرای كرد بۆ ئەوە لەگەڵیان وەستاوە تا خوێن رشتن بوەستێنێ، كاتێ یاسر برهامی پرسیاری لێكرد بۆچی كودەتای لە ئیخوان كرد، لە وەلامدا وتی : ئەگەر ئیخوان توانایان هەبێت كاری ئیسلامی لە كار دەخەن، چونكە سروشتیان وایە رێگە بەكەسی تر نادەن كاریان لەگەڵدا بكات، بەڵگەی بۆ قسەكانی هێنایەوە بەوەی ئیخوان كردویانەتە دەرەوەی مزگەوت و ئەمەش لە بیر ناكات. پاش ئەوە، دیمەنەكە خێراتر بوو، فەتوای ئاشكرا دەرچوو بۆ پاڵپشتی كردنی عبد الفتاح السیسی بە دەستگیركردنی بەرهەلستكارە سیاسیەكانی. لەو كاتەدا موفتی پێشووی كۆماری میسر عەلی جومعە لە بەرانبەر سەركردەكانی سوپا و عبد الفتاح السیسی دەركەوت و فەتوای ئەوەی دا بەرهەڵستكارەكانی سوپا و پۆلیس خەوارجین و دەبێ بكوژرێن. پێش ساڵێك عەلی جومعە لە بۆنەیەكی رۆژو شكاندنی ئیخواندا داوای یەكگرتنی تائیفەكانی یەك ئومەتی كردبوو. بە گەڕانەوەی بۆ دیمەنی دوای كودەتا، عەلی جومعە لە زنجیرە بەرنامەیەكی بەرنامەی "والله أعلم" لە كەناڵی "CBC" هۆشداری لە فیكری ئیخوانی خەواریج دابوو، بەهۆكاری سەرەكی نەهامەتیەكانی میسری لە قەڵەم دابوون. خوێندنەوەیەك لە جیاوازیی فەتواكانی خۆێن فەتواكانی البوتی و جومعە تەنعا لێرە نەوەستا، بەڵكو بەگوێرەی حەزی سیاسیەكان بوو، هەرچەندە جیاوازیش لە نێوان فەتواكانیاندا هەبوو. ئەو خۆپیشاندانانەی لە سەردەمی موبارەكدا حەرام بوون، لە سەردەمی مورسیدا موباح (واتە بێ زیان) بوون، و پاشان لە سەردەمی السیسی حەرام كرایەوە و بەرهەڵستكارەكانی السیسی بە خەواریج لە قەلەمدران و داوای كوشتنیان كرا. لە هەمان چوارچێوەیەدا، مامۆستای زانستی فیقهـ ی بەراوردكاری لە زانكۆی ئەزهەر (سعد لدین الهلالی) لە كۆمێنتێكیدا سەبارەت بە دادگای تاوانەكان لە حوكمدانی 529 كەس بە لە سێدارەدان بە تۆمەتی كوشتنی ئەفسەرێكی پۆلیس وتی : "دەستخۆشی لەو قازیە دەكەم، ویژدانی خۆی ئاسودە كردوە"، بەمەش جیاوازی زۆر لە بۆچونەكانیدا هەبو بەوەی دەیوت قسە ئاسانەكانی زانایان هەڵبژێرن نەك توندەكان. موعتەز الخەتیب لەم بارەیەوە دەڵێ : الهلالی رەتی دەكاتەوە كە دەوڵەت كاری ئایینی هەبێت، كەچی هەر خۆی كاری هەردوو وەزیری بەرگری و ناوخۆی بە كاری ئایینی و نێردراون لە قەڵەمدا. لەمانەش گرنگتر لەنێو زانستی فیقهدا لەدوو لاوە تێكەوتوە: یەكەمیان ئەوەیە كاری حوكمی قازی داپۆشیوە بە لە سێدارەدانی سەدان كەس لە بەرانبەر خوێنی یەك ەسدا، دووەم: حوكمی قازی لە فیقهی ئیسلامیدا دەبێ جێبەجێبكرێت و رەت نەكرێتەوە و دەستیش پێناكاتەوە، ئەمەش بۆ پاڵپشتی قازیەكەو پێداهەڵدانی دادگاو قازیەكەیە پێكەوە، بۆ ئەوەی رێگە بگرێت لە رەخنەو تانەدان لەو حوكمە. هەرچی موفتی ئێستای میسر شەوقی عەلام ە، لە بەیاننامەیدا فەتوای دا بە كۆچپێكردنی خەڵكی سینا بەوەی زیان بە نیشتمان دەگەیەنن، كەچی بە یەك بەیاننامە باسی ئەو كوشتار و كۆچپێكردنە زۆرەی سوپای میسری نەكرد كە دژ بە خەڵكی مەدەنی بێ دەسەڵاتی سینا ئەنجامی دەدات. فیقهـ لە خزمەتی سیاسەتدا الخەتیب لە قسەكانی بەردەوام دەبێت دەربارەی فەتوا لە میسردا، بەوەی ئەم یاریكردنە لە دامەزراوەی ئایینیەوە فیقهـ نیە بەڵكو فیقهێكی سولتانیە، و دەڵێ: " نابێ ئەم رەنگاو رەنگیە لە فەتوادا بكرێت، چونكە فەتوا راگەیاندنی حوكمی خودایە لە واقیعدا، ئەم قسانە لە ئەسڵدا بۆ فیقهـ ناگەڕێتەوە، و لە رەحمی سیاسەت و دەسەلاتدا لە دایك بووە، و ئەم كەسانە بەشیكن لە دەزگای دەوڵەت و فەرمانیان پێ دەكرێت بۆ ئەو فەتوایانە، دەكرێ لەم جۆرانە وا تێبگەین كە فەتوای فەقیهەكانە كاتێ لەگەڵ ئاوازو پێویستی دەسەڵاتدا یەك نەگرێتەوە، هەروەها دوور بێت لە هەڵوێستە سیاسیەكان، سەرەرای ئەوەش دەبێ دژیەكی لە نێوانیاندا نەبێت. هەموو ئەمانە وا دەكات وەها تەماشای ئەو فەتوایانە بكرێت بەوەی فەتوایە نەك فیقهـ، بەڵكو پاساوی فیقهیە بۆ تاوانی سیاسی و ئەخلاقی دەسەڵاتی سیاسی، و فەتوا دینیەكانیان بەبەردەوام هاوتەریبە لەگەڵ هەڵوێستی دەسەڵاتدا بەبێ هیچ رووبەرێك لە نێوان دەسەڵات و فەتوادا، یاخود لە نێوان ئیرادەی سەرۆك و حوكمی شەرعدا، بەمەش فەتواكانیان ئاراستەی سەرجەم خەڵك ناكرێت بەڵكو لە گوتارو هەلس و كەوت و سیاسەتی دەسەڵات یاخود دەوڵەتەوە دەردەچێت. دیارە لە پێشدا فیقهـ رۆڵی لە ئاسانكردنی دۆخی خەڵكی و ژیانیان هەبوە، بەوەی گونجاو بێت لەگەڵ بەهای ئەخلاقی و بە گوێرەی شەرعی خودا، و حوكمی فیقهی دەبێ یەكلایكرەوە بێت ئەگەر سولتان لە رێگە دەرچوو، بەڵام ئێستا لە زۆربەی رواڵەتەكانیدا لە خزمەتی دەسەڵات و پاساو هێنانەوەیە بۆ هەڵس و كەوتەكانی.